Қазақ тіліндегі орфографиялық ережелердің Өзгеруі мен дамуы мырзабек Бибіхан 5В011700 – «Қазақ тілі мен әдебиеті»
жүктеу/скачать 316,24 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Ғылыми жетекшісі
- А. Байтұрсынұлы ұсынған жазу емлесінің 14 ережелері
- 1929 жылы Қызылорда қаласында латын графикасына көшкен қазақ орфографиясының ресми бекітілген 30 ережелер жиынтығынан тұрады. Біз соның 15 ережесін көрсеттік
- Осы ережелер жиынтығы 1938 жылы толықтырылып қабылданды. Ол ереже Х бөлімнен тұрады.
- Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелері (Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі 1988 ж.)
|
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ОРФОГРАФИЯЛЫҚ ЕРЕЖЕЛЕРДІҢ ӨЗГЕРУІ МЕН ДАМУЫ Мырзабек Бибіхан - 5В011700 – «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының 2-курс студенті Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к., аға оқытушы Назира Әміржанова Орфография – тарихи, «жанды» құбылыс. Қоғамның әлеуметтік-саяси өмірінің дамуы ол пайдаланылып отырған жазба тілдің, әсіресе оның сөздік қазынасының толығуы, реттеле түсуі (нормалану процесі) сияқты қозғалысына орай оның жазба тәжірибесі де, жазу тәртіптері – емле қағидалары да азды-көпті өзгерістерге ұшырап отырады. Қазақ тіліне қызмет ететін жазу таңбалары (графика, алфавит, әліпби) мен орфографиясы (емле) проблемасы «ХІХ ғасырдың 90-жылдарынан бастап баспасөз бетінде көтеріліп, әлеумет назарына іліне бастады» – дейді белгілі академик Р. Сыздық. Қазақ жазуының орфографиясы ХХ ғасырдың басында Ахмет Байтұрсыновтың мақалаларында ғылыми тұрғыда тұңғыш рет сөз болды. Оның қажеттігі мен рөлі ғана дәлелденіп қойған жоқ, алғашқы ережелері іспеттес тәртіп жүйесін ұсынды[1]. 1850 жылдан бастап орфография саласы қарастырыла, сөз бола бастады. 1910 жылдан бастап зерттелінді десек қателеспейміз. Оған дәлел, 1912 жылы жазылған, ұлт ұстазы – Ахмет Байтұрсынұлының «Емле туралы» мақаласы. Ахмет Байтұрсынов қазақ жазуының емлесі туралы ой-пікірлерін өзі редакторы болған «Қазақ» газетінің беттерінде әрі қарай жалғастырып, пікірсайысқа негіз болды. Емле мәселесіне келгенде, «Айқап» пен «Қазақ» газеттері қарама-қарсы екі түрлі бағытта болды. «Айқап» бұрынғы дәстүрлі әліпби жүйесі мен емлені қолдаса, «Қазақ», әрине, А.Байтұрсыновтың әліпби реформасы мен жаңа емле принциптерін жақтады[1]. Емледе сонымен қатар толықтырулар мен өзгерістер талап етілді. А. Байтұрсынұлы ұсынған жазу емлесінің 14 ережелері:
Ұлт ұстазы ұсынған ережелер саны, қазіргі кездегі ережелер жиынтығынан аз. Бізге де ережелердің аз болғаны тиімді. 1929 жылы қазақ халқы сан ғасыр қолданып келген араб жазуынан жаңа жазу – латынға көшті. Оның қолданылу тәртібі – орфографиясы 1929 жылы жеке талқыланып (Қызылордада өткен конференцияда), осы кезден бастап іс жүзінде қолға алынды: мектептер мен баспасөз және баспа орындары енді латынша жазуға көшті.[2, 194] 1929 жылы Қызылорда қаласында латын графикасына көшкен қазақ орфографиясының ресми бекітілген 30 ережелер жиынтығынан тұрады. Біз соның 15 ережесін көрсеттік:
Осы ережелер жиынтығы 1938 жылы толықтырылып қабылданды. Ол ереже Х бөлімнен тұрады. .[2, 196]
С. Аманжолов: «Қазақ тілінің сингормонизм заңына бағынатындығы бұлай тұрсын, қазақтың ежелгі сөздерінің талайы дыбыс жүйелі принципке бағынбайтын еді. Мысалы: tuz+cь, ag+cь, bas+cь, gel+bau, gьzmel+ker, gazdь+gun» [3, 105 ] деп, емлені тілдің дыбыстық заңдылығынан шығарудың мүмкіндігі төмен екенін айтады. Сөйтіп, емле ережелеріне мынадай өзгерістер ендірілетін болды дейді: емленің негізі – морфологиялық принцип, түбір морфологиялық, қосымша фонетикалық принциппен жазылады, түрлері сақталған біріккен сөздер, кірікпей жазылады да, қосымшасы фонетикалық принциппен жазылады; кірмен сөздер ішінара болмаса, морфологиялық принциппен түпнұсқа тұрпатын сақтап жазылады, қосымша фонетикалық принцип бойынша жалғанады [3, 105], қазақ тіліне ауызша жолмен еніп, игерілген географиялық атаулар, ұғым атаулар қалыптанған түрінде жазылады: өzbek, poiьz екі немесе одан көп дауыссыз дыбысқа аяқталған кірме сөздерге қосымша жалғанғанда, соңғы дауыссыз түсіп қалады, қосымша сөздің соңғы буынның жуан-жіңішкелігіне қарай жалғанады: Bekmuratqa, кірме сөздердегі еріндік дауыстылар таңбасы соңғы буында да жазылады, кірме сөздердің аяғында в, д, г әріптері таңбаланады; <ұ> дыбысы й таңбасы арқылы <і> фонемасы j әрпі арқылы таңбаланады; екі дауысты дыбыс таңбасы тіркесе береді; әліпбиге x, f, v әріптері алынады; қосар ый, ій, ұу, үу дыбыстары і, и таңбалары арқылы беріледі; әліпбиде 32 әріп болады; кірме сөздерде айтылатын ә, е, и дыбыстарының орнына, сөз мағынасы бұзылмаса, а әрпі жазылады; екінші-үшінші буындарға дейін [ә] дыбысы сөздердің тек буынында ә-әрпін жазу; соңғы буындарда естілген ө, ұ, ү дыбыстарының орнына е, ь, j әрпін жазу; түбір мен қосымша жігіндегі [п-б], [қ-г], [к-г] дыбыстарының алмауы таңбаланады; сөз басындағы қысаң езуліктер мағынаға әсер етпеген жағдайда таңбаланбайды[3, 106]; екі буын аралығындағы мағынаға әсер етпейтін қысаң езуліктер таңбаланбайды; соңғы буындағы қысаң езуліктер түбір тұлғасында да, тәуелді жалғау тұсында да жазылмайды; одағай сөздерде екі дауыссыз әрпі қатар жазыла береді; соңғы буындағы қысаң езулігі бар сөздерге тәуелдік жалғау жалғанғанда сөз аяғындағы қатаң ұяңдап, қысаң езуліктер түсірілмейтін болса, түбірде де таңбаланады[3, 106]; і, и әріптерінің жуан-жіңішкелігін түбір не қосымша ажыратып тұрады; жуан-жіңішке пары бар сөздердің жіңішкесін таңбалау [3, 106]; кірме сөздердегі ь белгісін ә, ө әріптері арқылы беру; ю әрпін іи әріп тіркесімен беру; барлық дауыссыз дыбыстардан соң келген ю әрпін u таңбасымен беру; кірме сөздердегі я әрпін іа тіркесі арқылы беру; ё әрпі іо арқылы беріледі; с дыбысынан басқа дауыссыз дыбыстардан соң келген ё әрпі ө әрпімен беріледі; ц әрпі сөз басында және дауыссыз дыбыстан соң келсе s-мен беріледі. Ал сөз аяғында және дауысты дыбыстан соң келсе, mc арқылы беріледі; щ әрпі сөз ішінде және дауысты дыбыстан соң қос сс әрпімен, ал дауыссыз дыбыстан соң және сөз басы мен аяғында с-мен беріледі. Ғылым Академиясы Тіл, әдебиет институтында (1952 ІІІ) осы ұсыныстар талқыланған жиналыс қаулысы әліпбиден һ әрпін алып тастауды, әліпби тәртібін өзгертуді, ый, ій, ұу, үу қосарын и, у таңбаларымен беруді қабылдайды [3, 110]. Бірақ С. Аманжолов керісінше, қазақ әліпбиін өзгерту «қазақ тілі дыбыстарына арналған әріптердің керексізі бар ма», «алфавит сиқын бұзып тұрғаны жоқ па»; «орыс әріптері толық қолданылып жүр ме» деген бағытта жүруі керек дейді. Автордың ойынша, ә әрпінің қызметін я әрпі де атқара алады; к,г-ге аяқталған термин сөздерге соңғы буынның жуандығына байланысты жуан қосымша жалғану, біріккен сөздерді кіріктіріп жазбау ақкөңіл, асырасілтеу сияқты сөздерді бірге жазу уәжді. Сондай-ақ С. Аманжолов әліпби тәртібін өзгертуге қарсы болды. Ғалым әріп ретін өзгерту алфавиттің қосалқы – нөмірлеу – қызметіне кедергі болады деді. Және қосар дыбыстарды бір таңбамен беру морфологиялық принципке сай емес, сөздің айтылуы мен жазылуын алшақтады к, г-ге біткен орыс сөздеріне жіңішке қосымша жалғау орыс тіліндегі сөздердің айтылуын бұзады деді [3]. Орыс жазуына (кириллицаға) көшу процесі негізінен латынға көшкендегідей бүкілодақтық үлкен жиын-конференцияларсыз, ғылыми негізді пікірталастарсыз, көп дайындықсыз өтті, ССРО-ны мекендеген түркі халықтарының жазуы латыннан кириллицаға көшсін деген үкімет қаулысы алынды да, 1940 жылы күзде қауырт жаңа әліпбиді қолдануға жарлық шықты[5]. 1988 жылғы орфографиялық сөздікке 1957 жылғы ереже кодексі және 1983 жылғы ереже негізге алынды.
1957 ж. қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелері қабылданға дейін қазақ жазуының тарихында бірнеше ұсыныс болған. Оның алдыңғысы 1939 ж. әліпби жобасы, 1940 ж. емле жобалары болса, орыс графикасына негізделген қазақ жазуының алфавиті мен орфография ережелері 1953 ж. 28 ақпанда «Қазақстан мұғалімі» газетінде ұсыныс ретінде жарияланды. Әліпби 40 әріп рет санымен белгіленді. Әліпбидегі әріп реті қазіргі әліпби тәртібімен бірдей. Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелерінің алғашқы нұсқасы осы 1953 ж. емле жобасы болып табылатындықтан ереженің 1953 ж. нұсқасы мен қазіргі нұсқасының арасындағы өзгешеліктерге назар аударайық.[3, 110; 4, 24]. Төмендегі кестеде Қ. Күдеринова қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелерін салыстырады. Бұл салыстыруда 1953 жылғы мен 2005 жылғы ережелер жиынтықтары арасында кездесетін нақты айырмашылық һ әрпінің қосылуы, сонымен қатар екі пунктің болмауы болып табылады.
Қазақ әліпбиі мен жазуының тарихында осы саладағы ғылым дамуына өз үлестерін қосқан А.Байтұрсынов, Е.Омаров, Т.Шонанұлы, Қ.Басымов, Ш.Х.Сарыбаев, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, М.Балақаев, Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев, Р.Сыздықова, Г.Жәркешова, Н.Оралбаева, А.Хасенова, К.Ниеталиева, Н.Уәлиев, Қ.Күдеринова т.б. ғалымдардың еңбектері мен зерттеулерін атап көрсетуге болады. [7] Әртүрлі, әрқилы, әртарап, әртекті сөздері2007 жылғы орфографиялық сөздікте бірге жазылған, ал одан бұрынғы 1978, 1988, 2001 жылдардағы сөздіктерде аталған сөздер әр түрлі, әр нәрсе, әр текті, әр уақытта болып бөлек жазылған.[8] А. Байтұрсынов та, Қ. Жұбанов та қазақ жазуы фонетикалық принципті ұстану керек деген пікірде болды. М. Балақаев “Тіл мәдениеті мен қазақ тілін оқыту” атты кітабында “сөздердің айтылуы мен жазылуы нұсқаларында мүмкін болғанша жақындық, үйлесім болуға тиіс” – дейді.[8] Ж. Таласпаеваның еңбегінде көрсетілген мысалдар:
Қазақ тілі орфографиясындағы ережелердің жыл санап өзгеріске ұшырауының диаграммасы мен кестесі. 
1929 жылғы қазақ тілі орфографиясының негізгі ережесінде 4 көрсетілген емле негіздеріне сүйеніп 30 ережені бекітті. 30 ереже 11 ескертуге негізделген ережелер жиынтығы құрастырылды. 1938 жылы толықтырылып қабылданған ереже 10 бөлімнен тұрады. 1 бөлімнің өзі 12 бөлімшеден; 2 бөлім қысқа өзі ғана; 3 бөлім 6 бөлімшеден 1 ескертуден тұрады; 4 бөлім 5 бөлімшеден тұрады; 5 бөлімде 2 бөлімше бар; 6 бөлімде барлығын қосқанда 12 бөлімше, 1 ескерту бар; 7 бөлімде 6 бөлімше, 1 ескерту бар; 8 бөлімде 4 бөлімше қаралған; 9 бөлімде 1 бөлімше бар; 10 бөлімде 4 бөлімше бар. Тiл мәдениетiнiң мәртебесiн айқындайтын көрсеткiштiң бiрi- жазудағы бiрiздiлiк. Мұның өзi алдымен тiлдiң емле ережесi мен сөздiгiнiң сапасына байланысты. Жаңа графикаға көшумен байланысты 1940 жылы жасалған емле заңдары 1957 жылы түзілген «Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелерінде» 51 параграф, 12 ескертпе енгізіліп, толықтырылып жаңадан түзілген болатын. 1983 жылғы «толықтырулар мен түзетулерден» кейін оған 3 параграф және 3 ескертпе қосылған[6]. Қазақ жазуы күні бүгінге дейін 1957 жылы қабылданған емле ережелерін пайдаланып келеді. Бұл ережелер 1940 жылы жаңа графикаға көшумен байланысты жасалған емле заңдарының негізінде өңделіп, толықтырылып жаңалап түзілген болатын. Емле заңдылықтары да тілдің өзі сияқты дамып, жетіліп отыратын құбылыс болғандықтан, 1957 жылы түзілген қазақ орфографиясының принциптері негізінен дұрыс, жинақы бола тұрса да, кейбір ережелерін әлі де болса толықтыра түсу қажеттілігі туды.1988 жылғы сөздікте 53 параграф, 15 ескертпе енгізіліп, толықтырылып жаңадан түзілген болатын. 1940 жылы жасалған емле заңдары 1957 жылы түзілген «Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелерінде» 2001 жылғы сөздікте 52 параграф, 19 ескертпе енгізіліп, толықтырылып жаңадан түзілген болатын 1940 жылы жасалған емле заңдары 1957 жылы түзілген «Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелерінде» 2005 жылғы сөздікте 52 параграф, 20 ескертпе енгізіліп, толықтырылып жаңадан түзілген болатын Қарастырған мәселемізді қорытындылай келе, сонау тарихы тереңде жатқан қазақ жазуы емлесінің даму кезеңдері қызықты да, тың ақпараттарға толы болды. Емле мәселесін өзектілігін сөз етіп көтерген, қазірде өзектілігін қозғап жүрген зерттеуші ғалымдардың пікірлерінің барлығы да орынды. Қазақ әліпбиі қаншама қиындықтардан өткеніне қарамастан өзінің ерекшелігін сақтап қалды. Барлық жиналған ақпарат, мәліметтерді қорытындылай келе, орфографияда аса көп ереженің болғаны қазіргі таңда тиімді емес деген пікірдеміз. Әрбір адам сауатты жазуы үшін орфографияда көрсетілген ережелерді білуі шарт. Міне, сол себепті де ереженің нақты, әрі түсінікті, жеңіл болғаны тиімді. Тіл жүйелі түрде дамып отыратын жанды құбылыс, осы жанды құбылысымызды дамытып, өсіп-өркендетуіміз қажет. Каталог: sites -> default -> files -> publications publications -> М. П. Ешимов ф.ғ. к., доцент, Р. С. Нұртілеуова аға оқытушы publications -> Жаппарқұлова Анар Абусайылқызы ОҚмпи қазақ және әлем әдебиеті кафедрасының аға оқытушысы, ф.ғ. к. Шымкент қаласы. Майлықожа ақынның шығармашылық ықпалы publications -> Білімнің биік ордасы. Высокий центр знании.) publications -> Қазақ халқының шешендік өнері Абилбакиева Ғ. Т publications -> 1903 жылы Санкт-Петербургте «Россия. Біздің Отанымыздың толық географиялық сипаттамасы» деп аталатын көп томдықтың XVІІ томы қазақ халқының тарихына арналып, «Киргизский край» (Қазақ өлкесі) деген атаумен шықты publications -> Олжастанудың деректі көздері publications -> Өмірде өнегелі із қалдырған, халықаралық қатынастар факультетінің тұңғыш деканы Гүлжауһар Шағатайқызы Жамбатырова publications -> С. торайғыров мұрасының ТӘуелсіздік тұсында зерттелуі publications -> Жамбыл жабаевтың арнау өЛЕҢдері сағынған Назерке Берікқызы publications -> Ш.Құдайбердіұлы және М.Әуезов шығармашылығындағы тұтастық Нұрланова Әсем Нұрланқызы жүктеу/скачать 316,24 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|