Қазақ тіліндегі эмоционалды
жүктеу/скачать 57,39 Mb. Pdf көрінісі
|
Снимок экрана 2023—10—21 в 15.40.19
| гу
- ле - п кетті . Қолдап та жатыр. Қарғап та жатыр (С. Елубаев). – Жаратқан ием, сақтай гөр! Қираған шаңырақты көріп, Ждақайға қатты ұрысты Асан бәлшебек. Ждақай без - іл - де - п қоя берді (С. Елубаев). Ол үлкендігін істеп бағынғысы келмей қиқаң - да - мақ болған (С. Мұратбеков). Бұл күндерде өзі қолы тимейтін болуы керек, біздің үйді жиі торуыл - да - у - ын қойған (С. Мұратбеков). Мен болсам жұрт біраз қызық - та - й түссін деп жирен айғырды тың сақтап, шеттеу жүргем (С. Мұратбеков). Аталған жұрнақтар арқылы жасалған туынды эмотив - етістіктердің ішінде адамның дене мүшелерінің негізінде жасалғандары да бар. Олар: өкпе - ле, тіл - де, жұдырық - та, шапалақ - та, тіс - те, алқым - да т.б. Мысалы, Дауыстап жылап жібере жаздап, өзімді - өзім зорға тежеп тістеніп, бетімді екі тіземе бастым (С. Мұратбеков). Біреуге ренжу, өкпесін арту мағынасын беретін өкпе - ле туынды етістігінің негізі тура мағынасында адамның дем алатын мүшесі, өкпе болғанымен, наз, кінә мағынасын береді. Осы модель бойынша жасалған көз - де етістігі тура мағынасында қолданылғанда, эмотивті мән бермегенімен ауыспалы мағынасында жұмсалғанда адамның ішкі ниетін, пиғылын көрсетіп эмотив - етістік қызметін атқарады. Бұл жөнінде А. Хасенова: « Көз - де етістігінің «мылтықты көз - де - п тұрып атып жіберді» деген сөйлемде қолданылуымен, «қайткенде осы араға қызметке орналастыруды көз - де - ді» дегендегі көзде деген етістіктерді алсақ, олар екі түрлі мағынада қолданылып тұр. Алғашқыда көз деген тура мағынасында, соңғыда жанама мағынада айтылып барып, содан жасалып тұр», – деп жазады [8 4, 118]. Мадақ - та, дәріп - те, ақ - та, қара - ла туынды түбір эмотив - етістік - тер объектілерді рухани сана тұрғысынан өзгерту мағынасын береді. Кінә - ла, құрмет - те, сый - ла, зор - ла, күш - те, айып - та, күн - де, жүн - де етістіктері субъектінің белсенділігі мен объектінің бейтараптығы негіз болып тұрған іс - әрекет мағынасын береді. Туынды түбір эмотив - етістіктердің бірқатары қазіргі тілдегі қолда - нысы тұрғысынан алғанда эмоцияны білдіру, бейнелеу, белгілеу қызметтерін атқарады, оларды туынды түбір деп танығанымызбен түбір мен қосымшаға жіктеу қиындық тудыратындай өзгеріске ұшы - раған. Себебі бірқатар жұрнақтар өздері қосылған сөздермен етене 145 кірігіп, қосылып кеткен немесе түбірлердің негізінде дыбыстың түсірілуі, басқа дыбысқа ауысуы сияқты өзгерістер болған. Мысалы, егілу, елжіреу, одыраю, ожыраю, ақыраю, ажыраю т.б. Есім негізге де, етістік негізге де жалғанып, туынды эмотив - етістік жасайтын - ла, - ле, - да, - де, - та, - те жұрнақтары эмоциялық процестің өту сипатын да, яғни қайталану мәнін де береді. Мысалы, тепкіле, ұрғыла, төмпеште, жұлқыла, тістеле т.б. – Ей, Дәнеш - ау, Қайрақ қайда? Қайрақ қайда қалды? – деп ферма бастығы жүктеу/скачать 57,39 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|