Психолингвистиканың пәнаралық дисциплина ретіндегі мәні

А.А.Леонтьевтің ескертуінше, «психолингвистика» термині тіл білімі шеңберіндегі түрлі теориялары мен нақты эксперименталды зерттеулері үшін ыңғайлы атау қолданысы (ярлык) болып табылады. Бұл ғылым қарастыратын мәселелер ауқымы айтарлықтай кең және тіпті әр түрлі материалдарды да қамтиды.

Психолингвистика шеңберінде тіл білімі және психологияның философиялық аспектілеріне жүгінетін (бағдарланған) зерттеулер бар. Бұл жұмыстардың қатарына тіл және ойлау, тіл және сананың (зерде) өзара байланыс мәселесі, адам санасының онтогенезде (жеке адамның санасында) және филогенезде (қоғамда тілдің шығуы (происхождение) қалыптасуы жатады.

Психолингвистиканың көптеген жұмысары тұтас ойдың таңбалануы (знакости мышления) проблемасына арналған. Мысалы, немістің зерттеушісі Лео Вайсгербердің кітабы «Ана тіл және рухтың қалыптасуы» деп аталады. Бұл еңбек тіл философиясы шеңберінде жазылған, бірақ психолинвгистика еңбектерінде кең пайдаланылады. Вайсбергер тілдік белгінің ерекшелігі жөнінде жаза отырып, белгі (таңба) жөнінде былай дейді: «а) оқиғалар ағымында бір сәтті белгілейтін, оны басқалардан ерекшелей отырып, оған жаңа мән береді; ә) бұл бастан кешірген сезімдерді еркімен жаңғыртуға мүмкіндік береді және оңайлатады; б) түрлі бастан кешірген сезімдердің арасында байланыс орнатады». Мұндай тұжырымдар психолингвистикада кең тараған.

Психолингвистикаға мәтінді зерттейтін герменевтика ғылымымен де байланысты. Сөйлеу мәтінінің тууы мен қабылдануы герменевтикада адамның шындықты түсіну контекстінде қарастырылады. Герменевтикада психолингвистика секілді мәтін интерпретациясының (әрбір оқырман мәтінді өзінше түсінеді) көптігі жөнінде постулат (қағида) қабылданған.

Психолингвистикада мәдениеттану және ұлттық психологиямен араласқан тұстары кездесетін мәселелер қатары бар. Вейсбергер жазып кеткендей, тілде оның өкілдері үшін маңызды болып табылатын халық тәжірибесі қалыптасқан. Тұтас алғанда, коммуникацияның ұлттық-мәдени ерекшеліктері минимум екі аспектіде көрініс табады. Бұлар, біріншіден, тіл, ойлау, есте сақтау (ес, жады) және тілдесу (общения) қарым-қатынастары және адамның түрлі қызметіндегі тілдің алатын орны. Екіншіден, ұлттық спецификаға ие қарым-қатынас процестері мен құралдары. Бірінші проблемалар Сепир-Уорфтың лингвистикалық қатыстылық гипотезасымен сипатталады, екіншісі – этнопсихологиямен.

Тілдік емес мінез-құлықтар лингвистиканың зерттеу нысаны бола алмайтыны белгілі, бұл этнографияның зерттеу саласына жатады. Бірақ өмірдегі қарым-қатынаста (в реальном общении) тілдік емес және тілдік іс-әркеттер ажырамас бірлікте екенін ескерсек, онда мұндай құбылыстар психолингвистиканың бір бөлімі болып табылатын этнопсихолингвистика қарастыратын мәселелер аясына (сферасына) кіреді. Этнопсихолингвистика белгілі бір мәдениеттің ерекшеліктерінің тілдік көрінісін сипаттайды, сонымен қатар, белгілі бір этностағы жест, мимика және қимыл-қозғалыс тілін де зерттейді.

Психолингвистикаға социолингвистика да жақын, әсіресе ер мен әйел тілдерінің айырмашылықтарын зерттейтін гендерлі лингвистика.

Ресей психолингвистикасында массалық коммуникациямен байланысты бөлім бар. Массалық коммуникация теориясы радио мәтіндерін қабылау, теледидар эффектілігін, газет мәтіндерінің ықпалын, саяси плакаттар мен лозунгылардың, жарнамалардың адам санасына әсерін зерттейді.

Психолингвистикада психологиялықтан гөрі лингвистикалық сипаттағы еңбектер жеткілікті мөлшерде көп кездеседі. Көптеген лингвистикалық еңбектер сөздің қарым-қатынас қызмет атқаруы үшін оның (сөздің) формаларының мағынасының рөлін зерттеуге арналған.

Психолингвистикада фоносемантика (басқа атауы - психофонетика) деген бөлім бар. Фоносемантика тіл дыбыстарының эмоционалды мәнін зерттейді. Экспериментальды мәліметтер бойынша, орыс тілінде сөйлеушілер дауысты дыбыстарға мынадай түр-түстік мағынаны телиді: а – қызыл, я – ашық қызыл, о – ақ, е – сары-жасыл, ё – жасыл, э -жасылдау, и - көк, у - көк-жасыл, ю – күлгін, ы – қара қоңыр (А.Журавлев 10 000-нан астам адамнан сұрау жүргізген).

Психолингвистикалық зерттеулерде сөз мағынасы проблемасы үлкен орын алады. Тіпті индивидуалды білім жүйесінің шығуын, құрылуын, қызметін зерттейтін психосемантика деген ерекше ғылым пайда болды.

Психолингвистика мәтін лингвистикасымен тығыз байланысты. Егер мәтін лингвистикасы мәтінді жазу мен сөйлеудің аяқталған өнімі ретінде статикалық тұрғыдан қарастырса, психолингвистика болса сөйлеу қызметінің өнімі ретінде динамикалық тұрғыдан қарастырады. Психолингвистика мәтін лингвистикасының аясында қабылданған мәліметтерді қолдана отырып, текстің мынадай сипаттарына ерекше көңіл бөледі: оның тұтатығына, мағыналық түсірілімдерге (смысловых пропусков, скважиных), эмотивтілік (эмоцияны білдіре білу қабілеті), прецендентілік (басқа мәтіндерге сілтемелердің көрінісі). Басқаша айтқанда, мәтін психолингвистикасы адам (қабылдаушы) санасында мәтіннің қалай өмір сүретінін қарастырады. Кең мағынада мәтін психолингвистикасы пәні психостилистика және психопоэтикаға жақын болып келеді.

Психолингвистикаға тілдік аппарат құрылымының проблемаларын, сөзді айту механизмін, оның артикуляциясын зерттейтін сөйлеу психологиясы да жақын.

Сөйлеу психологиясы шеңберінде есту аппаратының қондырғысын (дыбысты ажырату, қабылдау), сонымен қатар, адам миының түрлі зақымдануынан туындаған сөйлеу патологиясын қарастырады. Бұл жағдай сөйлеу тыныс алу және шайнау (жевательные) органдары жүйесінің қозғалыс нәтижесі ретінде қарастырылады. Мысалы, сөйлеу психологиясы үшін ер мен әйел сөйлеуінің акустикалық айырмашылықтары маңызды (көбінесе алынған мәліметтер бойынша, ер кісінің дауысы 80-150 герцке ие, ал әйел дауысының диазапоны 120-140 герц).

Психолингвистиканың көптеген әдіс-тәсілдері психология ғылымынан алынған. Сондықтан да, психолингвистика лингвистика лингвистиканың емес, психологияның бөлімі деп есептеледі және осыған байланысты көптеген ғылыми кітапханаларда психолингвистика кітаптары лингвистика бөлімінде де, психология бөлімінде де кездеседі.