Қазақ тіліндегі эмоционалды
жүктеу/скачать 57,39 Mb. Pdf көрінісі
|
Снимок экрана 2023—10—21 в 15.40.19
| жұлқылады
(С. Мұратбеков). Мысалдардан байқап отырғанымыздай бұл жұрнақ эмоция әсері - нен жасалатын қимыл - әркеттің қайталану мәнін білдіріп тұр. Етістіктің мағынаға бай түрінің бірі – етіс. А. Ысқақов етіс катего - риясына анықтама бергенде етістің амал - әрекеттің субъекті мен объекті арасындағы қарым - қатынасты білдіруімен байланыстырса, И. Маманов оны салт, сабақты етістіктермен байланыстырады. «Қазақ грамматикасында» етіс – қимыл, іс - әрекеттің, субъекті мен объекті арасындағы (семантикалық - синтаксистік сипаты) әр түрлі қатынасты білдіріп, белгілі қосымшалар жүйесі арқылы жасалатын етістік катего - риясы деп анықталады [9, 507]. Етіс категориясының мағынасына негіз болатын аффикстерді сөз тудырушы жұрнақ деп қарау керек пе жоқ әлде грамматикалық форма тудырушы жұрнақ деп қарау керек пе, болмаса сөйлемдегі сөздерді байланыстырушы жалғау деп есептеу керек пе деген мәселе түрколог - тар арасында түрлі пікір туғызды. 1957 жылы Уфа қаласында өткізіл - ген бүкілодақтық кеңесте түрік тілдеріндегі етіс категориясына байланысты талас мәселе кеңінен талқыланып, етіс аффикстері етістік - тен туынды түбір етістік жасайтын бірлік ретінде қарау керек деген пікірді көпшілік түркологтар, оның ішінде қазақ тілі мамандары да қуаттады. Түркі тілдеріндегі етіс категориясы туралы Э.В. Севортян оғыз тобындағы түрік және азербайжан тілдерінің етіс категориясын зерттей келіп, етіс категориясының сөзжасам категориясынан бірте - бірте сөз түрлендіруші категорияға ауысып бара жатқандығын, бірақ бұл үрдіс түркі тілдерінің әрқайсысында әр түрлі даму сатысын басынан кешіріп отырған құбылыс деген пікір айтады [8 5 , 17]. А. Хасенова өз зерттеуінде аталған мәселеге байланысты: «Жұрнақ қатарында қаралатын етіс аффикстерінің де түбір сөзді басқа жаңа сөзге айналдырмай, жалғау ретінде ғана қолданылатын жағдайы жоқ емес. Осыларды ескере отырып, оны тарихи жағынан қазіргі түркі тілдерінің лексикасы мен грамматикасына қатысы тұрғысынан етістіктердің сөз жасаудағы синтетикалық тәсіліне қосуға болады», – деген пікір айтады [8 4, 107]. 146 Қазақ тіл білімінде етіс категориясы туралы жазылған ғылыми мақалалардың, қорғалған кандидаттық диссертациялардың саны аз емес. Ол еңбектерде етіс категориясы түрлі мақсатта, түрлі жоспарда зерттеу нысаны болған етістіктің валенттілігімен, сөйлемдегі қызметі - мен, етістіктің салт, сабақтылық қасиеттерімен байланысты т.б. Біз етіс категориясы жұрнақтарын эмоционалдылық құбылысына қатысты сөз етеміз. Қазақ тіліндегі намыс - тан, екі - лен, ашу - лан, қайғы - лан, құшыр - лан, мақтан - шақ - тан, дол(ы) - дан, батыл - дан, сұқтан т.б. да эмотивтердің құрамындағы жұрнақтар көп жағдайда бөлшектенбейді, яғни, қазіргі қазақ тілінде намыс - та, екі - ле, ашу - ла, құшыр - ла, дол - да деген қолданыстар жоқ. Соған қарамастан - лан, - лен, - дан, - ден, - тан, - тен жұрнақтары - ла, - ле арқылы туындаған күрделі жұрнақтар ретінде қарастырылады. Бұл жұрнақтардың құрамы - ла, - ле мен өздік етістің - н аффиксінен күрделеніп қалыптасқан тұлға ретінде танылады. Бұл етістіктер негізінен субъектінің өз басындағы эмоциялық құбылысты белгілеу үшін қолданылады. Мысалы, – Осы жұрт жүктеу/скачать 57,39 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|