Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ғылым комитеті
Әдебиет: Мырзалы Серік. Философия. – Алматы: Бастау, 2008
жүктеу/скачать 1,5 Mb.
|
treatise187525
- Бұл бет үшін навигация:
- Қожа Ахмет Яссауи
- Байтенова Н.Ж.
- Еңбектері: Социально-философские поиски духовности. – А., 1998.
| Әдебиет: Мырзалы Серік. Философия. – Алматы: Бастау, 2008.
ҚОҒАМДЫҚ САНА – қоғамның өзін-өзі, өзінің қоғамдық болмысын және қоршаған ортаны түйсінуінің нәтижесінде пайда болатын қоғамдағы әртүрлі пікірлердің, теориялардың, идеялардың, діни сенімдердің жиын- тығы. Ол қоғамдық болмысты бейнелейді, бірақ салыстырмалы түрде бел- сенді, яғни, қоғамдық болмысты бейнелеп қана қоймай, өзі де қоғамдық болмыстың дамуына белсенді әсер етіп отырады. Зерттеушілер қоғамдық сананың құрылымында қарапайым және теориялық, қоғамдық психология және қоғамдық идеология деңгейлерін, сонымен қатар, мынадай түрлерін: саяси сана, құқықтық сана, мораль, дін, өнер, ғылым және философияны атап көрсетеді. Қарапайым немесе әдеттегі сана – адамның қоршаған ортаны бейнелеуінің тарихи жағынан алғанда алғашқы тәсілі, қоғамның рухани өмірінің ажырамас бөлігі. Кейбір ойшылдар қарапайым сананы тоғышарлық сана, жаңаға қабілетсіз деп, төмен бағалайды. Мысалы, осын- дай менсінбеушілік Гегельде кездеседі, бірақ ол қарапайым сана жалпы- адамзаттық мәдениеттің байлығын игеруге талпынса, ғылыми деңгейге дейін көтеріле алады деп сенеді. Ал Кант қарапайым санаға құрметпен қарады. Шынында да, қарапайым сана нақты өмір сүріп отырған адам-дар- дың, қоғамның құрамдас элементтерінің санасы, бір тұлғаның екінші тұл- ғадан айырмашылығын көрсететін және оларды бір қоғамдық тұтастыққа біріктіретін рухани микрокосм, адамдардың күнделікті өмірлерінің қара- пайым уайым-қуаныштарының, үміттері мен түңілулерінің жиынтығы. Қарапайым сананы зерттеу арқылы қоғамның жалпы көңіл-күйі, тыныс- тіршілігі туралы мол мәлімет алуға болады. Қожа Ахмет Яссауи Қожа Ахмет Хазреті Сұлтан Яссауи (1093-1166 гг.) - суфизмдегі түріктік бағыттың негізін салушы, философ, ойшыл. Қожа Ахмет Яссауи Яссы (Түркістан) қаласында 1093ж., басқа деректерге қарағанда 1103ж., 1036ж., 1041ж. туған, ал 1166ж. Сайрам (Исфиджаб) қаласында өмірден өтті. Қожа Ахмет Яссауи алғашқы білімін өзінің әкесі шейх Ибрагимнен алады. Әкесі осы дүниеден қайтқанан кейін ханафи мазхабының белгілі өкілі Баха әд-Дин Испиджабидан тәлім-тәрбие алады. Осыдан кейін Отрардағы атақты Арыстан Бабқа білім алуға барады, ол сол кезде жергілікті мубайидиттердің жетекшісі болатын. Қожа Ахмет Яссауи өзінің ұстазынан өмірлік және рухани азықтан нәр алып, терең білімге ие болды. Ұстазы да осы дүниеден қайтқанан кейін ислам әлемінің тірегі болып есептелінетін Бұхараға жол тартады. Бұхарада Қожа Ахмет Яссауи рухани ұстаздары болып сол кездегі Орталық Азиядағы суфимнің белгілі өкілдері Әбу' әл-Фармази (Тусадан, 1084 ж. дүниеден қайтқан), кезінде Әбу' әл-Фармазидің Ахмед әл-Газали (1126 ж. дүниеден қайтқан) және Йусуф әл-Хамадани (1049-1140) шәкірттері болған. Ахмад әл-Газали - философиялық мистицизмнің тарихындағы белгілі философ, сунниттік бағыттағы теолог, фикх саласындағы ғұлама әл-Газалидің кіші інісі. Сол замандағы белгілі мистикалық мектепті басқарған және де өзінің өмірін Алла жолына арнаған келесі ұстазы атақты шейх Қожа Юсуф Хамадани болды. Оның толық аты Әбу Йакуб Йусуф әл-Хамадани әл-Бузакджирди. Қожа Юсуф Хамаданиден екі бұтақ тарайды - парсылық, Әбу әл-Халық әл-Гиждуваниден және түрктік сопылардың негізін салушы Қожа Ахмет Яссауиден. Суфизм исламдағы жаңа мистикалық-аскеттік ағым. Суфизм Орталық Азияда IX – X ғасырларда кең етек жайды, көптеген сопылық тариқаттар қалыптаса бастады. Оларды басқаратындарды арабтілдес елдерде шейх деп, ал парсытілдес елдерде шейх немесе пір деп, түрктілдес халықтары арасында шейх, пір, ишан, баба, ата деп атады. Орталық Азияда неғұрлым кең тараған тариқаттарға - накшбандийа, йассавийа, кубравийа атты бағыттар жатады. Мубайидиттер, исмаийлиттер, караматтар шафий, ханафий мазхабтарымен қатарлас қызмет жасады. Жан-жақты рухани білімнің негізінде Қожа Ахмет Яссауи суфизмнің негізін жетік меңгерген деген атаққа ие болып, кезінде Арыстан баб қалыптастырған дәстүрлерді әрі қарай жалғастыру үшін Яссы қаласына оралады. Осы жерде ол "Яссауи" сопылық тариқатты негіздейді. Оның ізбасары болып Арыстан бабтың ұлы Мансұр болады. Иранда Яссауи ілімін Қожа Бекташи таратады. Қожа Ахмет Яссауидің шәкірті Сүлеймен Бакырғани Хаким Ата да (Хорезмде 1186 ж. дүниеден қайтқан) болған. Қожа Ахмет Яссауи шәкірттері, сопылар, миссионерлер оның ілімін Түркістанда, Волга бойында, Хорасан, Әзербайджан, Кіші Азия халықтары арасында кеңінен таратты. Қожа Ахмет Яссауи 63 жасында жер астына түсіп өмірінің аяғына дейін сонда өмір сүреді. Қожа Ахмет Яссауи мұны былай деп түсіндіреді: "Пайғамбар жасына 63 жасқа жеттім, мен үшін осы жеткілікті, Пайғамбар жасынан артық өмір сүрудің қажеті жоқ". Бізге жеткен аңыз бойынша, Қожа Ахмет Яссауи Аллаға құлшылық ету жолына түседі. Ол Яссы қаласындағы мешіттің қасындағы жер астына түсіп, бүкіл өмірін сонда өткізеді. 1166/67 ж.ж. Қожа Ахмет Яссауи қайтыс болады және әулие ретінде өзіне арнап салынған мавзолейде Яссы қаласында жерленеді, кейіннен ол жер мұсылмандар үшін киелі жерге айналады. Қожа Ахмет Яссауи негіздеген яссауи сопылық тариқаты және Түркістан қаласы Қазақстанның ортағасырлық рухани орталығына айналады. Ұлы шейх өмірден озғанан кейін өзі негіздеген сопылық тариқат белсенді түрде өз жұмысын әрі қарай жалғастырады, ал ол жерленген мавзолей Орталық Азиядағы ең киелі жерлердің біріне айналады. Кезінде Караханидтердің әмірімен салынған кесене монғол шапқыншыларының әрекетінің нәтижесінде қиратылады. Қожа Ахмет Яссауидің осы дүниеден қайтқанына 223 жыл өткенен кейін Әмір Темір (1336-1405) «Хазрет Сұлтан» мавзолейін салғызады. 1982 жылдан бастап ескерткіш мемлекет қорғауына алынған. Кезінде мавзолейде отыздан астам бөлмелер болған: мешіт, кітапхана, арнаулы рәсім жасайтын зал және т.б. бөлмелер. Қожа Ахмет Яссауи өз еңбектерін алғаш оғыз-қыпшақ диалектісінде жазған түрк ойшылы болып есептелінеді. Еңбектерінің ішіндегі әйгілі және кең тарағаны "Диуан-и хикмет" ("Даналық кітабы"), "Мират-ул Кулуб" ("Жан айнасы")[ Қожа Ахмет Яссауи "Мират-ул Кулуб" ("Зеркало души") Анкара, Билиг баспасы, 2000. 114б.], "Пақыр-нама" ("Кедей туралы аңыз " (кедей деген парсы тілінде дервиш дегенді білдіреді). Бірақ бізге бірнеше варианты жеткен және неғұрлым көпшілікке мәлім еңбегі "Диуан-и хикмет" ("Даналық кітабы "), қыпшақ диалектісінің негізінде ескітүрк тілінде жазылған және жалпы түрктілдес халықтарының ортақ рухани мұрасына жатады. Аталған еңбекте яссауи тарикатының негізгі принциптері мен идеялары қарастырылған. Қожа Ахмет Яссауи "Диуан-и хикметінде" исламды насихаттап, мұсылмандықтың халықтың арасында кең таралауына себепші болған. Түрктілдес халықтарының арасында "Диуан-и хикметті" "Түрктердің Құраны" деп атаған, себебі олар мұсылмандықты және Құранды Қожа Ахмет Яссауидің "Диуан-и хикметі" арқылы қабылдаған, сондықтан түрктер оны "Хазреті Сұлтан" - "Қасиетті Сұлтан" деп атаған, ал Түркістан екінші Меккаға айналды. Қожа Ахмет Яссауидің хикметтері исламды насихаттаумен қатар түрктілдес халықтарды рухани бірлікке шақырған. Қожа Ахмет Яссауидің "Диуан-и Хикметі" – жай ғана сопылық діни әдебиеттің ескерткіші емес, сонымен қатар көнетүрк мәдениетінің де ескерткіші және де көптеген түркологтардың пікірінше қараханидтердің әдеби дәстүріне де жатады. Суфизмдегі түрктік бағытты зерттеушілердің пікірі бойынша, Қожа Ахмет Яссауи негіздеген сопалық тариқаттың өзіндік ерекшеліктері бар. Қожа Ахмет Яссауи негіздеген сопылық тариқат рухани әдептілікті жетілдірудің шарты ретінде және Алланы танып білуде міндетті түрде шариғат, тариқат, хақиқат, мағрифат сияқты сатылардан өту. Шариат дегеніміз исламның ұстанымдарына сай ізетті өмір сүру, тариқат бұл күнделікті тіршіліктен бас тартып мистикалық жолға түсу, мағрифат мистикалық таным арқылы экстаз жағдайында уақытша Құдаймен жақындасу, хақиқат дегеніміз күнделікті тіршілік сұраныстарын тежеу арқылы өзін өзі жетілдіру, фана жағдайында тұрақты түрде Алламен сұхбаттасу. "Диуан-и хикметте" шариғат, тариқат, хақиқат, мағрифатқа ерекше көңіл бөлінеді. Қожа Ахмет Яссауидің пікірі бойынша, шариғат, тариқат, мағрифатсыз хақиқаттың болуы мүмкін емес (яғни Аллахпен жақындасу). Руханилықсыз, шынайы өзін өзі құрбандыққа әкелусіз, тіпті қажет болса өмірін де қиюға дейін барусыз адамды, оның табиғатын анықтау мүмкін емес. Қожа Ахмет Яссауи аскетизмге, сыртқы дүниеден бас тартып, шыдамдылыққа шақырады, себебі бұл о дүниеде рахатқа бөлендіреді. Ол әруақытта да адамдарды әділеттікке, шынайылыққа, жақсылыққа шақырады. Түрк тілінің әдеби айналымға енуі де Қожа Ахмет Яссауидің есімімен тікелей байланысты. "Баба" деп аталатын халық арасында уағыз айтушылар Қожа Ахмет Яссауи ілімін Түркістанда, Әзербайджанда, Кіші Азияда, Анадолыда, Волга, Хорасан және басқа жерлерге де кең таратты. Қожа Ахмет Яссауи түрк халықтары арасында жаңа исламдық өркениеттің кең таралу жолын айқындап берді. Ол жаңа діни идеология мен тәңіршілдік пен шамандыққа, зороастрийлікке негізделген бұқаралық сананы ұштастыра білді. Бұл жерде яссауи тариқатының ролі ерекше, әділетілікті, әдептілікті, рухани тазару және адамның жетілдіруін насихаттау арқылы көпшілік көңілінен, түрк халқының көңілінен шықты. Қожа Ахмет Яссауидің осындай іс әрекетінің арқасында суфизм философиялық жүйе ретінде түрк халықтарының рухани танымымен дүниетанымымында ерекше роль атқара бастады. Егер де Қожа Ахмет Яссауиге дейін түрк халықтары Тәңірге құлшылық жасаса, ал одан кейін – Аллаға сене бастады. Суфизм арқылы түрк халықтары шығыс философиясын, әлемдік діндер философиясын тану мүмкіндігіне ие болды. Қожа Ахмет Яссауидің сопылық тариқаты көбінесе ритуалдық-тәжрибелік сипатта болды және шариғат, тариқат, хақиқат, мағрифат сатыларынан өту мәселелеріне, олардың әрқайсысының мақамын, тұрағын айқындауға жеткілікті көңіл бөлінді. Қожа Ахмет Яссауидің сенімі бойынша мурид дервиш болу үшін, суфий дәрежесіне жету үшін барлық 40 мақамнан өтуі қажет. Қожа Ахмет Яссауидің ілімі бойынша 40 мақам 4 сатыдан - шариғат, тариқат, хақиқат, мағрифаттан тұрады, олардың әрқайсысының өзінің мақамдары бар, тұрақтар, әрқайсысы жеке 10 сатыдан тұрады және де сопының рухани-әдептілік жетілу жолы болып табылады. Осы жолды өтудің негізгі кезеңдері шариғат, тариқат, хақиқат, мағрифатпен қатар яссауи тарқитының негізін зікрді орындау тәжрибесі – Алланы еске алу болып табылады. Орталық Азия мен одан да тыс жерлерде сопылық тариқаттардың ілімі мен тәжрибесінде зікр сопылық жолдың негізі болып табылады. Бұл тақырып Қожа Ахмет Яссауидің хикметтерінде де маңызды орын алады. Қалыптасқан әртүрлі түсінікке қарамастан барлығына ортақ нәрсе бар. Зікр бұл Алланы еске алу, ол сопының жүрегінде орын алып, жүрегінен жан айқайы болып шығады. Қожа Ахмет Яссауидің "Диуан-и Хикметінде" «сама» деген сөзді жиі кездесуге болады. Әдетте суфизмде, бұл сөз музыканы тыңдау, билеу, көңіл көтеру дегенді білдіреді. Яссауи тариқатында «сама» деген зікр, намазды және Қожа Ахмет Яссауидің өзінің «Хикметтерін» оқуды білдіреді, оны орындаған кезде орындаушылар ән ырғағымен теңселіп тұрады. Байтенова Н.Ж. ҚҰДАЙБЕРГЕНОВ Білім Қайнелұлы (1945–2007) философия ғы- лымдарының докторы, профессор. Қ. еліміздегі дінтану мамандығының ашылуына себепкер болып, дінтану мамандығының стандартын жасақтау- ға, дінтанушыларға арналған типтік бағдарламалар мен оқу-әдістемелік құралдар жасауға зор үлес қосты. Қ. діндер тарихы мен теориясы, дін фило- софиясы саласында шығармашылық ізденістер жүргізді. Ол қоғам және адам өміріндегі руханилықтың мәніне, рухани құндылықтар мен қажет- тіліктердің діни философиялық астарын зерделей отырып, дін мен дәстүр, діл мен діннің арақатынасына дінтанулық талдау жасады. Қ-тың жетек- шілігімен бірнеше кандидаттық және докторлық диссертациялар қорғалды. Еңбектері: Социально-философские поиски духовности. – А., 1998. жүктеу/скачать 1,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|