қайғы, қуаныш, сағыныш, күйініш, шаттық, жире - ніш, ашу

82 
лауыштық сөздерге адамның көңіл
-
күйін, моральдық
-
этикалық сезімін 
білдіретін зат есім сөздерді жатқызуға болады. Мысалы, 
надандық, 
опасыздық, азғындық, қайырымдылық, аярлық
т.б. Жағымды мағына
-
дағы 
сұлу, жүйрік, батыр
жағымсыз мағынадағы 
қорқақ, салақ, қыр
-
сық
сын есімдері ешқандай қатынасқа түспей
-
ақ абсолюттік бағаға ие. 
Ж.А. Нюсупованың пікірінше, орыс және қазақ тілдерінде экспрес
-
сивті сөздердің ерекше түрлері бар. Бұлар − ішкі эмоционалдылық, 
бағалаушылық, экспрессивтілікке ие лексемалар. Қазақ тілінде лексем
-
дердің бұл типі мінездеме сөздермен беріледі. «Так называемые немо
-
тивированные эмоционально
-
экспрессивные единицы языка, которые 
по сравнению с мотивированными не столь многочисленны... Вызы
-
вающими определенную оценочно
-
эмоциональную реакцию в соответ
-
ствии с традиционными этическими нормами и отношениями в казахс
-
ком обществе напр. 
«ынжық»
− 
«мямля», «салпылдақ» − «болтаться 
без дела»,
«сұмырай»
− 
«противный» 
(человек, в котором соединены 
все отрицательные качества) [12, 28].
Ж.А. Нюсупова бірінші топқа 
адамға мінездеме беретін сөздерді − «зануда», 
«пройдоха», «деляга»,
жансыз заттарды − 
«драндулет»,
етістіктерді − 
«рявкать»
жатқызуға 
болады дейді [12, 28].
Н.А. Лукьянованың пікірінше, бұндай жеке эмоционалдылық сөз 
семантикасының компоненті болып табылып, сөйлеуде оның барлық 
қолданыс жағдайында күшінде болады және қандай да болмасын 
қосымша құралдарды қажет етпейді. Бұл экспрессивті лексемдер 
контекстен тыс та осылай қабылданады. Олар жүйелі түрде сөйлеу
-
шінің санасына бекітілген және қажет жағдайларда сөйлеу мен мәтінде 
қолданылады.
Атап кетерлік жағдай, бағалаушы сөздер үнемі экспрессивті бола 
бермейді, ал экспрессивті сөздер бағалаушы мәнде болмайды. «Сред
-
ством выражения оценки могут быть
интонация, оценочные конструк
-
ции, оценочные фразеологизмы, определенные аффиксы, прямое и 
переносное значение слова» [19, 70]. Эмоционалдық бағалауды беретін 
құралдардың ішінде ең мықтысы − екпін болса керек. Н.А. Лукьянова
-
ның пікірінше, таза эмоционалдық немесе таза бағалау сөздерін бөліп 
шығару өте қиын. Автор эмоционалды және интеллектуалды бағалау
-
ды шектеп, бағалаушылық әрдайым эмоционалдылықпен қатар жүреді 
деп келтіреді: 
«деляга», «тупица»
және т.б
[49, 90]. 
Қазақ тілінде эмоционалды бағалауды беруде
әртүрлі аффикстер
-
дің ролі жоғары: 
«көке» − «көкетай» − «көкежан» − «көкесымақ».
Сөздің семантикалық құрылымымен байланысты етістіктердің баға
-
лаушылығы жоғары болып табылады. Бірқатар сөздер ешбір қосымша
-
сыз жеке тұрып та эмоционалдық реңкке ие болып тұрады. Мысалы, 

83 
тамаша, рахат, ғажап, шіркін, айналайын, масқара, әттең, мыстан, 
сайқал, жексұрын, жайсаң, ербию, тыртию, шілтию
т.б.
М. Қараев: «Қазіргі қазақ тілінде, басқа тілдердегі сияқты, сөйлеу
-
шінің бір затқа немесе құбылысқа эмоционалдық көзқарасын
білдіретін көптеген сөздер бар. Бұл категориядағы сөздерді тіл ғылы
-
мында эмоционалдық лексика немесе эмоционалдық мәні бар сөздер 
дейді. Сөйлеуші 
орман, көл, үй, алыс, бес, ол
т.б. сөздерді айтқанда, 
бұл заттардың атауында ешқандай эмоционалдық мән болмайды», –
деп жазады [17, 66]. «...Ал кейбір сөздерде құбылыстардың 
атауларында жақсы немесе жаман қатынасты, психологиялық күйді 
көрсететін реңктер болады. Мысалы, 
айналайын, оңбаған 
дегендер тек 
белгілі бір тиянақталған тұрақты мағынадағы сөздер ғана емес,
сонымен бірге сөйлеушінің ой
-
күйін де білдіреді. Егерде бұл сөздер 
белгілі бір тіркестегі сөздермен қолданылса болса, онда оның 
эмоционалдық мәні айқындала түседі» [17, 66]. М. Қараев өз еңбегінде 
эмоционалдық мәні бар сөздерді төрт топқа бөліп қарастырады. Олар: 
«1. Жеке тұрып эмоциялық мәнді білдіретін сөздер: мысалы: 
масқара, 
сұмдық, алақай,
т.б. ( 
–
 
Масқара
-
ай, сұмдық қой бұларың, –
деді ол.
–
 
Айт мынауыңды, балақай
(М. Им.). 2. Тіліміздегі 
ескішілдік, жаты
-
пішер
дегендер қоғамдық қарым
-
қатынаста қалыптасқан экспрессивтік 
мәнді сөздер. 3. Заттың эмоционалдық бағасын кішірейту я еркелету, 
жек көруге байланысты жұрнақтар арқылы жасалады: Мысалы: 
үй 
деген түбірге
-
шік
жұрнағын қосып, 
мынауың үй емес, үйшік қой
десек, 
үйшік 
деген туынды сөз сөйлеушінің үйді
кемітетінін байқатады. 4. 
Сөздің соңында шылау мен жұрнақтың аралығында жүретін, жек көру, 
кемсіту мағынасын беретін 
сымақ 
демеулік шылауы қосылған сөздер 
де эмоционалды мәнге жатады. 
Мұнда нағыз адамдар да бар, адам 
сымақтар да бар т.б.
» [17, 67]. 
Қорыта
келгенде, тілдің эмоционалды
-
экспрессивті және бағалау
-
шылық қызметінің проблемалары мен аспектілері қарастырылған 
әдебиеттердің молдығына қарамастан кейбір авторлар осы лексиканың 
қолданылуы, мағынасының ашылуы т.б. да басы ашылмаған мәселе
-
лерінің көптігін айтады. «Эмоционалдылық», «бағалаушылық», «экс
-
прессивтік» сияқты терминдер бірқалыпты жүйеге түспегендіктен, осы 
бағыттарда әлі де зерттеу жұмыстары жүргізілуі тиіс. 
 

жүктеу/скачать 57,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: