ойдың біріншісі екінші сөйлемдегі ойдың шартын білдіріп, баяндауыш
тұлғасы тиянақсыз түрде айтылып, мағыналық жағынан екінші сөйлемге
бағынышты түрде айтылып, бір қүрделі ойды білдіріп кұрмалас сөйлем құрап
тұр.
Ортаға салуын салдым, бірақ өз малыма өзім көз боламын. Төкен
дәлелдерін айтып болған соң, бұзып көрші дегендей кезек күтіп тұрып қалды.
(Ғ. М.)
Бұл сөйлемдер де құрмалас сөйлемдер. Әрқайсысы екі жай сөйлемнен
кұрылып, бір күрделі ойды білдіріп тұр. Бірақ бұларда жоғарыдағы сияқты,
грамматикалық бастауыш әрбір жай сөйлемде айтылмай, екі сөйлемдегі
баяндауыш бір бастауышқа ортақтасып тұр. Алдыңғы екі жай сөйлемнің
біріншісінде, соңғы екі сөйлемнің екіншісінде грамматикалық бастауыш
айтылмаған. Ол бастауыштар кұрмалас сөйлемнің екінші компоненттерінде
айтылған, екі сөйлемге ортақ. Алдыңғы құрмаластағы екі жай сөйлемге ортақ
бастауыш — бірінші жақтық есімдік. Соңғы екі жай сөйлемге ортақ бастауыш
—
Төкен.
3. Сөйлем құрмалас сөйлем деп танылуы үшін, кұрмалас сөйлемге енген жай
сөйлемдердің әрқайсысында ой дербестігі және әрбір сөйлемнің дербес
бастауышы мен баяндауышы болумен қатар, әрбір жай сөйлемнің интона-
циялық айқын жігі болуға тиіс. Мысалы: 1)
Құс фермасы таяуда көшірілді де,
Дүйсен қарт Әсеттің сұрауымен біраз күнге қала тұрды. (К. 0.)
2)
Кенет
жаяу әскерлер окобынан мерген мылтығы атылып, ащы даусы азанғы тұнық
ауаны жаңғырықтырып жіберді. (Әз. Нұрш.)
Бұл сөйлемдердің екеуі де
құрмалас сөйлемдер, өйткені мұнда құрмалас сөйлемде болуға тиісті
белгілердің бәрі де бар. Біріншіден, құрмаласқа енген жай сөйлемдерде дербес
ой айтылған, екіншіден, әрбір жай сөйлемдердің грамматикалық дербес
бастауышы мен баяндауыштары бар, үшіншіден, әрбір сөйлемнің
интонақиялық ерекшелігі, жігі бар. Бұл сөйлемдер бір тұтас дауыс кұйы-
лысымен айтылады да, әрбір сөйлем жігінде дауыс сәл бәсеңдеп барып, қайта
көтеріліп отырады.
Кейде бірқатар жай сөйлемдердің ішінде сыртқы көрінісі жағынан
кұрмалас сөйлемдегі бағыныңқы сөйлемге ұқсас сөз тіркестері кездесіп
отырады. Мұндай сөз тіркестерінің құрамында грамматикалық жағынан тиісті
тұлғаға енген бастауышы мен баяндауышы болады да, негізгі бастауыш пен
баяндауыштар арқылы айтылған ойға қосымша ой айтылады. Сөйтіп, қалыпты
жай сөйлемнің бір мүшесі күрделіленіп, өз алдына дербес бағыныңқы
сөйлемге ұқсас түрде қолданылады. Мұндай жай сөйлемді кұрмалас сөйлем
болу үшін керекті өлшеуіштердің бірінші және екінші белгілеріне қарай,
құрмалас сөйлеммен шатастырады. Мысалы: 1)
Асан кітапханадан алып
оқыған
Достарыңызбен бөлісу: