Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Әрінов Қ. К., Мұсынов Қ. М., Апушев А.Қ

 

103 

 

Көпжылдық  мал  азықтық  дақылдарды  жемшөпке  шабылмалы  пісу 

кезеңіне  дейінгі  (масақтану,  бүрлену-гүлдену)  қажетті  белсенді 

температура  жиынтығы  (+5ºС  жоғары)  700-900ºС-ға  дейін,  тұқымның 

толық  пісуіне  дейін  1100-1500ºС  ,  біржылдық  шөптерде  (судан  шөбі, 

итқонақ) тиісінше - 1100-1200ºС және 1600-1800ºС. 

 

 

Белсенді  температура  жиынтығына  қажетсінуі  (1  топқа  жататын 

астық  дақылдары  үшін  (+5ºС-тан  жоғары)  сорттың  пісу  тобына 

байланысты 950-ден 1700ºС-ға дейін өзгереді, ал жылу сүйгіш дақылдар 

үшін,  олардың  белсенді  температура  жиынтығының  есептелуі  10ºС-дан 

басталады  -  2200-3000ºС,  мақтада  -  15  ºС  жоғары  2200-3000ºС  және 

2900-4000ºС. 

 

Сонымен  тәуліктік  температураның  0ºС,  +5ºС,  +10ºС,  +15ºС-дан 

ауысу  күндерін  және  осы  температуралардан  жоғары  күндер  кезеңінің 

ұзақтығын  ескеріп,  әртүрлі  топқа  жататын  дақылдардың,  сорттардың, 

будандардың  жылуға  қажетсінуін  (белсенді  температура  жиынтығына,  

ºС) және осы фактормен қамтамасыз етілуін салыстырып нақты аймақта 

дақылдардың, сорттардың өсіру мүмкіндігін бағалауға болады.  

 

Қазақстанның 

Солтүстік 

облыстарында 

орташа 

тәуліктік 

температура +5ºС (көктеуге) сәуір айының 2-ші жартысында байқалады, 

ал  осы  көрсеткіштен  күзде  қазанның  1-  ші  онкүндігінде  ауысады  және 

ұзақтылығы 160-170 тәулік, 10ºС-тан - мамырдың 1-ші онкүндігінде. 

 

Республикамыздың  оңтүстік  облыстарында  температураның  +5ºС-

дан ауысуы солтүстік аймаққа қарағанда бір ай бұрын өтеді - наурыздың 

екінші  жартысында,  ал  күзде  -  қазанның  соңында-қарашаның  басында, 

кезеңнің  ұзақтылығы  орташа  208-244  тәулік,  яғни,  50-80  тәулікке  көп; 

10ºС  жоғары  температурамен  кезең  ұзақтылығы  солтүстікте  -  130-140 

тәулік,  оңтүстікте  -  170-200  тәулік,  осыған  орай  туындайтын  

қорытынды  -    әрбір  дақылдар  тобы    тиісінше  тек  қана  нақты  топырақ-

климат аймағында өсірілуі мүмкін. 

 

Дақылдардың  вегетация  кезеңі,  әсіресе  жылу  сүйгіштерде  әрбір 

аймақтарда тек қана белсенді температура жиынтығымен емес, сонымен 

қатар бозқыраусыз кезеңнің ұзақтығымен шектеледі, ал ол вегетациялық 

кезеңнің  ұзақтығына  айтарлықтай  түзетулер  енгізеді,  өндіріс 

жағдайында егістерді жиі зақымдайды және тіпті оларды көктемгі және 

кеш жазғы кезеңдерінде опат болуына әкеліп соқтырады. 

 

Республикамыздың  солтүстік  облыстарында  соңғы  көктемгі 

бозқырау  түсетін  орташа  күні  -  15-22  мамырда  байқалады,  бірақ  кейбір 

жылдары  соңғы  бозқыраулар  осы  аудандарда  10-15  және  тіпті  22 

маусымда  болуы  мүмкін.  Оңтүстік  аймақтарда  көктемгі  бозқыраудың 

орташа  түсетін  күні  сәуірдің  2-ші  онкүндігінде.  Күзгі  бозқырау  түсетін 

орташа  күні  солтүстік  аймағында    қыркүйектің  2-ші  онкүндігі,  бірақ 

кейбір  жылдары  бозқыраулар  тамыздың  2-ші  онкүндігін  де  болуы 

мүмкін,  осыған  байланысты  бозқыраусыз  кезең  солтүстікте  80  тәулікке 

дейін, оңтүстікте 114-115 тәулікке дейін қысқаруы мүмкін. 

 

104 

 

Аймақтың  биоклиматтық  жағдайын  толық  бағалау  үшін  

бозқыраусыз  кезеңнің  ұзақтығын,  көктемгі  және  күзгі  бозқырау  түсетін 

орташа  күндерін  ғана  емес,  сонымен  бірге  өсімдіктердің  әртүрлі 

вегетациялық кезеңдерінде бозқырауға төзімділігін ескеру қажет. 

 

Өсімдіктердің  бозқырауға  төзімділігі  орташа  оң  тәуліктік 

температурасын  вегетациялық  кезеңінде    байқағанда,  температура 

топырақ  және  өсімдіктер  беттерінде  0ºС  төмен  түскенде,  өсімдіктің 

биологиялық ерекшеліктері мен өсіп-даму кезеңіне байланысты өзгереді. 

Егін  көгі  кезеңінде  олар  өте  төзімді,  ал  өте  төзімсіз  жағдай  генеративті 

мүшелер  қалыптасуы  кезеңінде.  Осы  көрсеткіштер  бойынша  барлық 

дақылдар 5 топқа бөлінеді: өте төзімді, төзімді, орташа төзімді,  шамалы 

төзімді және төзімсіз. 

 

Орташа  тәуліктік  температураларды  0º,  +5º,  +10º,  +15ºС  ауысу 

күндерін,  ал  сонымен  қатар  өсімдіктердің  бозқырауға  төзімділігін 

дақылдардың  себу  мерзімін  анықтауда  да  ескеру  керек:  суыққа  төзімді 

дақылдардың  –  жоңышқа,  түйежоңышқа,  эспарцет,  еркекшөп, 

қылтықсыз  арпабас,  бидай,  сұлы,  арпа,  ас  бұршақ,  ноқат,  ноғатық 

тұқымдары  2-3  ºС    температурада  өне  бастайды,  ал    +5  -  6ºС    егін  көгі 

өсіп шығады, жылу сүйгіш дақылдар - жүгері , шай жүгері, тары, судан 

шөбі,  итқонақ,  қонақтары,  май  бұршақ  -  8-10ºС,  күріш  және  мақта 

тұқымдары  10-15ºС  өне  бастайды  және  тұқымның  топыраққа  сіңіру 

тереңдігінде  минималды  орташа  тәуліктік  температура  10-12ºС-дан  кем 

болмауы керек, күріш пен мақта үшін - 14-15 және 16-18ºС  (Кесте 10). 

 

 

 

Кесте 10. Жылу сүйгіш дақылдардың себу мерзіміндегі топырақтың 

оңтайлы орташа тәуліктік температурасы, 

0

С 

 

Дақылдар 

Тұқымның өніп-өсуінің 

бастапқы температурасы, 

0

С 

Тұқымның сіңіру тереңдігіне 

себуге болатындағы – 

топырақтың орташа тәуліктік 

температурасы, 

0

С 

Жүгері, тары, судан 

шөбі, итқонақ, 

қонақтары 

8-10 

10-12 

Күріш 

10-13 

14-15 

Қарақұмық 

5-8 

10-12 

Май бұршақ 

8-10 

10-12 

Мақта 

10-15 

16-18 

 

 

 

Сонымен,  биоклиматтық  көрсеткіштерді  бағалау  төмендегідей 

мүмкіндіктер  береді:  біріншіден  -  нақты  аймақтың,  шаруашылықтың 

жылу  ресурстарын  және  ылғалмен  қамтамасыз  етілуін  анықтауға 

(түсетін  жауын-шашын  мөлшерінің  көпжылдық  орташа  көрсеткіштері 

және  олардың  жылы  кезеңдегі  бөлінуі,  оң  температура  жиынтығы, 

соңғы  көктемгі  және  күзгі  бірінші  бозқырау  түсетін  күндері, 

бозқыраусыз  кезеңнің  ұзақтығы);  екіншіден  -  дақылдардың  және 

 

105 

сорттардың  биологиялық  ерекшеліктерін  білу  арқылы  олардың 

қарастырып отырған жағдайда өсіру мүмкіндігін анықтауға; үшіншіден -

нақты  температуралардың  (0º,  +5º,  +10º,  +15ºС)  орташа  ауысу  күндерін 

біле отырып, өсімдіктер тұқымдастарының алғашқы өну температурасы 

мен  бозқырауға  төзімділігін  есепке  алып  ерте  күзгі  бозқырау  түсуге 

дейін  егістіктердің  толық  пісу  кезеңіне  жетуін  қамтамасыз  ететін  себу 

мерзімін  анықтауға;  төртіншіден  -  дақылдардың,  сорттардың 

потенциалды  мүмкіндігін  бағалауға.  Кеш  пісетін  сорттар  (будандар) 

жоғары өнім қалыптастыру мүмкіншілігімен ерекшеленеді. 

 

жүктеу/скачать 12,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: