Ортағасырлық көшпенділер шаруашылығы

Қимақтардың (кимектердің) кейбір топтары қыста Жайық пен Жемнің арасын қыстап, жазда Ертіс жағасын жайлап жүрді. Оғыздардың бір бөлігі Сырдарияның төменгі бойын қыстап, жайлауға Каспий маңындағы далаға көшетін болды. Әл-Бируни оғыздардың қара күзде Хорезм шекараларына таяу көшіп келетінін жазады және олардың енді бір топтарының кимектер елінде Манқұр көліне таяу жерде (Ұлытау баурайы) көшіп жүретінін айтады.

Оғыздарда ұлан-байтақ даламен алыс жерлерге қоныс аударып жүретін көшпелілерге тән кішкене жолым үйлер қондырылған арбалар болған.

Орта ғасыр авторлары түргеш, кимек, оғыздар мен қарлұқтар жылқы, қой, ешкі, сиыр, өгіз, түйе өсіргенін айтады.

Олардың шаруашылығында қой өсіру аса маңызды рөл атқарды. Дереккөздерінің бірінде «Өсімдік майының орнына мал майын пайдаланды, тоң майды шам етіп жағады» деп көрсетілген. Оғыздар елінен Хорасан мен Мауераннахрға жеткізілетін қой еті ол кезде ең жақсы ет саналды. Ибн әл-Факих түрік қойлары «өте ірі келеді, батпандай құйрықтары жер сызады» деп жазады. Сірә, қаракөл қойлары да өсірілген болса керек. Мысалы, Ибн Хаукәл Түркістанда әдемі елтірілер алынатын қойлар бар деп жазады. Әсіресе қара, қызыл және қоңыр-қызыл қозылардың елтірісі ерекше бағаланған.

Көшпелі шаруашылықта жылқы өсірудің ерекше маңызы болды. Жылқының жүрдектігі, төзімділігі арқасында ғана алыста жатқан жайылымдар игеріліп отырды. Жылқы соғысқа, аң аулауға пайдаланылды. әл-Жахиздің сөзімен айтқанда, «түрік жерден гөрі ат үстінде көп отырады». Ибн Фадлан мен Гардизи X ғасырда оғыздар мен кимектердің жер кайыстырған калың жылқы өсіргенін жазады. Түрік жылқысы жергілікті табиғат жағдайына және жыл бойы аяғынан жайылуға жақсы бейімделген, етті де, сүтті де болды. Көшпелі түрік тайпалары сиыр еті мен қой етінен жылқы етін артық көрді, ал биенің сүтінен қымыз ашытты.

Жылқының екі түрі – аласа, басы үлкен, мойны қыска әрі жуан келетін түрі және басы кішірек, тірсегі жіңішке салт мінілетін тұрықты тұқымы өсірілді. Тамим ибн Бахр кимектер патшасы мен оның әскері аттарының «тұяқтары жұқа келеді» дегенде, сірә, бәйге аттарын айтқан болуы керек.

Көшпелі оғыздар мен қарлұқтар түйе де өсірген; оларға қарағанда кимектерде түйе азырақ болған. Деректемелерге қарағанда, оғыздар айыр өркешті ірі түйе есірген. Осындай түйелерге мініп саяхат жасаған Ибн Фадлан оларды түрік түйесі деп атайды.

Кейбір деректемелерде қарлұқтардың, оғыздар мен кимектердің сиыр өсіргендігі айтылады. Сірә, ірі қараны негізінен алғанда жартылай отырықшы елдер ұстаған болса керек, әйтсе де көшпелілер өгізді жегуге пайдаланған.

Ет пен сүт тамақ болған, ал жүннен киіз басылып, киім, кілем тоқылған және басқа бұйымдар жасалған. Мал өнімдері ішкі қажеттерді қанағаттандыру үшін ғана емес, сонымен қатар көршілес егін салатын аудандарға сату үшін де өндірілген.

Түргеш, оғыз, қимақ және қарлұқтардың күнкөріс кәсіптерінің бірі аң аулау болды. IX ғасырда әл-Йакуби көшпелі түріктер «көбіне жабайы аң-құстың етін жейді» деп жазды. Жахиз түріктердің аң аулау тәсілдерін қызғылықты етіп суреттейді. Оның сөзіне қарағанда, олар аң аулағанды жақсы көреді, тіпті шапқыншылықта жүрген кезінде де аң аулайды, аң аулауға салт ат мініп шығады; олар әсіресе киік пен құланды куғанда ерекше төзімді келеді.

Аңға жалғыз шығумен қатар, қаумалап та аулау ұйымдастырылған; олар аң аулағанда шаруашылық мақсатымен қатар, өзінше бір үлгідегі маневр, әскери жаттығу ретінде әскери маңызын да көздеген.

Қимақтар (кимектер), оғыздар мен қарлұқтардың арасында терісі қымбат түлкі, сусар, құндыз сияқты андарды аулаушылар да болды. Қимақтар сонымен қатар бұлғын, ақтышқан және жыртқыш ірі аңдар: жолбарыс, барыс аулаған. Ертіс бойында ықшам киінген, ат үстінен сүңгімен жолбарысты түйрегелі жатқан кимек аңшысының суреті салынған қола тоға табылған. Аң терісі бұл тайпалардың басқа елдерге шығарып сататын дүниелерінің бірі де болғандығы анық.

Оғыздардың, кимектер мен қарлұқтардың кейбір топтары, көбінесе кедейлері Сырдариядан, Ертістен және басқа өзендерден балық аулаумен айналысқан. «Диуани лұғат-ит-түркте» және араб-қыпшақ сөздіктерінде балық аулайтын еңбек құралдарының қимақ-қыпшақ терминдері: арғақ – қармақ, ағ – ау, ұжан (ұлық) – кішкене қайық, кеме (қараб) – үлкен қайық деген сөздер келтірілген. Нарративтік деректемелердің мәліметтерін Ертіс бойынан табылған археологиялық материалдар растайды. VIII-IX ғасырлардағы қорымдардан балықтардың мүсіндік бейнелері табылған.

Түргеш, қарлұқ, оғыз, қимақтар арасында жартылай отырықшы және отырықшы халық шоғырлана қоныстанған топтар болған. Түрік тайпаларын сипаттай келіп әл-Идриси: «Адамдары көшпелі... Алайда олар жер өңдейді, тұкым сеуіп, егін жинайды» деп жазады. Жоғарыда айтылғандай, IX-X ғасырларда кедейленген қауым мүшелерінің бірқатары егіншілікке көшті, сөйтіп әсіресе сауда айырбасының ұлғаюы нәтижесінде көшпелілердің отырықшы егіншілік өңірдегі халықтармен экономикалық байланыстары күшейді.

«Худуд әл-алам» авторының мәліметтері бойынша, қарлұқтар тұрған аймақ түріктердің қарауындағы халық неғұрлым жиі қоныстанған және ең бай жерлер болды, оларда қалалар мен отырықшы мекендер көп болған.

Деректемелер оғыздардың арасында отырықшы егіншілер мен қала халықтарының едәуір көп болғандығын көрсетеді. «Оғыздарда қала көп, - деп жазады әл-Идриси, - олар солтүстікке және шығысқа қарай бірінен кейін бірі созылып жатады». Әбу Дулаф оғыздардың орда қаласында тастан, ағаштан және қамыстан салған үйлер болды деп көрсетеді. Масудидің жазуынша, Арал өңіріндегі оғыздар көшпелі және отырықшы болып екіге бөлінеді, Сырдарияның төменгі ағысындағы Жанкент, Жент, Жуара қалалары оғыздардың қалалары болған. «Худуд әл-аламға» және Бируни мен Махмұд Қашғаридың жазғандарына қарағанда, Сырдарияның орта ағысында да оғыздардың отырықшы мекендері болған, олар: Қарнак, Сүткент, Фараб, Сығанақ және Сауран; олардың негізгі тұрғындары ятұқтар (жатақтар) болған еді. Махмұд Қашғаридың анықтамасы бойынша, «бұл қалаларда тұратын оғыздар басқа жерлерге көшпейді, соғыспайды, ятұқ деп, яғни елеусіз қалғандар, жалқаулар деп аталады».

Сырдарияның орта және төменгі ағысында жүргізілген археологиялық зерттеулер кезінде ертедегі ортағасырлық көптеген қоныстардың жұрттары табылады, бұлар ескі, суарма арналары бар жер алқаптарына өзінше бір үлгіде орамалай салынған орталықтары бар қоныстар еді.

Қимақтарда отырықшы қоныстар болғанын көптеген араб-парсы авторлары көрсеткен. Әскері бар қимақ қағанын көрген Тамим ибн Бахр оның ордасының қасында қоныстар мен егін салынған жерлер барын да айтады. «Худуд әл-аламның» қимақтар туралы бөлімінде «қимақтар елі және олардың қалалары туралы пайымдау» деген сөздерден басталады, мұнан кейін қағанның жазғы ордасы Имекия (басқа деректерде Кимекия) және Жұбын қонысы айтылады.

Кимектердің қалалық тұрмысы туралы әл-Идриси шығармаларынан мейлінше толымды мәліметтер алуға болады. Кимек ханзадасы Жанақ ибн Хақан әл-Кимекидің кітабына сүйене отырып, ол кимектердің көлдер мен өзендердің жағаларына, таулы аудандарға және пайдалы кендер шығатын жерлерге салынған 16 қаласы туралы айтады. Олардың көбі сауда жолдарының бойында тұрған. Кимек қалалары жақсы бекінген. Деректемелерде таулардың арасындағы, айналасында суға толы жыралары бар қамал-қал-алар айтылады. Орталық Қазақстанда қабырғасы шикі кірпіштен салынған, іш жағы шыммен, буылған қамыспен өрілген қала жұрттары табылды; мұнда көптеген қоныстардың, суарма арналардың ертедегі қалдықтары ашылды.

Қарлұқтардың, оғыздар мен кимектердің жартылай отырықшы және отырықшы топтары егіншілікпен айналысты, көбінесе тары екті. Әбу Дулаф қарлұқтар мен кимектер азық үшін бадана, бұршақ және арпа егеді дейді. Әл-Идриси кимектерде бидай мен арпа егілетін, жері құнарлы аудандар барын, олардың еңбек көп жұмсалатын күріш сияқты егіншілік дақылын өсіретінін айтады, ал күрішті суармалы жерлерде ғана өсіруге болатындығы белгілі.

Бұл дақылдарды өсірудің дәстүрлі болғанын оғыз, кимек-қыпшақ тайпаларының оларды атау үшін қолданып, түсіндірме сөздіктерде сақталып қалған терминдері де көрсетеді. Бұлардың бәрі де түрік тілінің сөздері: екін – егін, бұғдай – бидай, тару (тарығ) – тары, арпа – арпа, тутарған – күріш, мержамақ – жасмық.

Түргеш, қарлұқ, оғыздар мен кимектердің егіншілік шаруашылығы натуралдық шаруашылық болды және өздері тұтынатын қажеттерді әрең қанағаттандырып отырды. Олардың өздерінің егіншіліктен өндірген өнімдерін сатқаны немесе айырбастағаны туралы мәліметтер жоқ. Керісінше, деректемелерде дәнді дақылдарды және астықты отырықшы және жартылай отырықшы топтардың орталықтарына, мәселен, оғыз жабғуының ордасы – Жанкент (Янгикент) қаласына тасығаны туралы айтылады.

Сөйтіп, кимектерде, оғыздар мен қарлұқтарда көшпелі немесе жартылай көшпелі мал шаруашылығының басым болуымен, жартылай отырықшы мал шаруашылығы немесе аң аулау кәсібі мен балық аулау қатар жүрген егін шаруашылығының болуымен байланысты әр түрлі бірнеше шаруашылық-мәдени үлгілер болды.

Қарлұқтардың, оғыздар мен кимектердің қалалары Орта Азия мен Қазақстанның жергілікті түрік халықтарының шаруашылық-мәдени дәстүрлерінің қосылуы негізінде саяси және экономикалық орталықтар ретінде қалыптасып, өсті.

Түргештерде, оғыздарда, кимектер мен қарлұқтарда үй кәсіптері мен қолөнерінің ең дамыған түрі мал өнімдері мен шикізаттарын өндеу және қайта өндеу болды. Малдың терісінен әр түрлі аяқ киім, ыдыс, садақтың қаптамасы, қорамсақ, ер-тұрман әбзелдері, торсық-мес секілді заттар жасалды, киіз үйге жабылды, одан киім де тігілді. Әл-Йакуби «түріктер — киіз басуға өте шебер халық, ейткені өздерінің киімдерін сол киізден тігеді» деп атап өткен. Киім, сондай-ақ жабайы жануарлар мен андардың терісінен де тігілді.

Қауымның қатардағы мүшелері әдетте өздерінің әр түрлі қаруларын, шаруашылыққа, тұрмысқа керекті бұйымдарын өздері жасады. Бұл жөнінде әл-Жахиздің мына бір сөздері назар аудартады: «Түрік қолөнердің барлық үрдістерін өзі істейді, жолдастарынан көмек сұрамайды және басқаның ақылын керек етпейді: олар (түріктер) қару, жебе, ер-тұрман, қорамсак, найза жасайды».

Тұрмыста ағаш бұйымдар: ер, ыдыс-аяқ, қайық, киіз үйдің ағаш сүйегі көп колданылды.

Түргеш, қарлұқ, оғыздар мен кимектер қарауындағы қоныстарда құмырашылық өндірісі де өркендеді. Бұған қоса олар мекендейтін аумақта темір, күміс, алтын, мыс және асыл тастар өндірілді. «Ондағы шеберлер, — деп жазды әл-Идриси оғыздар мен кимектер туралы, – темірден ғажайып әдемі бұйымдар жасайды». Алтын мен күмістен сән-салтанат және әсемдік заттары дайындалды. Әл-Идрисидің мәліметтеріне қарағанда, кимектердің патшасы алтындап тігілген киім мен алтын тәж киген. Ол кимектердегі алтын балқыту технологиясын былай суреттеген: «Әдет (кимектердің) бойынша, алтынды жинап, суға шаяды, оны тазартып, сұрыптап алғаннан кейін алтын түйіршіктерін сынаппен араластырып, қоспаны сиырдың қиымен балқытады. Сөйтіп осындай жолмен едәуір мөлшерде алтын жинап алады».

Түргештерде, қарлұқтарда, оғыздар мен кимектерде қолөнер өндірісінің болғанын археологиялық материалдар растайды. Олардың қоныстары мен обалы зираттарын қазған кезде темір бұйымдар, алтыннан, күміс пен қоладан жасалған сәндік заттар, киіздің, терінің, ағаш ыдыстардың қалдықтары, қару және әр түрлі қыш керамика табылды. Бұл бұйымдардың көпшілігі жергілікті жерде өндірілгені анық екенін атап көрсеткен жөн.

XІІІ-XV ғасырларда Қазақстан халқының негізгі тіршілігі өткен ғасырлардағыдай көшпелі мал шаруашылығы болып қала береді. Көшпелілер қой мен жылқы, түйе өсірген, жекелеген аудандарда ірі қара мал шаруашылығы дамыды. Сол аймақтардың халқы суармалы және тәлімі егіншілікпен де айналысады, балық аулап, аңшылық құрады. Көші-қон кезінде, әскери жорықтарда ат таптырмайтын көлікке айналды. Қой шаруашылығы барлық жерге таралды. Негізгі ас-етке қоса қой былғары, тері береді, оның жүні киім-кешек, төсек заттарын, кілемдер мен киіз бұйымдарын әзірлеуге, үй жылытуға қолданылады, Малдың шикізаттарын өндеу жөніндегі үй ішінің кәсібі көшпелілердің киім мен тұрмыс заттарына сұранымын қанағаттандырып отырады. Кейбір жекелеген ісмерлер аса күрделі бұйымдарды – аттың ер-тұрманын, метал әшекейлерін, қару-жарақ (семсер, сүңгі, садақ, оқ), арба, үй сүйектері, т. б. келістіріп жасаған.

Мал өсіру шаруашылығы эволюциясының барысында, оның іріктеліп-сұрыпталып шыққан: көшпелі, жартылай көшпелі, отырықшы сияқты Қазақстан жерінде қадым замандардан бері өмір сүріп келе жатқан үш түрі экологиялық жағдайларға байланысты, саяси оқиғаларға, тайпалар мен халықтардың қоныс аударуы секілді жәйттерге байланысты да өзгеріп отырған. Осыған сәйкес, көші-кон жолдары да өзгеріп отырған еді. Сол дәстүр бойынша, Ақ Орда мен Әбілхайыр хандығының көшпелі рулары мен тайпалары Шығыс Дешті-Қыпшақтың жеке аудандары өріс-қонысынан қыстау үшін Сырдария мен онын салалары алқабына, Қаратау баурайы мен Арал өңіріне көшіп барған. Ноғай мал өсірушілерінің Еділ құярлығы мен Каспийдің солтүстік-батыс жағалауы маңындағы қысқы мекендерінен Еділ, Жайық, Ембі бойларымен жоғары жүретін жазғы жайлауларының дәстүрлі көшу жолы саяси хал-ахуалға лайықталып, шығыста – Арал өңірі мен Сырдарияның төменгі жағына қарай, батыста – Құм ойпатына, сол сияқты Каспийді жағалап оңтүстікке қарай өзгертіліп отырған. Жетісуда көші-қон жолдары қысқарақ болған. Деректер белгілі жайылымдар ішінен Іле өзені бойындағы Үлкен жұлдыз және Кіші жұлдыз, Шарын мен Шелек арасындағы Әбіш жазығының жайлауларын, т.б. атап өтеді.

XIV-XV ғасырларда Оңтүстік-Шығыс Қазақстан халқының шаруашылығында түбірлі өзгерістер орын алды. Моңғол хандары мен феодалдарының ұзақ уақыт өктемдік жүргізуі XIV ғасырдың соңғы кезінде Жетісудағы отырықшы-егіншілік және қала мәдениетін жойып жібереді. Көшпелі мал шаруашылығы барлық жерде де басты кәсіпке айналады. Егіншілік кәсібінің айқын іздері XIV-XV ғасырларда Батыс Жетісудың Шу мен Талас алқаптарында сақталып қалды. Жазба деректерде XV ғасырда жаңа мекендер, керуен-сарайлар мен бекіністер салынғаны жөнінде айтылады. Отырықшы-егінші аудандар мен қалалар үшін соғыстар болып тұрды.

XIV-XV ғасырлар Оңтүстік Қазақстан жерінде қала мен егінді алқаптар тіршілігі өрге басады. Деректер Ақ Орда хандары Отырар мен Сауранда, Сығанақ пен Жентте құрылыс жұмыстарын күшейтіп, тұрғын үйлер, мешіттер мен қоғамдық ғимараттар салдырғанын хабарлайды. Бұрын моңғол билеушілері тиым салған құрылыстар жанданып, қамал-дуалдар мен бекіністер қалпына келтіріледі. XIV-XV ғасырларда салынған іргелі ғимараттардың ең көрнектісі Ясы (Түркістан) қаласында Әмір Темір тұрғызған Қожа Ахмет Ясауидің кесенесі (құрылысы 1407 жылы аяқталған) болып табылады.

Сығанақ, Ясы, Сауран, Сайрам және басқа да егін өсіретін өңірлерде өмір қалпына келіп, өркендей бастайды. Суармалы жерлерде бидай, арпа сияқты дәнді дақылдар өсіріледі. Сол сияқты бау-бақшалар, жүзімдіктер көбейеді. Оңтүстік Қазақстан мен Шығыс Дешті-Қыпшақ, Жетісу тұрғындарының шаруашылық байланыстарында егіншілер мен қала қолөнершілерінің өнімдері мен бұйымдары алыс-беріс дәнекеріне айналады.

Шығыс Дешті-Қыпшақ пен Жетісудың далалық аудандары малшыларының Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияның егінші жөне қалалық халқымен өзара сауда-саттық, алыс-беріс жасасуы, оңтүстікте қалалық және егіншілік тірлігінің, далада мал өсіру шаруашылығының өсуіне игі әсерін тигізеді. Отырықшы-егінші қауым мен көшпелі дала ұласатын жерде, басты-басты сауда жолдары тоғысатын торапта тұрған Оңтүстік Қазақстан аймағының осы бір ұтымды жағдайы оны көршілес халықтармен шаруашылық-мәдени, экономикалық қарым-қатынас жасаудың орталығына айналдырады. Көшпелілер мен егіншілер өзара бір-бірімен материалдық мәдениет, тұрмыс, шаруашылық тәжірибе машықтарын, әлеуметтік норма мен мемлекет ұйымдары түрлерін, әскери өнер элементтерін алып отыруға, мәдени жетістіктердің алмасып тұруына себепші болады. Дала ақсүйектері арасында ислам мәдениетін, жазу-сызуы мен кітап білімін тарату ісі де осынау қалалар арқылы жүзеге асырылды.

XV-XVII ғасырларда қазақтарда көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы сақталды. Малдың негізгі түлігі қой, жылқы, түйе болды, ірі қара мал аз мөлшерде, негізінен алғанда отырықшылықты жерлерде өсірілді.

Қазақ хандығында, Қазақстан аумағындағы бұрынғы мемлекеттердегідей маусымдық жайылымдарды (көктеу, жайлау, күздеу, қыстау) алмастырып көшіп-қонып отыру сақталды. Ондаған, ал көптеген жағдайда жүзден астам ауылдардан құралуы ықтимал әрбір ру белгілі бір географиялық жер көлемі шеңберінде көшіп-қону дәстүрін ұстанды. Қоныс орнын таңдау, әрине, тек дәстүр мен шаруашылықтық мұқтаждықтарға ғана емес, сонымен бірге хандықтағы саяси жағдайға да тәуелді болды.

Мал шаруашылығын жүргізудің ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрі сақталып, үнемі жетілдірілумен болды. Қазақтардың тұрағы киіз үй, сондай-ақ шаруашылық құралдары көшіп-қону және мал өнімдерін өңдеу үшін жақсы лайықталған-ды. Көшпелі мал шаруашылығы қазақ отбасының өмірін көп жағынан қамтамасыз етіп тұрды. Бұл сала қазақтарға ішіп-жейтін тамақ өнімдерін, киім-кешек пен аяқ киім материалдарын, үй жабдықтары мен жасауларын, көшіп-қонуға қажетті тасымал құралдарын берді. Әскери жорықтар мен шайқастарда жылқының орнын еш нәрсемен алмастыруға болмайтын. Көшпелі малшылар үй кәсібімен, негізінен алғанда мал шаруашылығы шикізаттарын өңдеумен айналысты. Қой жүнінен киіз басты, кілемдер тоқыды, киім тікті, мал терісінен аяқ киімдер, ыдыстар, ат әбзелдерін, т. б. әзірледі. Қазақтардың шаруашылығы негізінен қолмен атқарылатын таза табиғи күйінде қалғанымен, олардың қолында қала тұрғындары, егіншілер өндіретін тауарларға, азық-түлікке айырбастай алатын басы артық өнімдері қалып отырды. Түркістан қалаларының базарларына көшпелі малшылар мал айдап апаратын, тері, жүн, олардан жасалған бұйымдар, сондай-ақ қару-жарақтар, ағаштан, негізінен қайыңнан жасалатын бұйымдар, соның ішінде арбалар, тесектер мен ыдыстар жеткізетін; аң терілерін, тон-ішіктер, тымақ-бөріктер сататын. Малшылар бұл өнімдеріне айырбасқа Түркістан аймағы қалаларына әр түрлі тауарлар: мақта маталары мен жібек маталар, балшықтан күйдіріліп және темірден соғылып жасалатын бұйымдар, мата мен теріден тігілген дайын киім-кешектер, шапандар, орамалдар, бас киімдер, аяқ киімдер, ат әбзелдерінің бөлшектерін, сондай-ақ әр түрлі үй аспаптарын, қарулар, қымбат металдардан жасалатын әшекей заттар, айналар және көптеген басқа дүниелер алатын.

Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс өңірлеріндегі қазақтар отырықшылықты және жартылай отырықшылықты егіншілік пен қала мәдениетін жақсы білді. Далалық аудандар халқының көшпелілік шаруашылығы мен отырықшылықты егіншілік аудандары және қала шаруашылығының тұрақты байланысы қазақ қоғамы экономикалық өмірінің ажыратылмайтын белгісі болды.

Көшпелі қазақтардың отырықшылануы мемлекеттің қандай да бір басқа жерлерінен гөрі Сырдария бойы алқаптары мен Жетісудың батыс бөлігі аймақтарында неғұрлым шапшаң жүрді.

XV-XVII ғасырларда қазақ халқының өзіндік ерекше мәдениеті өркен жайды. Қазақтардың үйлер салу, оның жасауы мен салт-дәстүрлері, көркемөнерлік кәсібі және халық ауыз әдебиеті мен шығармашылығы түріндегі мәдениеті өмірге сіңіп, орнықты. Оларда Қазақстан жерінде мекендеген бұрынғы тайпалар мен халықтардың мәдениет байлықтары табиғи түрде түсіністікпен қабылданылды. Сығанақ пен Сауранның, Ясы мен Отырардың архитектуралық кешендері, Жәнібек пен Қасымның Сарайшықтағы, Қазанғаптың Ұлытау ауданындағы кесенелері, Маңғыстаудағы, Сырдария алқаптарындағы және Қаратау қойнауларындағы мазарлар өзіндік сәулет-сипатымен, архитектуралық формаларының жинақылығымен әрі айқындылығымен ерекшеленеді.

Үй кәсібі мен қолданбалы өнер бұйымдары – ат әбзелдерінің, киіз үй жабдықтарының нәзік оюланған заттары, шебер істелген үй жасау бұйымдары, үй-іші тұрмысында ұсталатын заттар (кілемдер, киіздер, кестелер, ши тоқымалары, ыдыс-аяқтар), әйелдердің сәнді киімдері мен әшекейлері – міне, осылардың барлығы халықтың өзіндік материалдық мәдениетінің жоғары болғандығын дәлелдейді.

Қазақстанға әрдайым малшылар мен егіншілердің, дала мен қаланың байланысы тән болды.

Бұл байланыстар сан алуан еді: саяси, экономикалық, мәдени, этникалық.

Ежелгі түркі мемлекеттері кезіндегі Қараханидтер дәуірінде, кейіннен Ақ Орда, Моғолстан, Қазақ хандығы дәуірлерінде көшетін аумақтар шектеледі, көші-қон бағыттары тұрақтанады, тұрақты қыстаулар мен жайлаулар анықталынады, егіншілік дамып, жекелеген ру бөлімдері отырықшылыққа көшеді. Мемлекеттік бюрократиялық аппарат қалыптаса бастайды, ортақ тіл мен жазу қалыптасады, сауда және дипломатиялық байланыстар дамиды. Осы кездері қалалардың әкімшілік ставка, сондай-ақ қолөнер, сауда, мәдениет орталықтары ретінде қалыптасуы жүріп жатты.

Өзара байланыстардың мәдени аспектісі қабылдау, еліктеу, интеграция секілді құбылыстардан тұрады. Мәселен, отырықшы халық көшпелілерден қару-жарақ, әшекейлер, бағалы металдан жасалынған ыдыстарды қабылдап алды. Алайда отырықшы тұрғындар бұйымдарды тұтастай көшіріп алған жоқ, оған өзіне тән жайттарды қосып, дамытып отырды.

Ортағасырлық қоғамдағы әскери аристократия арасындағы бағалы заттарды «өткізіп», көшпелілер осы затқа деген сұранысын тек қала қолөнері арқылы ғана қамтамасыз ете алатын еді. Сөйтіп, көшпелінің, мал өсірушінің сұранысы қаладағы қолөнердің дамуына серпін беріп отырды, ал ежелгі түркі қағандары мен қазақ хандары қалалардың салынуына мүдделі болды. Осы кездері отырықшылыққа көшкен көшпелілер қалалықтардан үй салу құрылысын үйренді, ал түркі ақсүйектері сарай кешендері мен олардың әсем бөліктерін тұрғызу үшін отырықшы халық ісмерлерін шақырды.

Заттай мәдениет саласындағы өзара қарым-қатынасты айтқан кезде, этникалық процестерге тоқталып кеткен де жөн. Этникалық жоспардағы өзара байланыстар миграцияның екі түрімен сипатталынады. Біріншісі, тұрғындардың үлкен тобының қоныс аударуы, оған «Халықтардың ұлы қоныс аударуы», соғды отарлауы, түркілердің, моңғолдардың шапқыншылығы секілді үрдістер жатады; екіншісі, микромиграциялар, яғни халықтың шағын топтарының қоныс аударуы, бұл үрдіске дін өкілдері, саудагерлер, т.б. қатысады.

Мұндай қоныс аударулар кезінде біріктіруші сипатта өткен интенсивті этногенетикалық процестер байқалады.

Тас мүсіндерін жасауды ежелгі түркілер бәлкім скиф-сібір мәдени шеңберінен үйренген де болар.

Ежелгі түріктер тас мүсіндер тұрғызылған ескерткіштерге адам жерлеген жоқ, оны мінәжат орны ретінде пайдаланды. Тас мүсіндердің не себепті салынғандығы ғалымдар арасында түрлі пікірлер туғызған. Кейбір зерттеушілер мүсін түрік өлтірген адамдар бейнесі деген де дерексіз пікір айтты. Қазіргі таңда мамандардың көпшілігі тас мүсіндер ата-баба рухына арнап тұрғызылған ескерткіш деп есептейді.

Түріктердің антропоморфты мүсіндері VІ-ІХ ғасырларда Таулы Алтай, Тува, Тарбағатай, Жетісу, Ертіс өзенінің жоғарғы ағысы, Селенга өзенінің жоғарғы ағысы мен Орхон өңірлері енген Бірінші және Екінші Түрік қағанаттары, Ұйғыр қағанаты аумағынан көптеп кездеседі. Ескерткіштердің көпшілігі осы жерлерден анықталған (1000 шақты). Аталған аумақпен шекаралас аймақтардан да түрік тас мүсіндері ұшырасады. Тас мүсіндер кем дегенде шығыстан батысқа қарай 2500 км жерге дейінгі аумақта меридиан бағытында созылып жатыр. Бірінші Түрік қағанатының тарауы оның түрлі бөліктерінде тас мүсінді жасау өнерінің өзіндік ерекшеліктерін қалыптастырды. Шығыста бұл өнердің ірі орталығының бірі Орхон өзенінің бойында болды. Мұндағы қаған ставкасы Тань Қытайымен тығыз қарым-қатынастар орнатты, оны тарихи құжаттар нақты дәлелдейді. Тань ықпалы ежелгі түрік өнеріндегі иконографияға әсерін тигізген. Мұны Күлтегін скульптурасына қарағанда-ақ бірден байқауға болады, онда ежелгі түркілерге тән емес билеушінің буддалық келбеті аңғарылады. Сондай-ақ мүсін иконографиясында да ерекшеліктер кездеседі. Айталық, Жетісуда қолына тостаған немесе кубок емес, құс ұстаған мүсіндер, әйел адам мүсіндері кездеседі. Тостағанды ұстап тұрған қол саусақтарының мәнері, қастың қиылып салынуы, миндаль секілді көздердің үлкейтілуі соғды өнерінің ықпалымен болған стильдік белгілер болуы ықтимал.

Барлық мүсіндерді жасалуы, тұрпаты мен көлемі, белгілі бір атрибуттары бойынша екі топқа бөлуге болады: 1 топ – адамның беті немесе басы бейнеленген тастар, 2 топ – адам денесі берілген мүсіндер.

Бірінші топтағы адам бет-әлпеті мен басы бедерленген мүсіндер өте көп және де түріктер тіршілік еткен аймақтарға кеңінен таралған. Культтық орындардың қажетті атрибуты болған бұл мүсіндер ғибадаттық ескерткіштер үшін дәстүрлі болып табылады. Олар ежелгі түріктер мекендеген жерлердің барлығына таралуа алатын еді, алайда жер-жердегі шашыраңқы ескерткіштердің мерзімін дәл анықтау мүмкіншілігі шектеулі. Мұндай құлпытастар әдетте жалпақ плиталардан тұрғызылған тік бұрышты ғибадаттық қоршаулардың шығыс жағына орнатылады, беті шығысқа қаратылады, және де олардан оннан жүз метрге дейін жететін тастар қатары – балбалдар болады. Бет-жүзді көрсететін мүсіндер құмтастың жалпақ плитасынан жасалынады, биіктігі 1 м-ге дейін жетеді, аса өңделе қоймайды (құлпытастың беткі жағы, бұрыштары аздап тегістеледі).

Бірінші топтағы мүсіндерді екіге бөлуге болады: жалпақ немесе бет-әлпеті түсірілген өңделмеген тастар, аздап өңделген бас бейнеленген тас. Бірінші типтегі тастарға тек мұрын, көз бен ауыз түсіріледі, шеттері жоғары қайырылған немесе тік жасалған мұрттар да жиі ұшырасады. Әдетте сақалы жоқ. Құлағы жасалына қоймайды. Бүкіл бет-әлпет контуры сирек беріледі, әдетте жартылай дөңгелек немесе аздап қашалған төменгі сызықтарға (иегі, беті) ден қойылады. Егер бас сүйек толық жасалса, онда төбе құйқасында бас киімді білдіретін кертпек түсіріледі. Жетісудың бірнеше мүсіндерінің басынан Құдырге (Кудэргэ) ескерткішіндегі (Таулы Алтай) құдай ананың басындағысындай үш мүйізді бас киім ұшырасқан. Барлық бейнелер гравировка арқылы немесе төменгі рельеф бойынша түсіріледі. Екінші типтегі мүсіндерде кейде киімнің жоғарғы бөлігі тікбұрыш немесе кесінді түрінде беріледі. Иық тұсы, басындағы рельефті құлағы, бетінде мұрты бедерленуі мүмкін. Басы не болмаса дөңгелек кейпі – «қырылған», немесе бас киім секілді аздап кертпештелген. Мүсіндердің бірінші тобындағы екінші тип өз кезегінде екінші топтағы скульптуралы фигураларға жақын.

Екінші типтегі мүсіндер скульптуралы адам фигурасын бейнелейді, олар толығымен өнер туындылары болып та саналады. Қажетті атрибуты ыдыс (ыдыс орнына құс бейнеленген бірнеше мүсіндерден басқа) болып табылады. Олар үш түрге бөлінеді: бір қолында ыдыс ұстағандар, қолында құсы барлар, екі қолымен ыдыс ұстап тұрғандар. Мүсіндердің көпшілігі адам фигурасын белден жоғары қарай сипаттайды. Алайда кейбіреулері бүгілген аяғының тізесін алға беріп немесе аяғын айқастырып «түрікше» (молда соқынып) отырған форманы да береді. Бұлайша отырған фигуралар Моңғолия, Тува, Қазақстан, Жетісу өңірлерінен кездескен барлық ескерткіштерден табылған. Д.Г.Савинов пен С.Г.Кляшторный пікірінше, барлық ежелгі түрік мүсіндері отырған адамның фигурасын береді, өйткені белден төмен қарай скульптура аяқталынады да, тастың өңделмеген бөлігі жерге кіріп тұрады. Жердің бетінде тұрған мүсін отырған адам кейпін еске түсіреді, алайда бүгілген аяқ көп жағдайда беріле қоймайды. Сөйтіп, қолында кубок немесе құс ұстаған өлген адамның фигурасы жасалды, ол да әлі тірі әріптестерінің арасында берілген асқа қатысып жатқан секілді еді.

Екінші топтағы мүсіндерді дайындау үшін, басы мен иығын бөліп көрсету үшін дөңгелек скульптура техникасы пайдаланылды, оның төменгі және жоғарғы рельефі шығып тұрған бөлшектерді «фонның» айналасынан контурлы қашау техникасы немесе оймыштау арқылы түсіру (алып тастау) бойынша жүзеге асырылды. Скульптуралар құмтастан немесе граниттен дайындалды. Көпшілік скульптуралардың белінде белбеу көрсетілген. Скульптуралық мүсіндердің түрлері тек қана ыдыс бейнесі арқылы ғана емес, сондай-ақ көптеген стильдік белгілері бойынша да ерекшелінеді. Белбеу бөлшектері, қару-жарақ түрлері, ыдыс тұрпаты бойынша бұл ескерткіштердің мерзімдер анықталған.

Бірінші типтегі мүсіндер бүгілген оң не сол қолымен көкірек тұсында ыдыс ұстап тұрған ер адамдарды бедерлейді. Бейнеленген адамның жынысы әдетте мұрты мен сақалы бойынша анықталынады. Алайда бұл белгілер болмауы да мүмкін. Келесі қолы белбеу тұсында және де көпшілік жағдайда қару ұстап тұрады, бұл өз кезегінде бейнеленген тұлғаның әскери адам екендігін аңғартады. Барлық мүсіндердің жалпы биіктігі 1,2 м-ден 1,7 м-ге дейін жетеді, алайда олар жерден 0,7-1,5 м шығып тұрған. Мүсіндер ұзын тас блоктарынан дайындалған. Ең алдымен басы мен иығы жасалынды, мықыны кейде ғана көрсетілді.

Кейбір мүсіндердің шаштары көрсетілген. Алдыңғы жағынан толқынды шаштар тігінен екіге ажыратылып, артынан бұрым болып өрілген. Жетісудағы скульптураның бірінен бес не болмаса жеті бұрым анықталған. Бастапқыда олар тік, соңғы жағында толқынды шашпен аяқталынады. Аталмыш мүсіндерде киім бөлшектері де мұқият көрсетілген. Бұлар мұртты, кей жағдайда сақалды ер адамдар еді. Барлығы оң қолдарында тұғырлы кубок ұстап тұрады. Сол қолдарымен қайқы қылыш сабын ұстайды. Кейбіреулерінде бірінің астында бірі тұрған екі қылыш көрсетілген. Үшбұрышты жағалы және айқара ашылған шапан киген. Бір қызығы, дәл осындай түріктердің суреттері Самарқандтағы Афрасиаб қаласындағы фрескаларда кездеседі. Олардың да шаштары бес немесе жеті бұрымды. Киім-кешегі мен қару-жарақтары да (шапан, қос қылыш, т.б.) ұқсас. Бұл фрескаларда Жетісу түріктері сипатталынған деп топшылауға болады.

Тува мен Алтайдан алынған бірінші типке жататын көптеген ескерткіштерде дөңгелек бөрік секілді бас киім жасалса, Жетісу, Алтай мен Орталық Қазақстан түріктерінде биік тікбұрышты бас киім жасалған.

Бет әлпетінің бөліктері аласа рельефпен түсірілген, шетіне қарай кеңейе түсетін тік мұрны бір білік арқылы қастарымен қосылған. Қасы мен мұрыны көбінесе Т-тәрізді фигураны құрайды. Қастары доға тәріздес. Алайда кейде қайырылған қас та кездеседі (әсіресе Жетісуда).

Құлақтарына сырға бейнеленді, әсіресе жетісулық мүсіндерде бұл салт басым.

Киім бөлшектері әрқилы көрсетілген: әдетте камзолдың жоғарғы жағы дөңгеленіп, кейде үшбұрышталып келеді. Кейбір жағдайларда қысқа жең киім де салынған. Шапандардың жиектерін және бекітпесін сәндеп тұрған қайма да байқалып қалады. Жетісудағы мүсіндердегі мұндай шапандар Афрасиаб фрескаларында да нақты суреттелген.

Бірінші типке жататын мүсіндерде суреттелген ыдыстарды да бірнеше типке бөлуге болады.

Мүсіндерде VІІ-VІІІ ғасырларда түріктерде кеңінен таралған тек қана металл ыдыстар ғана емес, сонымен бірге ернеуі қайырылған, білік жапсырылған, тұғырлы қыш ыдыстар да салына беретін еді.

Ежелгі түрік тас мүсіндерінде әшекей-қапсырмалар тағылған кісе белдіктер мұқият салынды. Оған тағылған бірнеше бөліктері біршама бұйымдарды қолдануға мүмкіндік берді. Белдік көшпелі халықтарда кеңінен таралды. Ол көші-қон кезінде, күнделікті тұрмыста көшпенділер пайдаланған әмбебап құралдардың бірі болды. Ауқатты адамдар алтын қапсырмалы белдіктерді тағып жүрді. Қару-жарақтар (қылыш, семсер, қанжар, пышақ) мүсіннің сол жағына орнатылды.

Екінші типтегі мүсіндерге оң қолында ыдыс орнына құс ұстау тән. Сол қолы басқа мүсіндердегідей белбеуінде тұрады. Бұлар тек Жетісудан ғана кездескен. Мүсінде сақал-мұрты бедерленбесе де, олар ер адамның бейнесі болып табылады. Алтын-Емелдегі мүсіндердің бірінен «түрікше» отырған фигура табылған. Құстың бейнеленуінде бір мән болды. Құс қайтыс болған адамның жанын бейнелеуі мүмкін.

Мүсіндердің үшінші түрі екі қолымен ыдыс ұстап тұрған ер адамдар болып табылады. Мұндай типтегі әйел адамдар өте сирек ұшырасады. Мүсіндердің көпшілігі граниттен дайындалған. Бұл осы мүсіндерді жасаған адамдардың өте мықты шебер болғандығын, тас қашау өнерін жетік меңгергендігін көрсетеді, өйткені гранит құмтасқа қарағанда өте берік және оны қашау кез келген адамға оңайға түсе қоймайтын еді.

Жетісудағы кейбір мүсіндердегі киім – кең жеңді шапандар мен иыққа тастай салынған жеңсіз жамылғылар еді.

Үшінші типтегі мүсіндерде тұғырлы ыдыстар бейнеленді. Жетісу мүсіндерінде тағанды (аяқты) кубоктар кеңінен тарады. Зерттеушілердің барлығы мүсіндердегі ыдыстар алтыннан немесе күмістен жасалды, олар VІІІ-ІХ ғасырларда кеңінен таралған деген көзқарасты қолдайды.

Ескерткіштердің соңғы типінде әшекейлер тағылған белдіктер мұқият қашалып жасалған. Тік белбеу құрсауы мен ай тәрізді тоғалы, тілі қозғалғыш дөңгелек айылбасты белбеулер VІІ-VІІІ ғасырлармен мерзімделінеді. VІІІ-ІХ ғасырлардағы археологиялық ескерткіштерден шыққан лиро тәрізді алқалар да нысандар мерзімін нақтылауға мол септігін тигізеді. Анықталған мүсіндердің жартысының белінде қылыш, түйреуіш, пышақ тұрған, бұлар VІІІ-ІХ ғасырларға жататын артефактылар қатарына кіреді. ІХ-Х ғасырларға жататын қылыштар мен қайқы қанжарлар басым. Сайып келгенде, үшінші типтегі скульптуралардың біраз бөлігі негізінен Екінші қағанат тұсында жасалынған. Алайда осы уақыттарда басқа типтегі мүсіндер де тұрғызыла бергендігі анық.

Ежелгі түрік тас мүсіндері олардың қоршаған ортаға, дүниеге және жалпы әлемге деген түсінігін сақтаған болса керек.

Бірінші және екінші типтегі мүсіндер тас қоршаудың жанына орнатылды. Екі қолымен ыдыс ұстап тұрған мүсіндер арнайы жасалынған культтық құрылыстарда болды, мысалы, Моңғолиядағы Күлтегін кешені. Мұндай кешендер Екінші қағанат тұсындағы Моңғолияда (Унгет, Күлтегін), Тувада (Сарығ-Бұлұн) кездеседі, мұндай арнайы жасалған культтық алаңқайлар ортасына құрбандыққа арналған тас жәшік орнатылды. Айта кететін бір жайт, қарапайым ғибадат жасайтын қоршаулардың ортасынан да оттың орындары, күйген малдың сүйектері шығады. Қасына бөренелерден каркасты құрылыс тұрғызылады. Жанында басқа мүсіндер, арқа тұстарында руна жазуы, эпитафиялар жазылған құлпытастары бар ұңғылы тасбақа мен қойдың тас мүсіндері, тас-балбалдар қатары да болады. Тувада әлі күнге дейін тас мүсіндерге қатысты культтық таным-түсініктердің біртұтас циклы сақталған. Тас мүсіндер қайтыс болған адамды ғана емес, түпкі ата-бабаны, тіпті ең жоғарғы құдай Тәңір немесе Ұмайды бейнелейтін де шығар.

Бұл тұрғыдан алғанда Жетісу әйел адамдарының тас мүсіндері қызығушылық туғызады. Олардың кейбірі үш мүйізді бас киім киіп тұр. Осындай бас киім киген әйел адамның фигурасы VІ-ҮІІ ғасырлармен мерзімделінетін Алтайдағы Кудэргэ тасында бейнеленген. Әйел адам ортада сән-салтанатты киім киіп отыр (аяқтары «түрікше» айқастырылған), оның қасында тізесін бүгіп тұрған дулығалы ер адамдар мен аттар бейнелеген. Зерттеушілер ортадағы әйел адамның фигурасын Ұмай-Ана деп есептейді.

Жоғарыда сипатталған кешендер жергілікті жерлердегі дербес топтарды көрсетеді. Осы өңірдегі барлық құлпытастар беті шығысқа қаратылған.

Ескерткіштерді мерзімдеуде стакан тәрізді ыдыс суреттерінің маңызы зор. Бұл ыдыстар Қазақстан мен Орталық Азияның тарихи-мәдени өңірлеріне көп тән емес. Мұндай ыдыстар Қазақстан аумағында ІХ-ХІ ғасырлармен, ал половцылық осындай ыдыстар Х-ХІ ғасырлармен мерзімделінеді.

Қазақстан тас мүсіндерінің половецтердің мүсіндеріне ұқсас екендігін тарақтар да дәлелдейді.

Бас киімдерге де орала кеткен жөн. Себебі, Қазақстан аумағындағы скульптуралардан байқалған биік бас киімдер Моңғолияда кездеспейді, олар өз кезегінде ХІХ соңына дейін қазақ әйелдері киген кимешекті бірден еске түсіреді.

Орхон, Тува, Қазақстан мен Қырғызстан аумағын мекендеген ежелгі түріктердің (VІ-VІІІ ғасырлар) тайпалары арасында тұтас бір дәуір жатты. Әлбетте уақыт өте келе, ежелгі түріктердің ғұрыптары мен культтары өзгерістерге ұшырады, дегенмен басты идея ғұрыптарда, жосын-жоралғылар мен заттай мәдениетте сақталып қалды.

Ғасырлар бойы түрік тайпалары ата-баба құрметіне, күн мен оның шығысына арнап тас пұттар (идолдар) тұрғызды. Бұл культтардың іздері Шыңжаңнан, Моңғолиядан, Қазақстан мен Ресейдің оңтүстігінен табылған. Ата-бабаны еске түсіру алғашқыда тас қоршаулармен немесе тас қаландылармен тығыз байланысты болды. Дәл осындай қоршаулар мен тас қаландылары Қазақстаннан табылған. Жетісудағы Меркеден шаршы түріндегі немесе дөңгелек келген жүздеген қоршаулар анықталған. Сірә, тас идол атақты ата-бабаға арнап жасалған. Қатардағы қауым мүшелерін еске алып тұру үшін қоршаулар немесе обалар жеткілікті болған сияқты.

Әйел адамның культы қашан шықты және тастан оны қашап салу қай кезде пайда болды? Биік бас киім киген, қару-жарақсыз, тек қолында ыдысы бар әйелдерді тасқа қашап салу қыпшақтармен бірге келген. Жер-Ана, Ұмай құдай культы ежелгі түрік мәтіндерінде әлденеше рет айтылып отырады, ол Орталық Азиядағы ілкіден келе жатқан ежелгі культтардың бірі болып табылады.

Салттың өте көне екендігі анық. Ежелгі түріктердің мифологиясындағы әйел бейнесі оның жекелеген элементтерінің ұзақ уақыт сақталуына әсер еткендігін мамандар айтып та жүр. Ғасырлар қойнауынан келе жатқан жосын-жоралғылардың кейбір бөлшектері сақталғандығын этнографиялық мәліметтер де айғақтайды. Мәселен, ХІХ ғасыр бас кезіндегі Орта жүз қазақтары (құрамында қыпшақтар да болған) құрбандық шалған кезде қайтыс болған адамды еске алып жылаған. Олар қолдан қуыршақ жасап, оған қайтыс болған адамның киімдерін кигізіп, соған қарап тұрып еске алған. Молаға олар тас пен топырақтан пирамидалар тұрғызып, онда құрбандықтарын қалдырып кеткен.

Ежелгі түрік мінәжат орындарынан ата-бабаға деген құрмет, құдайларға деген ілтипат тереңінен байқалады. Оларда жүзеге асырылған ғұрыптық кешендер кейіннен көптеген түркі халықтарының рухани мәдениетінде көрініс тапты.

Түріктер арасында пайда болған тәңіршілдіктің бастаулары алғашқы қауымдық құрылысқа барып тіреледі. «Тәңірі» аталымы кем дегенде хуннулар өмір сүрген замандарда басталғандығы анық. Мұны хунну билеушілерінің «тәңірқұт» деп аталуы да көрсетеді. Араб географы әл-Мақдиси түріктер «Тәңірі» атауымен аспани көк түсті, кейде Көктің өзін түсінеді деп хабарлайды. Ал энциклопедист түрік ғалымы М.Қашқари болса, «Тәңірі» сөзін алдымен, құдай, бұдан кейін, көк, содан соң, ұлы мағынасында сипаттап берген.

Моңғол, алтай-саяндық халықтарда тәңіршілдіктің политеистік сипаты басым, ал көптеген түрік тілді халықтарда көптәңірлік сарын әлсіз болды. Тәңірді олар жоғарғы құдай ретінде түсінді. Әрбір заттың киесі бар деп ұқты. Әдетте Тәңір есебінде қарастырылып жүрген Жер-Су иесін, Ай мен Күнді, Шолпан жұлдызды, Ұмайды түріктер қасиетті, киелі деп түсінген, кейбірін (аспан денелерін) Тәңірдің өкілі деп қабылдаған. Бұл көшпелі тұрмыс салтынан да туындаса керек. Аспан денелерін шаруашылықта пайдалану, яғни соларға қарап жыл мезгілдері мен табиғатты түсіну, көші-қон жолдарында бағдар алу, т.б. көшпелілер арасында тәңіршілдіктің ұзақ уақыт үстем болуына алып келген сияқты.

Түрік халықтарындағы тәңіршілдік монотеистік діни жүйе деңгейінде болды. Оның қадір-қасиетін, ұлылығын ақылмен танып-білуге ұмтылған ежелгі түріктер өз дүниетанымдары шеңберінде бүкіл әлемді ұғынып, оны ұлықтайтын ескерткіштер тұрғызды. Бұл ата-баба әруағы мен аспан әлемін біртұтас қарастыратын тас мүсіндерде де көрініс тапты.

Ежелгі және дамыған орта ғасырлар тұсындағы кеңінен таралған сюжеттердің бірі ту ұстаған салт атты сарбаз, найза ұстаған жауынгерлердің жекпе-жегі, жаяу әскер мен атты әскер арасындағы шайқас болып табылады. Бұл образ Қиыр Шығыстан Дунай далаларына дейінгі аймақтардан кездесіп отырады.

Далалы аймақтарда орналасқан жартас суреттеріндегі ежелгі түріктердің шығармашылық туындыларын бөліп көрсетуге мүмкіндік беретін негізгі элемент тулар болып табылады. Көне түрік жазба дереккөздерінде тікбұрышты матадан жасалып, сырыққа тағылған туғ бірнеше рет айтылады.

Туғ, ту, байрақ атаулары қазіргі таңда барлық түрік тілді халықтардың лексикасында сақталынып қалған.

Ту сырық басына тағылған тікбұрыш түрінде бейнеленген, кейде екі-үш, тіпті одан да көп айырмен бітеді. Мұндай тулар Жетісудағы ортағасырлық петроглифтерден кездескен.

Жалаулар көлемі бойынша тудан кішірек, тұрпаты бойынша тікбұрышты, шашақ тағылған. Үш бұрыштылары сирек кездеседі. Бұлар да жетісулық ескерткіштерге тән.

Ту мен жалаудан басқа найзаның ұш жағына қарай тағылған мойшақ (қылқұйрық), яғни жылқы құйрығы да кездеседі. Мойшақ тек қана найза ағашына (сабына) тағылған.

Мойшақтардың қатарына тек ат құйрығын ғана емес, сондай-ақ найзаға бекітілген аяқ жағы үш бұрышты болып кесілген ұзынша «жалаушаларды» да жатқызуға болады. Түйе мініп, қолына найза ұстаған сарбаз бейнесі Шығыс Қазақстан, ал жаяу әсер мен салт атты шайқасы Оңтүстік-Батыс Балқаш маңындағы петроглифтер шоғырынан ұшырасқан.

Әскери құрамалардың қасиетті символдары немесе қолбасшылар шеніндегі белгілер штандарттар болды. Олардың қатарына Жетісудан табылған сырыққа тағылған екі шашақты рама фигурасын жатқызуға болады. Штандарттар бейнесінің сериясы Жетісудағы Көксу өзені бойынан, тағы бір үш тісті түріндегі екі бейнесі Шығыс Қазақстаннан табылған.

Петроглифтердан шабуыл жасайтын да, қорғанатын да әскери қару-жарақтар кездесіп отырады.

Оңтүстік-Батыс Балқаш маңы мен Жоңғар Алатауынан найзаны қоян-қолтық ұрыста қолданып жатқан екі көрініс анықталған. Екі айқаста да салт аттылар жаяу әскермен шайқасуда. Үш бұрышты ұштық Жетісудағы Баян-Жүрек ғибадатханасынан (мінәжат орнынан) ғана кездескен. Сонымен қатар Таңбалыдағы ту ұстаушының жалауының ағашы үш бұрыш тұрпатты ұштықпен берілген.

Ортағасырлық Қазақстан петроглифтерінен қылыштың нақты әрі дәлме-дәл суреті атқа мінген сарбаздың қолынан анықталған.

Ортағасырлық садақтың суретін сақ-скиф дәуіріндегі садақтардан айыру өте қиын.

Никитинка ауылы маңындағы тастарға қашап салынған жаяу және атты садақшыларды түріктік деп айтуға болады. Жаяу садақшылардың шеті қайырылған «М»-тәрізді садақтары нақтырақ көрсетілген. Мұнда мынадай айқас суреттелген: штандарт ұстаған атты әскерлерімен бірге садақшылардың екі тобы салынған. Тастың сол жақ бөлігінде түйе мен ат мінген сарбаздар, теке суреті мен дәл сондай жаяу садақшы бедерленген. Тастың жоғарғы жағында жаяу садақшыларға қарағанда садақтары өзгешелеу екі салт атты бейнеленген, алайда сипаты бойынша олар Жетісудағы Тамғалыдан табылған ту ұстаған салт атты сарбаздардың садағына ұқсас.

Никитинка ауылы маңындағы шоғырдан анықталған төрт жаяу садақшылардың белбеуіне тағылған тікбұрышты заттарды қорамсақ деуге де болатын сияқты.

Дулығалардың суреті Таңбалы, Ой-Жайлау, Теректі мен Сарыбұлақтан анықталған. Жетісу мен Талас Алатауындағы салт аттылардың дулығалары сфера-конус тәрізді, кей жағдайларда оған үкі тағылған. Оңтүстік-Батыс Балқаш маңындағы Теректі аңғарынан табылған жаяу әскерлердің дулығаларындағы айрық ұштықтарды да тағылған үкі деуге келеді. Теректі аңғары мен Тамғалы қойнауындағы кейбір атты әскерлердің дулығаларына «мүйіз» салынған.

Жоғарғы Ертіс алабы мен Жетісу атты әскерлерінің киімдері туралы мәлімет жоқтың қасы. Алайда жоғарыда айтылған Теректіден анықталған жекпе-жек көрінісінде жаяу жүрген сарбаздардың ұзын «шапан» кигендігі көрсетілген. Бұл кафтандардың сауыт екендігін дулығалары, найзалары мен тік семсерлері немесе белге тағылған қылыштары да айқындайды, аталған заттар ауыр қаруланған жауынгердің толыққанды сайманы болатын.

Кейбір жағдайларда атты жауынгер егерінің астындағы тікбұрышты, сопақша тершігі, тоқымы да бейнеленеді. Көшпелілерде кеуде мен құйрыққа тағылған белбеулерге ерекше мән берілді, бұл заттар таулы аймақтарда жүруге қолайлылық туғызатын. Олар өрнектелген қапсырмалармен сәнделді.

Жүген-ноқталардың жекелеген бөліктері Жетісу, Ертістің жоғарғы ағысындағы ортағасырлық петроглифтерде бейнеленген.

Аттарды сәндеген кезде құйрық-жалын қырыққан. Мұндай суреттер Таңбалыдан, Балқаш маңынан және Ертістің жоғарғы ағысынан анықталған. Ежелгі түрік дәуіріндегі сирек кездесетін бейне – ұшып бара жатқан сұңқар – болып табылады. Оның бейнесі Таңбалыдан табылған.

Қазақ жартас суреттері туралы да қызықты мәліметтер алынған. 1989-2003 жылдары З.С.Самашев пен Ж.М.Жетібаев Каспийдің солтүстік-шығыс жағындағы қазақтардың өнер ескерткіштерін зерттеп, ХҮІІІ-ХХ ғасыр бас кезіндегі жартас және қабырға граффитилері мен жазуларын тапты және олармен тығыз байланысты жерлеу және мемориалдық құрылыстар кешенінің құрамдас бөлігі болып табылатын зооантропоморфты мүсіндер – құлпытас, қошқартасты зерделеді. А.Г.Медоев тас бетіне түскен қазақтардың көптеген суреттерін тауып, жариялады.

Үстірт пен Маңғыстаудағы қазақтардың жартас суреттері Ақмая, Айрақты тауларынан және Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауындағы Жығылған мүйісіндегі үңгірден табылды. Жартас суретінің жетекші бейнесі әскери атрибуттары бар атты жауынгер. Сондай-ақ жылқы бейнесіндегі ер-тұрман, тоқым, қоржын, жүген-ноқта бөліктері, т.б. заттар да толымды түрде бейнеленген. Қару-жарақтардың түрлері де аса ыждахаттылықпен берілген. Олардың арасында алыстан және жақыннан соғысатын қылыш, қанжар, айбалта, найза, екі шеті ұшталған ағаштар, ілгектер мен шоқпарлар, сырық, жебе ұштары, қорамсақ, қамшы, сүңгі, ХVІ-ХVІІ ғасырлардағы білтелі мылтықтар да жеткілікті. Үкі тағылған дулығаны киген сарбаздар аз кездеседі. Жылқышылар жекпе-жекке қатысушылар ретінде де суреттелген, шайқастар мен таутеке, арқар аулаған көріністер де көптеп кездеседі.

Сағана-там, күмбезді мазар қабырғаларына салынған гравюралар өте көп, олар құрамы бойынша да, сюжеті жөнінен де сан алуан. Әскери атрибутиканың бөлшектері мұқият түсірілген, алайда адамдар бет-бейнесіз және шартты түрде бейнеленген: денелері қарапайым сызықтармен, үш бұрыштармен берілген, оның толық фигурасын салу сирек ұшырасады, олар қазақтардың стильдік антропоморфты мүсіндеріне ұқсайды, ал аяқтары биік өкшелі, қонышының жоғарғы жағы кең етіктер арқылы берілген.

Түрлі хайуанаттардың (жылқы, түйе, таутеке, арқар, құстар, жыртқыш аңдар) суреттері аңшылық, көшіп-қону, керуендер шеру, қасқырлардың қой отарына шабуы секілді күнделікті көшпенді-малшы өмірінің қырларын сипаттайтын композицияларға біріктірілген. Қару-жарақтар мен тұрмыстық заттар (саймандар, самаурын, сақпан, кебіс, боқша, қамшы, құрық, етік, тоғызқұмалақ ойнайтын ойықтар, ыдыс-аяқтар) суреттері телімнің сыртқы және ішкі қабырғаларын, жабынын, сыртқы ернеуін (карниз), барабандары мен кесене күмбезін ешқандай сюжетсіз-ақ көмкеріп тұрады.

Қарағашты Әулие бейітіндегі мазар қабырғасына бір ат жегілген екі доңғалақты арба суреті салынған, арба қабырғасы шарбақты, оған бес кісі мінген.

Қабір үстіндегі шағын тұрпатты ескерткіштердің бірі сағанатамдарда қаруланған сарбаз бейнесі, қошқартастарда (қой бейнесінің скульптурасы) ат мінген сарбаз, садақшы, зооморфты фигуралар, таңбалар мен қару-жарақтар суреттері берілген. Соңғы аталған заттар құлпытастардағы негізгі сурет болып табылады, олар асқан жоғары шеберлікпен бедерленген.

Қазақтардың ұлттық өнеріндегі жетекші образ ежелгі түріктердегідей жылқы бейнесі болды.

Гравюраларда батырлардың аттарына ерекше көңіл бөлінді: ол сымбатты тұлғалы, қамыс құлақ, аққу мойын, кішкентай басты, жалы төгілген немесе қысқа түрде бейнеленіп, малдың өзіндік сипаттары (тұлпар, арғымақ, қазанат) жан-жақты көрсетілді. Кейбір суреттерде құйрық-жалы күзелді. Әрине бірқатар суреттерде жылқы бейнесі стильдік сызықтармен де шектелді. Дегенмен негізгі ой, басты қадір-қасиет сақталынды. Араларында адай сәйгүліктері мен қарабайырлар болған дала жылқылары оның прототипі болған еді.

Батыр шайқасып жатып та, аң аулап жүріп те бейнеленді. Ол сан алуан қарулармен қаруланды, батыр алыстан ататын қаруларды да, жақыннан шайқасатын қаруларды ұстап немесе тағынып жүрді. Кейде ол үкілі (кейде үкісіз) дулығы киді немесе төбесі үшкір бас киіммен бейнеленді.

Маңғыстау және Үстірт суреттеріне қарағанда адай сүңгілері кейде екі ұшты болды: бірі – ұзын әрі тар; басқасы – қысқа әрі жалпақ. Ағашында екі ілгегі болды. Найзаның ағашына ұшынан төменірек жүзі үшкір пышақ секілді ұзынша жалпақ металл отырғызылды.

Қылыш әшекейленген қынапта суреттелді, ол белбеулер арқылы кісе белдікке тағылды.

Қазақ суреттерінде ұста асай-мүсейлері мен музыкалық аспаптар да кездеседі. Ол қайтыс болған адамның кәсібін, дарынын да көрсетсе керек.

Суреттердің ерекше категориясына кемелер де жатады, олар ХVІІІ-ХІХ ғасырларда Каспий теңізінде көптеп жүзіп жүрген болатын. Кеме суреттері көбіне ірі күмбезді кесенелер мен сағанатамдарға түсірілген және адай батырларының теңіз қарақшыларымен соғыстарын сипаттайды.

Биік төбешіктерге және көші-қон жолдарында салынған ірі кесенелер мен сағанатамдарда көптеген суреттер бейнеленген. Олар ерліктер мен түрлі іс-әрекеттерді (айқас көрінісі, аңшылық, көшіп-қону, керуендер шеруі), байлықты (жылқы үйірі мен қой отары), жеке қаруды, ат әбзелдерін, тұрмыстық-шаруашылық заттарды білдіреді. Бірқатар суреттер қайтыс болған адамның өмірде алған орнын, қоғамда атқарған қызметін де айғақтайды.

Қазақстан жер асты мешіттерінде ашық алақан көптеп кездеседі. Бұл белгілер қасында дәруіштер қалдырған мистикалық формула-өлеңдер, құранның аят-сүрелері жазылған.

Ашық алақан «ашылған әлем» деген мағына береді, ол сонымен қатар «Аллахтың хақ екендігін», оның «өзі де рас, сөзі де рас» екендігін де білдірсе керек.

Кейбір зерттеушілер ашық алақанды шиіттер арасында кеңінен таралған, олардың эмблемасына айналған, яғни христиандардағы айқыш (крест) іспеттес мағына берген деп есептейді. Бірқатар мамандар бұл алақан ту ұстаушы Аббастың (Құсайынның ағасы) қолы десе, басқалары Әлидің қолы дейді, кейде бес саусақ Мұхаммед саллаллаһу аләйһи уәссәләм, Әли, Фатима, Хасан мен Құсайын сынды «бестік» шиіт символы (сонымен қатар исмаилиттердің де) деп қарастырады.

Алақанды сондай-ақ бақыт әкелетін және көз өтуден сақтайтын ерекше бойтұмар ретінде де қарастыратындар бар.

З.С.Самашевтің пікірінше, қазақтардың монументтік өнеріндегі жауынгердің бейнесін Еуразия далалы аймақтарындағы сан ғасырлар бойғы мәдени-генетикалық үрдістердің нәтижесі ретінде қарастырған жөн. Әсіресе, б.з.б. ІІ мыңжылдық екінші жартысы мен аяқ кезінде тарих сахнасының төріне әскери каста өкілдері шыққан кезеңмен тығыз байланыстыруға болады. Мұның жарқын көрінісін құрамына обалар мен қару-жарақ асынған жауынгер мүсіндері, таңба секілді белгілері бар кешендер кіретін Үстірттегі сармат ғибадатханалары; ортағасырлық антропоморфты мүсіндер (ежелгі түрік, қыпшақ, половец), Еуразия далаларындағы қарулы салт аттыларды сипаттаған гравюралар мен жазулар нақты көрсетіп береді.