Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі «мектепке дейінгі балалық шақ» республикалық орталығЫ «Тәрбие — тал бесіктен басталады»
Ұлттық ойындарды пайдалану бойынша тәрбиеші жұмысының мазмұны
жүктеу/скачать 2 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «Алтын сақа » сайысы
| Ұлттық ойындарды пайдалану бойынша тәрбиеші жұмысының мазмұны
Оқытудың ойындық әдісі ерте кезден бастап күні бүгінге дейін қолданылып, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келеді. Бұл әдіс, әсіресе, халықтық педагогикада, мектепке дейінгі мекемелерде кеңінен пайдалануда. Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде психологиялық, анатомиялық-физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын баланың даму құралы, таным көзі, білімдік, тәрбиелік, дамытушылық мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді. Ойынды әрбір адам ойнап өседі, ойынды көп ойнаған адамның дүниетанымы кең, жаны таза, жүрегі нәзік, нағыз сезімтал тұлға болмақ. Әрине, ойын адамның дамуына, қалыптасуына әртүрлі әсер береді. Кей бала ойында шынайы өмірді бейнелесе, кей бала ішкі сезімін білдіреді. Ойынның дамуына және баланың ойынға араласуына әсер ететін факторлар өте көп. Мысалы, үлкендердің ойынға басшылық жасауы, ойыншықтар, баланың өсетін ортасы, балалар ұжымы, баланың тәрбиесі т.б. Дегенмен де ойын тек әрекет емес, балалардың да, үлкендердің де қызығушылық ермегі, адамды рахат және қанағат сезіміне бөлейтін іс-әрекеті. Балалар тұрмақ, үлкен адамдарда әлі күнге дейін ойнайды, әрине ойынның түрлері өте көп. Балалар ойынына талдау жасайтын болсақ, оның өзгеріп отыруы балалардың жас және жеке дара ерекшеліктеріне байланысты. Мысалы, сюжеттік рөлді, қимыл-қозғалыс, драматизациялық, музыкалық, дидактикалық, құрастыру, ұлттық, спорттық, дамытушы ойындардың түрлері бар. Әрқайсысының өзіндік мәні, ерекшеліктері, мазмұны, ережелері, тәртібі, білімдік, тәрбиелік, дамытушылық функциялары бар. Оның әрқайсысына жеке тоқталатын болсақ, сюжеттік рөлді ойындар ойынның алғашқы танымы десек, артық болмас. Ойынның негізгі ерекшелігі ол балалардың қоршаған өмірді - адамдардың қимылын, іс-әрекеттерін бейнелеу болып табылады. Ойында бөлме теңіз, аспан кеңістігі де, темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар жағдайға ойынның өздері ойлаған түпкі ниеті мен мазмұнына лайықты маңыз береді. Ойын іс-әрекетінің тағы бір ерекшелігі - оның әрекеттік сипаты. Балалар ойын шығарушылар, ойынды жасаушылар болып табылады. Олар ойында өздеріне мәлім өмір құбылыстары мен оқиғалары туралы білімдерін бейнелейді, оларға өзінің қатынасын білдіреді. Балалар ойынының ерекшелігі сондай-ақ бейненің, ойын әрекеті мен сөздің ұштасуымен өзара байланыстылығында. Бұл оның сыртқы белгісі емес, шын мәні. Ойында бала өзі бейнелеген қаһарманның іс-әрекетімен, сезімімен тыныстайды. Кейде бейненің баланы баурап әкететіні соншалық, ол тіпті өзін әдеттегідей шақырғанға жауап та қатпайды. Балалар үн-түнсіз ойнамайды. Тіпті бала жалғыз болғанның өзінде ойыншықтармен сөйлесіп жүреді. Ойынға қиялдағы қатысушылармен әңгімелеседі, өзі мен анасы үшін. науқас кісі мен дәрігер үшін сөйлеседі және т.б. Сөз нақ бір ойын әрекетін сүйемелдеуші болып табылады, бейнені, оған баланың өз қатынасын толығырақ ашады. Ойын процесінде сөйлесу қарым-катынасы үлкен рөл атқарады. Сөйлесе жүріп балалар пікірлесіп, әсер алысып, ойынның түпкі ниеті мен мазмұнын анықтайды. Ойында сөзбен уәделесу ұйымдастырушылық қызмет атқарады, балалар арасында өзара түсінісу мен достықтың, қоршаған өмірдің қайсыбір фактілері мен құбылыстарына бірдей көзқарастың пайда болуына және дамуына көмектеседі. Бейненің, ойын әрекеті мен сөздің өзара байланысы ойын қызметінің өзегі болып табылады, шындықты бейнелеудің құралы қызметін атқарады. Ойынның негізгі құрылымдық элементтері мыналар: ойынның түпкі ниеті, сюжеті немесе мазмұны; ойын әрекеттері, рөлдер; ойынның өзінен туатын және балалар жасайтын немесе ересектер ұсынатын ойын ережесі. Бұл элементтер өзара тығыз байланысты және ойынды балалардың өзінше бір іс - әрекеті ретінде көрсетеді. Ойынның түпкі ниеті - бұл балалардың нені және қалай ойнайтынының жалпы анықтамасы, мәселен: «дүкен», «аурухана», «әскер», «қызы мен шешесі», «мектеп» және т.с.с. болып ойнау. Ол сөзде тұжырымдалып, ойын әрекеттерінің өзінде бейнеленеді, ойынның мазмұнында қалыптасады және ойынның өзегі болып табылады. Ойынның түпкі ниетіне қарай ойындарды азды-көпті мынадай типтік топтарға бөлуге болады: а) тұрмыстық құбылыстарды бейнелейтін ойындар («отбасы», «мектеп», «балабақша» және т.б. болып ойнау); ә) жасампаз еңбекті бейнелейтін ойындар (корабль салу, үйлер, стадиондар тұрғызу және т.б.); б) қоғамдық оқиғаларды, дәстүрлерді бейнелейтін ойындар (мерекелер, демонстрациялар, қонақтарды қарсы алу, саяхаттар т.т.). Ойындарды бұлай бөлу, әрине, шартты ғана, өйткені ойын өмірдің алуан түрлі құбылыстарын бейнелеуді қамтуы мүмкін. Ойынның сюжеті, мазмұны - бұл оның жанды тұлғасын құрайтын, ойын әрекеттерінің, балалардың өзара қарым-қатынастарының дамуын, көп жақтылығын және өзара байланысын анықтайды. Ойынның мазмұны оны қызықты етеді, ойнауға деген ықылас пен ынтаны қоздырады. Ойынның құрылымдық ерекшелігі мен түйіні — бала атқаратын рөл. Ойын процесінде рөлге берілетін маңызына қарай көптеген ойындар рөлді немесе рөлді-сюжетті ойындар деп аталады. Рөл әрқашан адамға немесе жануарға, ол қиялдағы қылықтарға, іс-әрекеттерге, қарым-қатынастарға қатысты болады. Солардың бейнесіне енген бала сол өзі қалап алған нәрсеге айналады, яғни белгілі бір рөлді ойнайды. Ойын процесінде балалардың өздері (ал кейбір ойындарда - ересектер) ойнаушылардың мінез-құлқы мен өзара қарым-қатынасын анықтайтын және реттейтін ереже белгілейді. Ереже ойынға ұйымшылдық, тұрақтылық сипат береді, оның мазмұнын баянды етеді және қарым-қатынас пен өзара қарым-қатынастардың одан арғы дамуын, күрделене түсуін айқындайды. Сонымен бірге ойын ережесі жасқаншақ, ұялшақ балалардың ойынға белсендірек қатысуына көмектеседі. Ойынның осы құрылымдық элементтерінің бәрі типтік болып табылады, бірақ олардың түрлі маңызы бар және әртүрлі ойындарда түрліше арақатынаста болады. Әрине ойынның әр түріне сипаттама беруге болады, дегенмен ойынның ішінде ұлттық ойындардың білімдік, тәрбиелік, дамытушылық мәні зор.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ұлттық балабақшалар, мектептер ашылып, ондағы оқыту, тәрбиелеу бағдарламасына өзгерістер енгені белгілі. Сондықтан да халықтық педагогиканы сабақта, сабақтан тыс тәрбие жұмыстарында қолда-нып, оны балалардың бойына сіңіру – біздің басты міндетіміз. Ол үшін ұлттық білім беру жүйесінде негізгі мына екі бағытты ұстанғанымыз жөн. 1. Ұлттық педагогиканың негізінде тәрбиеленушілерге білім мен өнеге берудің тиімділігін көтеру. 2. Халықтық тәрбиенің ықпалы мен пайдасын ұқтырып, ұлттық сана-сезім тұрғысынан жастарды тәрбиелеу. Қазақ жері – көп ұлтты мемлекет. Дей тұрғанмен, халқымыздың ұлттық салт-дәстүрін, тарихын, елін, жерін таныта отырып білім нәрімен сусындандыруды көздегеніміз ләзім. Онсыз алға жылжу болмайды. Дегенмен, соңғы жылдары білім берудің келелі мәселелеріне жаңаша талап қоятын бірқатар құжаттар қабылданды. Ұлттық білім берудің өзі – ұлттық қауіпсіздік пен мәдениеттің құрамдас бөлігі. Ал ұлттық білім берудің құндылығы толығымен әлеуметтік дамумен, оның түбегейлі өзгеруімен, саяси күрес, қалыптасқан дәстүрлермен, бірігу дәрежесінен көрініп, қазіргі таңда анықталған. Оларға: 1.Әркімге білім алу үшін бірдей мүмкіндіктер жасау, жеке тұлғаның өзіндік қажеттерін қанағаттандыру. 2. Ата-ананың әлеуметтік орнына лайық немесе ұлттық мәдениет деңгейінде білім алу сенімінде қызмет ету. 3. Ғылымның құндылығының орнына мәдениеттің құндылығын, ал білім беру жүйесінің орталығына баланың жеке басын қоюға болады. Білім беру қашанда мәдени дәстүрлердің айрықша бөлігі. Сондықтан кез келген қызметті қазіргі заман талабына сай етіп білім беру қажет. Ол - заман талабы. Осы бейнелік дамуды жобалаудың ең бастысы, меніңше, педагогикалық қызметтің өнімін стандарттау арқылы ретке келтіретін технология. ХІХ-ХХ ғасырдағы ұлы ағартушы педагогтеріміздің ерен еңбектері бүгінде мәнін жойған жоқ. Атап айтқанда, Ы.Алтынсарин, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев және т.б. арыстарымыздың қазақ педагогикасында қалдырған іздері орасан зор. Қазақ қоғамының болашағы жайлы ойланған олар қысқа өмірлерінде, аз уақыттың ішінде ұрпақ тағылымына жетерлік мұра қалдырды. Орыс-қазақ мектептерін аша отырып қазақ әдебиеті негізі мен атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа жетіп отырған ауыз әдебиетінің негізін қалады, жан-жақты білім беруді ұйымдастыра отырып салт-дәстүрді, батыр бабалар өмірін, жырауларды өз оқулықтарында өрнектеді, сол арқылы жас ұрпақ санасын сусындатып, тәрбие үрдісін этнопедагогикамен ұштастыра жүргізді. Ендеше сол асыл ағаларымыздың мұрасына, баға жетпес оқу құралдарына сүйене отырып оларды бүгінгі заман талабына сай біліммен ұштастыра білу – біздің басты мақсатымыз болуға тиіс. Неге десеңіз, еліміз қазіргі кезде шетел оқу орындарымен тығыз байланыс орнатып, Қазақстан жеткіншектері әлемге әйгілі жоғары оқу орындарында дәріс алу мүмкіншіліктеріне ие болып, әлемдік деңгейде білім алу үстінде. Сол себепті де еліміздің болашағы жарқын болады деген сенімде ұрпақ тәрбиесіне, біліміне әрбір ата-ана, ұстаз, ұлттық, патриоттық дәрежеде білім беруді көздегеніміз абзал. Бұл үшін ұлтгық тәрбие, білім беру қызметін ұйымдастыру, оны іске қосу керек. Ең алдымен, жас ұрпақ бойында отаншылдық сезімді ояту үшін тәрбие процесінде этнопедагогиканы тиімді қолдана білуіміз қажет. Ал қазақ этнопедагогикасының негізі - халық педагогикасы. Халық педагогикасының арқауы – ауыз әдебиеті мен халықтың салт-дәстүрлері. Міне, ұлтгық тәрбиенің негізі осылар.
Ойынның мазмұны тек пәндік мақсаттар ғана емес, оқу әрекетінің іскерліктерін қалыптастыру, бейнелік және логикалық ойлануды дамыту мақсаттарын да жүзеге асыруды қамтамасыз етуі қажет. Ойынның мазмұнына қойылатын негізгі талаптардың бірі ойынды және оның түрлерін ұйымдастырудың мүмкін формаларын есепке алу болып табылады. Ойынды ұйымдастыру формаларына қойылатын талаптар: ұжымдық, топтық, даралық таңдау, ең алдымен балалардың ойлау даму деңгейін, коммутативтік іскерліктерді оқу-жазу, қарым- қатынас. Дидактика саласындағы маңызды мәселелердің бірі – білім берудегі ойындар болып отыр. Адамзат ойынының білімдік құндылығын дәлелдеді. Оған балалық кезеңдегі ақыл-ойды дамыту ойындарынан бастап, мәдениетке, бизнеске және басқарудың барлық салаларына мамандар даярлауға байланысты бағдарламаларды игеру барысындағы ойындар жатады. Адамның ойын әрекеті негізгі үш түрлі даму деңгейлерінен тұрады: кәсіптік ойындар, әуестену ойындары, оқу-жаттығу ойындары. Ойын оқыту үрдісінде оқытудың әрі формасы, әрі әдісі ретінде дербес дидактикалық категория бола алады. Оқытудың ойын формасын қолдануда екі жақты дидактика байқалады: ойнау үшін білу, үйренудің қажеттілігі, екіншіден адамның ойнай отырып өзіндік білім алуы, өмір тәжірибесін жинақтаудың қажеттілігі. Ұлттық ойындар балалардың меңгеруіне қиындық келтірген жағдайда тәрбиеші өз шығармашылығын пайдаланып, әр алуан ойындарды құрастырады. Орынды қолданылған ойын элементтері балалардың ынтасын арттырып, білім дағдыларын игеріп, іскерліктерін шыңдауға өз септігін тигізеді. Ойын барысында қолданылатын дидактикалық материалдар тәрбиеленушілерге ыңғайлы, түсінікті болса, ойын жақсы нәтиже береді. «Бұл қалай өзгерген» ойыны ана тілінің ерекше дыбыстарының айтылуын және әріп түрінде жазылуын тәрбиеленушілерге меңгерту үшін жүргізіледі. Ойын барысында сөз ішіндегі әріптердің дұрыс жазылуына, бір әріптің өзгеруінен сөздің басқа мағынаға ауысып кететіндігіне балалардың назарын аударуға болады. Ана тіліне тән дыбыстарды айтуға тілі келмейтін балалармен жұмыс жасағанда, халықтың ұлттық ойындары жаңылтпаш, санамақтарды ұтымды пайдалануға болады. Алдымен олардың жеңіл түрін, кейін біртіндеп күрделендіріп берген өте тиімді. «Арқан тартыс» ойынын алатын болсақ, бұл балалардың ой-өрісін кеңейтіп, заттарды белгілі бір тақырып бойынша топтастыруға дағдыландырады. Ойынға қатысушы балалар үшін қандай заттарды топтай білу керектігін көрсететін таблица және оған қажетті заттардың аттары жазылған жеке сөздік карточкалары жасалады. Мысалы: «Үй жануарлары мен жабайы аңдар» тақырыбы бойынша 1-қалта: Үй жануарларын сатып аламыз (жылқы, сиыр, түйе, қой, ешкі) 2-қалта: Жабайы аңдарды сатып аламыз (жолбарыс, арыстан, барыс, қасқыр, түлкі, аю, қоян) Екі кесте тақтаға ілінеді, ал балалар қолдарындағы жауап карточкаларын қажетті қалтаға орналастырады. Үнсіз қимыл: Балалар әр түрлі қимылдар көрсетіп, қалған сөздерді басқа балалар атап отырады. Мысалы: отырды, тұрды, жүрді, тақтаны сүртті, қолын көтерді. «Ұшты-ұшты» -ойыны Ұшты, ұшты, үкі ұшты (қол көтеріледі) Ұшты, ұшты, түлкі ұшты (көтерілмейді) Берілген сын есімге лайықты зат есім тіркеп айту керек. Бірінші бала кілең сын есімдерді атайды: өнімді, атақты, сымбатты, т.б. Екінші бала оған лайықты зат есім тіркестіріп, тез-тез айтуы керек. Келесі екі бала берілген зат есім алдына сын есім тіркеп, кезектесіп айтып шығады. Мысалы: кітап-қызық кітап, көше-кең көше. Ана тілінде ұлттық ойын элементтерін кіргізудің маңызы ерекше. Ол тәрбиеленушінің шығармашылық қабілетін, сабақта белсенділігін арттырады, ана тіліне деген қызығушылығын дамытады, білімін молайтуға әсер етеді. Мүмкіндігінше бастауыш сыныптарда ойын, сөзжұмбақ түрлерін қолданып, салт-дәстүр элементтерін кіргізуге тырысу керек. Ойын түрлерін қолдану – сабақты түрлендіру деген сөз. Сабақ барысында алған білімдерін балалар практикада қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін грамматикалық ойындардың орны ерекше. Сабақта тиімді қолданылған ойын балалардың грамматиканы толық меңгеріп, жазу тілін дамытуларына мол мүмкіндік береді. Балаларды өз беттерімен жұмыс істей білуге дағдыландырады.
Әр ұлттық шығармашылықтар және ұлттық ойындар баланың ақыл-ойын, этетикалық талғамын, денесін шынықтыру болып табылады. Олар балалардың патриоттық сезімін оятады, рухани байытады, ұлттық мәдениетті сыйлауға тәрбиелейді. Әртүрлі ұлттық ойындар қойшылардың күнделікті өмірімен тығыз байланысты. Балаларды кішкентай жасынан бастап атқа мінуге үйреткен. Жасөспірім жаста балалардың көбісі атқа мінуді білген. Әлбетте, ұлттық әндерде, ертегілерде, би қозғалыстарында және ойындарда көрсеткендей сол сияқты бәйге, атшабар ойындарда ең мықты аттарға, ең жеңіл және жақсы шаба алатын балаларды отырғызған. Әрбір ұлттық ойындар балалардың жас ерекшеліктеріне сай, әнмен өткізіледі.
Ұлттық тәлім-тәрбие беруге арналған жаттығулар Қазақ халқының құндылығының ғасырлар қойнауынан сүрінбей өтіп, өзінің дәстүрін сақтаған қазақ балалар фольклорының айрықша бір саласы – балалар ойындары. Ұрпағын ойламайтын халық болмайды. Онсыз өсіп-өну, ілгерілеу жоқ. Қазақ ойындарының өміршең қызметі де оның жеткіншек ұрпақты тәрбиелеу ісімен байланысты болуында. Адамзаттың дүниеге келген күнінен бастап-ақ ақыл-ой қабілетінің ортаға, өмірге көзқарасының дұрыс қалыптасуын реттейтін, белгілі бір жүйеге келтіретін осы балалар мен жасөспірімдер ойындары, сондықтан да ойын - балалар еңбегі, балалардың уақытымен ғана санасады. Ұлт ойындары адам еңбегінің жемісі, халықтың фантастикалық ой құбылысының көрінісі, дүниені танып, білуге талпынысының нышаны, бар өнердің бастамасы. Д.Эльконин бала психикасының дамуында ойынды «жетекші іс-әрекет» сөз тіркесімен сипаттайды. Ойынның, әсіресе, балалардың психологиясына тигізетін әсері көп, ойын кезінде балалардың ортамен қарым-қатынасы кеңейіп, таным қабілеті өсіп, мінез-құлқы қалыптасады. Ойынның саналуандығы балаларды достыққа, адамгершілікке, тапқырлыққа, шапшаңдыққа баулиды. Мысалы, «Баланың істегені білінбес», «Баламен ойнама, шаршарсың», «Ойнай білмеген, ойлай білмейді»- деген қазақтың мақал-мәтелдеріне қарасақ, балалардың ойынға аса құмар келетіні, ойын арқылы балалардың сана-сезімі, ақыл-ойы өсіп жетілетіндігі дұрыс көрініс береді. Ойын әр уақытта және әр халықта болатын бірден-бір балалардың негізгі іс-әрекеті. Ұлттар өміріндегі ұлттық психологиямен тығыз байланысты көкейтесті мәселенің бірі – ұлттық, әдет-ғұрьптар, дәстүрлер. Ұлттық психологияның ерекшеліктері мәдениетте, тұрмыста, сондай-ақ ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерде де айқын көрінеді. Қазақ халқының тарихи көне жырларының эпостары мен лиро-эпостарының қай-қайсысын алып қарасақ та, олардың өн бойынан халықтың ұлттық ойындарының алуан түрлерін кездестіреміз. Өз кезеңінде ұлы педагогтер халық мұрасының, ұлттық құндылықтардың қайталанбайтын өзгешелігін, тілдің, оның формалары мен мазмұнының ерекшелігін өсіп келе жатқан ұрпақтың танып білуіне халықтық ойын арқылы жағдай жасау қажеттігін жариялаған. Ы.Алтынсарин қазақ балаларына мағыналы жұмбақтар, ойына ой қосатын әңгімелер, танымдық қызығуын тудыратын жайттар адамгершілікке, ақыл - ойды тәрбиелеуде аса тиімді болады деп санаған. А.Құнанбаев бала психологиясының ерекшелігі – білуге құштарлық деп есептейді. Өсе, ержете келе тәрбие құралдарының қатарына ұлттық ойындарды, оның ішінде ақыл-ойды дамытатын «тоғызқұмалақ» ойынын жатқызған. Белгілі педагог Н.Құлжанова «ойын арқылы бала дене және көңілді машықтандырады» деп, ойынның әр жақты функциясын ашып көрсетеді және балалар ойынын тану, білуге құмарлығымен, сөйлеумен ұштасып жататындығын ескертеді. М.Жұмабаев балалар фантазиясының табиғатына ерекше көңіл қойып, оны өркендетудегі ертегі, ойындар мен ойын материалдарының рөліне тоқтала келе, балалардың тілдесуі, сөйлесуі топтық ойындар арқылы көрінетіндігін айтып, тілдің адам өміріндегі маңызына дәйекті талдау жасайды. «Ұлттың тілінде сол ұлттың жері, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай ашық көрініп тұрады. Қазақ тілінде қазақтың сары сайран даласы біресе құйындай екпінді қайраты, біресе тұрмысы, асықпайтын, саспайтын мінездері көрініп тұр» - деп тілдің ұлттық мәнін дәйекті мәнермен береді. Қазақтың ұлттық ойындарын Б.Момышұлы да аса жоғары бағалаған. Ол еңбектерінде ұлттық ойындар ептілікке, ширақтылыққа, қайсарлыққа үйрететіндігін түсіндіреді. Қазақ халқының ұлттық ойындарын жинаушы этнограф Ә.Диваев өзінің «Қырғыз балаларының ойыны» еңбегінде қазақтардың бала тәрбиелеудегі өзіндік ерекшеліктерін айта келе, ойын түрлерін үш топқа бөліп қарастырған (сәбилер ойыны, бозбалалар ойыны, жігіттер ойыны). Сонымен қатар «қыз балалардың қолдан жасайтын қуыршақтары мен ер балалардың балшықтан жасап алатын жылқы мен түйе сияқты жануарлар мүсіні болмаса, қазақтың балалар ойыншығы мүлде жоқ, бірақ антропологиялық көзқараспен қарайтын шығармашылық қиялынан туғандықтан да құнды болып есептеледі» - деп, баланың шығармашылық қиялының жүйріктігі мен қоршаған ортаны танып-білуге деген талпынысын баса көрсеткен. Ұлттық ойындар түрлі себептерге байланысты пайда болып отырған. Мәселен, «Аңшылар», «Марламкөш» ойындарында аңды жан-жақты қоршап аулау, топталып іздеу, жасырыну, қуу, қалай қолға түсіру анық бой көрсетсе, «Даусынан біл», «Шұқыма» ойындарының далада із кесу, түрлі дыбысты ажырата білу мақсатында пайда болғандығы байқалады. Ойындардың енді бір тобы көшпелі тайпалардың өзара қақтығыстарын, жаугершілік дәуірінің бітімін, рулық қауымның жол-жорағысын өзінше қайталайды. Олардың қатарына «Жамбы ату», «Теңге ілу». «Тұтқын алу», «Қамалды қорғау», «Батыр», «Қыз қуу», «Ат үстіндегі тартыс», «Итеріспек» сияқты іс-әрекет ойындарын жатқызуға болады. Балаларды ептілікке, тапқырлыққа баулитын, отырып та, қозғалып та, жүріп те ойнайтын түрлері аса мол. Мәселен. «Үй артында қолағаш», «Соқыр теке», «Ұшты-ұшты», «Тымпи-тымпи», «Ақ серек, көк серек» сияқты ойындар да сөз, кейде іс-әрекетке жетекші, ал кейде қосалққы қызмет атқарады. Ойындардың ішінде, әсіресе, жан-жануарлардың даусын, төлдерін, іс-әрекетін дұрыс айтуға дағдыландыратын «Қалай айтуды білемін», түрлі сөйлем құрастыруға тәсілдендіретін «Егер», айтылған сөзді есте сақтауға машықтандыратын «Хабаршы», сөз бен сөйлемнің мазмұнына дұрыс мән беруге үйрететін «Біз де», «Ұшты-ұшты», бірден сөз табуды қажет ететін «Орамал табу» ойындарының тілді жетілдіруде маңызы зор. Мысалы, «Асау мәстек» ойындары өте көңілді әнмен орындалады т.б. Екі таяқшаға 50-70 см биіктікте тартылған арқанның үстіне бір бала отырып, жердегі таяқшаны алу керек. Егер ала алмаса, ән немесе тақпақ, би билеп беруі керек. Бұл ойындар балаларды шапшаңдылыққа үйретеді және музыкалық шығармашылығын дамытады. «Қалай айтуды білемін» мынадай сұрақтарды қамтиды. Кім қалай дауыстай біледі? Малды қалай шақыруды салайық, Малдың төлдеуін қалай айтады? Малды суға кім шақыра алады? Жүргізушінің сұрақтарына ойынға қатысушылар әр жануардың дыбысын дыбыстайды. Бұл ойында байқампаздық қажет. Ойын кішкентай театрдың сахнасын қажетсінеді. «Аңдардың айтысы» ойынында қатысушылар жүргізушінің айтқанын қайталайды, сол жүргізушіге еліктейді. Бұл ойында жануарлар әлемін өте жақсы білу керек. Мысалы, жүргізуші иттің үргенін көрсетсе, қатысушылар соны тура солай қайталау керек. Бұндай ойындар ұлттық педагогикада өте көп және олардың бәрі қызықты болып келеді. Балалар ойын кезінде басқа рөлге кіріп ойнайды. Мысалы, «Қоғи көк» ойынында балалар дөңгеленіп тұрып, қаздың даусын салу керек және қаздың қимылын салады. Мұнда есте сақтау қабілеттері жақсы дамиды. Осындай ойындарға: «Орамал жасырмақ», «Хан ойнау» жатады. Ұлттық ойындарда көптеген әзіл-ысқақтар, жарыстар, санамақтар көп. Олар бағалы және құнды ойын фольклорын сақтайды. Ойын басталмас бұрын санамақ айтылады: Қуыр-қуыр қуырмаш, Балаларға бидай шаш. Тауықтарға тары шаш! Бас бармақ, Балалаы үйрек, Ортан терек, Шүлдір шүмек, Кішкене бөбек. Сен тұр қойыңа бар; Сен тұр түйеңе бар; Сен тұр жылқыңа бар; Сен тұр сиырыңа бар; Ал сен алаңдамай, Қазан түбін жалап, Үйде жат. Мына жерде құрт бар, Мына жерде май бар... Мына жерде қатық бар... Қытық, қытық! Сонымен қатар, санамақ қана емес, қаламақ та бар. Олар көңіл-күйді, есте сақтау қабілетті, эстетикалық талғамдарын арттырады. Қаламақтар балаларды командаға бөлу үшін керек. Мысалы, ең бірінші санамақ арқылы екі жүргізушіні таңдап алады, одан кейін екі жүргізуші қатысушылардың атын атап, кезек-кезек өз қалаулары бойынша ойыншыларды таңдап алады. Мысалы, екі ойыншы: «Аспандағы жұлдыз керек пе?, судағы құндыз керек пе ?» - деп сұрайды. Жүргізушілердің біреуі «Судағы құндыз» керек дейді. «Құндыз бала» соның командасына өтеді, «Жұлдыз бала келесі командаға барады» т.с.с. жалғаса береді. Жаңылтпаштар сөзді дұрыс және тез айту үшін қолданылады. Қай тай лақтай, Ақ тай ақ па? Қай лақ тайлақтай. Қара тай ақ па? Жаңылтпаштардың айырмашылығы балалардың сөздік қорларын байытады, қоршаған ортамен таныстырады, күнделікті өмір сүруге көмектеседі. Ең көп тараған ойын-жұмбақтар. Олар көптеген тәрбие береді. Жұмбақтар балаларды қоршаған ортамен, жануарлар әлемімен, тұрмыс-салттармен таныстырады. Мысалы,
Ақ сандығым ашылды, Ішінен жібек шашылды. (күннің көзі). Жас және енді бастап жатқан аңшы осы жұмбақтар арқылы әртүрлі құстардың, аңдардың түрлерін және олардың іздерін т.с.с. әртүрлі айырмашылықтарын білген. Күндіз жоқ, Түнде бар. (жарқанат) «Сақина салу» ойыны әнмен орындалады. Ойыншылар дөңгеленіп отырады, ал жүргізуші сақинаны алып, біреудің қолына салады. Жүргізуші бір ойыншыны шақырады. Ойыншылар қолдарын созады, ортаға шақырылған бала сақина салынған ойыншыны табу керек. Егер іздеген бала сақинаны таба алмаса, ол міндетті түрде ән немесе тақпақ айтып береді.Сақина салынған бала жүргізуші болады. «Соқыр теке» ойынында бір ойыншының көзін байлап қояды. Және ол мынандай өлең шумақтарын айтады: Қараңғыда көзім жоқ, Тиіп кетсем сөзім жоқ, Маған жақын келіңдер, Бір қыз ұстап беріңдер-деп дөңгеленіп, соқыр текені мазақтап, біреулері оны түртіп, мынандай өлең шумақтарын айтады: Соқыр, соқыр, соқырақ, Оң көзіне топырақ. Топырағын алайын, Тотияйын салайын. Ал, ұстап көр, батырым, Міне, келе жатырмын!-деп тұрған ойыншының біреуін ұстап алу керек. Кімді ұстап алады, сол соқыртеке болады. «Ақ сүйек» ойынында жүргізуші ақ сүйекті немесе сүйек сияқты ақ таяқты айдалаға лақтырып жібереді. Ал ойыншылар сол сүйекті табады. Сүйекті тапқан ойыншы жүргізушіге басқа ойыншыларға білдіртпей алып келеді. Егер басқа ойыншылар біліп қалса, онда басқа ойыншылар сүйекті тартып алуына болады. Сүйекті тапқан ойыншының армандарын басқа ойыншылар орындайды. «Алтыбақан» жасөспірімдердің ойыны. Онда көптеген әзіл-ысқақтар, әндер, айтыстар орындалады. Мұнда әр жасөспірімдер жеке-жеке актерлік рөлге кіреді. Бұл кезде балалар рөлді ойнағанда эстетикалық ләззат алады. «Тоғыз құмалақ» ойынын көбінесе үлкен адамдар ойнайды. Ол екі үлкен қазандардан тұрады және он сегіз кішкентай отаулардан тұрады. 162 ойын шариктарынан құралады. «Бестас» ойынын бес адам ойнайды және ол үшін бес тас қажет. Бес адам кезектесіп, бес тасты лақтырып, қағып алу керек. Кім бастайтынын жеребе тастау арқылы шешеді. Ұпай жинау үшін екі тәсілмен тастар лақтырылады: Ойыншылар бес тасты үстіне лақтырып, қолымен ұстап алуы қажет. Ойыншы барлық тастарды лақтырып, астынан ұстап алуы қажет. Әр тастар 10 ұпайды құрайды. Бұл ойын шапшаңдыққа, есте сақтау қабілетін дамытуға көмектеседі. Диагностикалық-ұлттық ойындар арқасында баланы оқытады, тәрбиелейді, дамытады. 1.Оқыту ойындары: «Торғай мен бұтақ». Өтілу әдісі: Бұл ойынды математика сабағында қолдануға болады. Педагогикалық мүмкіншіліктері: білімді тереңдетуге, мәтіндік тапсырмаларды орындауға, практикалық жұмыстарды орындауға көмектеседі. Есте сақтау және байқампаздылық қабілеттерін дамытуға көмектеседі. 2. Тәрбиелеу ойындары: «Аш қасқыр». Өтілу әдісі: Бұл ойынды дене шынықтыру сабағында ғана емес, сонымен қатар үзіліс кезінде де ойнатуға болады. Педагогикалық мүмкіншіліктері: достық сезімге және өзіне жауапкершілікпен қарауға тәрбиелейді. 3.Дамытушылық ойындар. «Ұшты,ұшты». Өтілу әдісі: Бұл ойын сабақ үстінде ойналады және қатысушы саны шексіз. Педагогикалық мүмкіншілігі: бұл ойынның мақсаты: шапшаңдылыққа, зейінін шоғырландыруға тәрбиелейді. Балалар үшін әр кезде бұл ойын жағымды қорқыныш сезімін тудырады. 4.Әлеуметтендіру ойындары. Өтілу әдісі: Ойынды әртүрлі мерекелерде ойнатуға болады. Педагогикалық мүмкіншіліктері: бұл ойын ұлттық құралдарды, салт-дәстүрлерді құрметтеуге тәрбиелейді. Диагностикалық мүмкіншіліктер: Баланы диагностикалық дамыту ойындары. «Қындық -сандық» ойындары. Өтілу әдісі: Ойын сыныптан тыс ойналады. Екі қатысушы бір-біріне арқаларын түйістіріп тұрып, қолдарын ұстайды. Солай екі команда жарысады. Педагогикалық мүмкіншіліктері: бұл ойын күшті және жігерлікті қажетсінеді. 5. Диагностикалық оқыту ойыны. «Тапқыш» ойыны. Өтілу әдісі: Бұл ойынды ана тілі сабағында ойнауға болады. Тәрбиеші сыныпты екі топқа бөліп, тәрбиеші допты бір топтағы ойыншыға бір сөз айтып лақтыру керек. Ойыншы допты қағып алып, келесі топтағы ойыншыға, сол сөзді айтып, лақтыруы шарт. Педагогикалық мүмкіншіліктері: бұл ойын көмегімен балаларлардың ақыл-ойын дамытуға, тапқырлығын ескеруге өз үлесін қосады.
Диагностикалық тәрбиелеу ойыны. «Аңдардың айтысы» ойыны.Өтілу әдісі: Әр ойынға қатысушы өзіне ұнайтын жануарлардың рөлдерін таңдап алады да, сол аңның даусын, жүрісін салуы тиіс. Педагогикалық мүмкіншіліктер: бұл ойында балалардың зейіндерін, байқампаздығын, есте сақтау қабілеттерін дамытады, үй жануарларын күтуге тәрбиелейді. Біздің ұлттық ойындарға жасаған жіктеулеріміз педагогикалық принциптерді одан әрі зерттеуге мүмкіндік береді. Жіктеу функциялардан құралған. Олар оқу-тәрбие процесінде ғана емес, сонымен қатар оның бір бөлігі ретінде қарастырылуы тиіс. Көптеген тәрбиешілер қазақтың ұлттық ойындарын оқу-тәрбие процесінде бағаламаған, олардың пікірінше тәрбие процесі өз бетімен жүріп жатады деген. Тәрбие жұмысын жоспарлау қызметiнiң жалпы жүйесiндегi маңызды буын болып саналады.Ойластырып жоспарлау оны дұрыс ұйымдастыруды қамтамасыз етедi, тәрбие жұмысының белгiлi бiр жүйесiн жүзеге асыруға көмектеседi. Жоспар тәрбие жұмысының барлық маңызды жақтарын ескеруге, басты және жетекшi мiндеттi бөлiп аялауға жағдай жасайды. Жақсы жасалған жоспар педагогтың күнбе-күнгi тәрбие жұмысына көмектеседi, оның жемiстi болуына жағдай жасайды. Педагог жоспар жасағанда балалармен тәрбие жұмысының негiзгi мiндеттерiн, мазмұнын, формалары мен әдiстерiн iрiктеп алу үшiн нысана болып табылатын документтердi пайдаланады. Олардың қатарына бiлiм беру туралы заң, оқу бағдарламасы,балаларды тәрбиелеудiң үлгi мазмұны жатады. Тәрбиеші жоспар жасағанда елiмiз үстiмiздегi жылы атап өтетiн маңызды оқиғаларды ескередi. Тәрбие жұмысындағы аса күрделi аржақтылықты жоспар тәрiздi белгiлi бiр схемаға қалай сыйғызуға болады. Бұл педагог үшiн оп-оңай iске асыра салатын шаруа емес. Жоспар жасау дегенiмiз – тәрбие жұмысының бүкiл барысын оны ұйымдастыру үшiн жалпылай және ұсақ-түйегiне дейiн ойластыру және қағаз бетiне түсiру оның нәтижелерiн алдын ала көре бiлу деген сөз. Балалармен жұмыс кезiнде, балалардың әр қайсысының жеке басын қалыптастыру үстiнде тәрбиеші орындайтын мiндеттер өте көп, мұнын өзi одан белгiлi бiр мерзімде тиiстi негiзгi мiндеттердi келiсiп алуды керек етедi. Мәселен, тәрбиеші бiрiншi сынып балаларымен жұмыстың алғашқы күндерiнде бiрден бiр басты мiндетi, балаларды мектептегi, сыныптағы негiзгi мiнез-құлық ережелерiне үйрету, оларды осы ережелердi орындай бiлуге баулу, олардың бойында ережелердi тезiрек және дұрыс игеруге деген ынта-ықылас тудыру мiндетiн шешуге күш салатын болады. Негiзгi мiндеттi орындаған педагог ендi келесi бiр негiзгi мiндеттi балалардың бойында өзiнiң сыныптастарын жақын бiлуге деген ынта тудырып, оларды өзара таныстыру арқылы сыныпта жолдастық қарым –қатынас жасау мiндетiн алға қояды. Мерекелерде, жиындарда басқа да нақты мiндеттердi жүзеге асырушы педагог қашанда басты мiндеттi жолдастық қарым-қатынасты қалыптастыру мiндетiн назарда ұстайды. Негiзгi мiндеттi анықтап алу үшiн өз сыныбын, балалардың тәрбиелiк дәрежесiн жақсы бiлу керек. Педагог топты тұтастай және балаларды жеке-жеке зертеу негiзiнде өз жоспарында бүкiл ұжыммен, жекелеген балалармен жүргiзiлетiн жұмыстарды белгiлуге тиiс және олардың мiнез-құлық ерекшелiктерiн, қабiлеттерiн, ынта-ықыластарымен мүмкiндiктерiн еске алу керек. Тәрбиеші бiрiншi рет кездесiп отырған балаларды зертеу әсiресе маңызды. Тәрбиеші ата-анамен әңгiме арқылы әрбiр бала жөнiнде алғашқы мағұлматтарға ие болады. Бұл әңгiмелерде шамамен мынадай сұрақтар қойылуы керек. Бала балабақшаға қуана келе ме? Балабақша туралы не айтады? Үйде қандай мiндеттердi тұрақты орындап отырады. Үйде және аулада не ойнағанды ұнатады? Қанша уақыт бойы теледидар көредi? Үйде қандай жануарлар бар? Бала оларға қалай қарайды. Бала қандай мiнез құлық байқатып жүр, көппен жақсы араласа ма, әлде бұйығы ма, қайырымды ма, қайырымсыз ба, турашыл ма, жолдастарымен бiрге болғанды ұната ма, ұнатпай ма? Сiз балаңызды жазалайсыз ба? Қалай? Жиi ме? Бала үйдегi адамдармен таныстарының iшiнен кiмдi жақсы сыйлайды? Бұл жекелеген балалардың ата-аналармен жұмысты жоспарлауға, бүкiл ата-аналардың негiзiнен алғанда балаларының бағаларын бiлуге әуестiгiн, баласының мектепте қандай жаңалықты, қызықты жайларды бiлгенiне жете назар аудармайтынын,баласының жолдастарымен қарым-қатынастарына, кiммен достасып жүргенiне, ол достықтың сипаты қандай екенiне мүлде көңiл бөлмейтiнiн көрсетедi. Жоспарда тәрбиелiк мiндеттер мен олардың мазмұнын, қызмет формаларын ажыратып көрсету тәрбиеші үшiн өте қиын. Өйткенi бiрiншiден қызметтiң әр түрлi түрлерi, әрқилы тәрбиелiк шаралар бiр ғана мiндеттердi шешедi, екiншiден әр түрлi мiндеттер бiр ғана қызмет түрi арқылы шешiлiп жатады. Бұл педагогикалық еңбектiң ерекшелiктерiмен, балаларды бiртұтас адам ретiнде тәрбиелеп шығарумен байланысты табиғи қиындық. Өйткенi тәрбиеленушінің жеке жасы бiр мезгiлде баланың сана-сезiмiне, мiнез-құлқына және сезiм күйiне бiрден ықпал ететiн сан қилы әсерлердiң нәтижесiнде қалыптасады. Бұл көп ретте жоспардың негiзi мазмұны тәрбие жұмысының жолдары мен тәсiлдерiн көрсетуге арналып, мiндеттерiнiң жоспардың негiзi пункттерiнiң аттарында көрсетiлетiндiгiнiң себебi болса керек. Қайсылары жоспардың негiзi бөлiмдерi болатындығын шешу-күрделi мiндет. Оның үстiне жасалған ұсыныстарда оларды тұжырымдаудың әр түрлi варианттары келтiрiлген. Мәселен: 1. Балаларға мәдени мiнез-құлық ережелерiн үйрету. 2. Ұжымды ұйымдастыру және жекеленген балалармен жұмыс. 3. Балалардың еңбек тәрбиесi. 4. Көркемдiк тәрбие. 5. Дене шынықтыру тәрбиесi. 6. Ата-аналармен жұмыс. Жоспар схемасының басқа нұсқалары мынадай: 1. Туған жерге, Отанға деген сүйiспеншiлiк. 2. Достық пен жолдастық. 3. Оқудағы сандық пен дербестiк. Бiлiмге деген құштарлық. 4. Еңбек сүйгiштiк, ұқыптылық. 5. Мәдени мiнез-құлық. Әдеттерi. 6. Табиғаттағы, адамдар мiнез-құлқындағы өнер туындыларындағы әсемдiк туралы алғашқы мағлұматтар. 7. Гигиена мен санитария жөнiндегi алғашқы мәлiметтер мен дағдылар. Денсаулықты нығайту әдiстерi. Әр түрлi тұжырымдалатын бұл жоспарлардың бәрi мынадай бөлiмдердi ұсынады: көзқарастар мен қоғамдық белсендiлiктi қалыптастыру. Идеяның адамгершiлiк тәрбие, еңбек тәрбиесi танымдық белсендiлiк пен оқуға деген ынтаны дамыту; дене шынықтыру мен эстетикалық тәрбие. Былайша тұтас алғанда балаларды тәрбиелеудiң үлгi мазмұны. Бағдарламасы сай келдi. Демек, жоспардың жеке тарауларын бөлiп алып қарау негiзi тәрбиелiк мiндеттер тұжырымдауға және оларды баланың жан-жақты дамыған жеке басын қалыптастастыру сияқты. Жалпы мiндеттi көрсете аларлықтай белгiлi бiр жүйеде беруге жағдай жасайтын болады. Адам баласы қоғамда өзiнiң адамгершiлiк қасиетiмен әдептiлiгiмен, қайырымдылығымен адалдығымен, әдептiлiгiмен ардақталады. Қазақ халқы ерте кезден-ақ әдептiлiктi бағалай бiлген. Отбасында жастарды кiшiпейiлдiлiкке, iзеттiлiкке, имандылыққа, инабаттылыққа тәрбиелеудi мақсат етiп қойған. Халқымыз өз ұрпағын. «Әдептiлiк, ар-ұят Адамдықтың белгiсi Тұрпайы мiнез тағы жат- Надандықтың белгiсi», немесе «Әдептi бала арлы бала- Әдепсiз бала сорлы бала» – деп әр жастың әдептi, сыпайы, инабатты болуын қалаған, осы әдептiлiк тақырыбына байланысты өткiзген ашық тәрбие сағатын ұсынуға болады. Қорыта келе, қазақтың ұлттық ойындары арқылы Қазақстан Республикасының ұлттық мәдениеті және салт-дәстүрін үйретеді.Қазақтың ұлттық ойындары бала тәрбиесінде өте үлкен қызмет атқарады. Бұл процесс балаларды рухани байытады. *** «Жақсыдан –үйрен, жаманнан – жирен». Тәрбиеші сөзi. Құрметтi ұстаздар мен ата-аналар, бүгiнгi бiз дайындап отырған «Жақсыдан-үйрен, жаманнан-жирен» атты тәрбие сағатымызды бастауға рұқсат етiңiздер. 1-бала: «Тiлiмiздiң бұлағы, тiрлiгiмiздiң жүрегi» Арманда кеткен асыл ағалар Сәкен Сейфуллин, Iлияс Жансүгiров, Бейiмбет Майлин, Мағжан Жұмабаев, Мiржақып Дулатов, Ахмет Байтұрсынұлы, Шәкәрiм Құдайбердиев, Тұрар Рысқұлов сынды ұлы ұстаздарымыздың аруағы алдында бас иемiз (топтың бас июi). 2-бала (Абай Құнанбаев) Кемдi күн, қызық дәурен тату өткiз, Жетпесе, бiрiңдiкiн бiрiң жеткiз. Күншiлдiксiз тату бол шын көңiлмен, Қиянатшыл болмақты естен кеткiз Бiр жерде бiрге жүрсең басың қосып, Бiрiңнiң бiрiң сөйле сөзiн тосып. Бiрiңдi бiрiң қадiр, құрмет етiс, Тұрғандай бейне қорқып, жаның шошып. 3-бала: Әр адамда өз анасынан басқа болу керек құдiреттi төрт ана. Туған жерi-түп қазығы, айбыны, Туған тiлi-сатылмайтын байлығы Туған дәстүр, салт-санасы тiрегi, Тағдырына шуақ шашар үнемi. Тәрбиеленушінің орындауында «Елiм менiң» өлеңi. Көрiнiс: «Байлық пен ақыл». 4-бала: Мен жолымды берейiн өт, қарағым, Несiн күттiң, несiне көп қарадың. Анасының бергенiн саған берген, Аруағынан айналдым тектi ананың. 5-бала: Жалған-ай, жарасымды-ау iзет деген, Иiлген сiз өтпенен, бiз өтпенен Қасиетiн халқының сыйламайды Атасының дәстүрiн күзетпеген. 6-бала: Десек те жаңа өмiр, жаңа заман, Жақсы ғой бiрiн-бiрi бағалаған. Түйсiксiз тайлақтардан сақта, құдай. Тайраңдап, алды-артына қарамаған. 7-бала: Қарағым, ата-бабаң момын халық, Өтiптi бiр-бiрiнiң жолын бағып. Өсиетiн бабаңның орындай сал, Одан ешкiм кетпейдi тоныңды алып. 8-бала: Батаменен ел көгерер, Жауынменен жер көгерер Бата беру рәсiмiнен көрiнiс: Өнерлерi өрге жүзiп, бiздiң сыныптың екi баласы өнер сайысына жол жүрмек. Бата сұраймыз (сынып түгел) Бата берушi: Ай-тәңiрiң iркiлмесiн, Күн-тәңiрiң күрсiнбесiн, От –тәңiрiң көз iлмесiн, Су-тәңiрiң безiнбесiн. Қатерде Қызыр серiгiң болсын, Сапарда дүлдүл серiгiң болсын, Абылайдың барағын берсiн Бауыржан батырдың айбарын берсiн. Әумин! 9-бала: (Қ.Мырзалиев) Домбыра, мұнда шешен болдың неге, Күй толған көкiрегiң шежiре ме. Сыр қозғап ғасырлардан жөнелесiң, Саусағым тиiп кетсе iшегiңе. Тәрбиеленушінің орындауында “тойбастар”. 10-бала: Атам менiң әманда Әдептi жан бол деген Ата сөзi санамда, Жасы үлкенге жол берем Кесiп етпей көлденең Iзетiмен кiшiнiң, Сәлемдесіп қол берем. 11-бала: «Арна» Анам маған – үлкендi сыйла – деген, Сол сөз маған iзгiлiк құйған ерен Үлкендерден ауысқан кiшiлiктi, Үлкендердiң өзiне сыйға берем. ***
Адамгершiлiк – асыл қасиет тәрбие сағаты. Мақсаты: Тәрбиеленушілерге асыл қасиет тек адам бойында болатынын түсiндiру. Жақсы қасиетке үйретiп, жаман қасиеттен жиренту арқылы адамгершiлiк сезiмдерiн дамыту. Балаларды кiшiпейiлдiлiкке, үлкендi сыйлауға, кiшiлерге көмек көрсете бiлуге тәрбиелеу. Көрнекiлiктер:суреттер, буклет және тағы басқалары. Тәрбие сағатының барысы: Бүгiнгi заман адамы сегiз қырлы, бiр сырлы болып өсу керек. Оның ең бастысы адамгершiлiк. Ата-ананың тiлегi-сенiң жақсы адам, азамат болуың, сенiң еңбек сүйгiштiгiң, оқу мен еңбектегi табыстарың ата-ана үшiн шексiз бақыт. Ұстаздың, ата-ананың алдында шыншыл бол. Үлкендердiң ақыл-кеңесiн тыңда. Бойында осындай қасиеттерi бар баланы бiз қандай бала деймiз? Балалар: Тәртiптi, әдептi бала деймiз. Тәртiптiлiк, адамгершiлiк ең алдымен мектеп ережесiн сақтаудан басталады. Егер сен бала күнiңнен тәртiптi, әдептi, адамгершiлiгi мол бала болып өссең, есейе келе ата-анаңның, өз отаныңның мақтанышы боласың. Дұрыс сәлемдесе бiлу мәдениеттiлiк, адамгершiлiктiң белгiсi. Көшеде, балабақшада, мектепте, үйде таныс адамдар, үлкен кiсiлер, тәрбиешілер кездессе не деу керек? Барлығы: «Сәлеметсiз бе?»-деу керек. Үлкен кiсi қолындағы нәрсенi көтере алмай келе жатса, оған не деу керек? Барлығы: «Көмектесейiк»-деу керек. Байқаусызда бiреумен қақтығысып қалғанда не деу керек? Барлығы: «Кешiрiңiз»-деу керек. Апаң сенiң базардан Алма сатып әкелдi. Ең үлкенiн, жақсысын Саған таңдап әпердi. Не деп барып жеу керек? «Рахмет апа»-деу керек. Адам болам десеңiз. Ғылым таппай мақтанба Орын таппай баптанба Құмарланып шаттанба Ойнап босқа күлуге Бес нәрседен қашық бол Бес нәрседен асық бол Адам болам дасеңiз. Тiлеуiң өмiрiң алдында Оған қайғы жесеңiз Өсек, өтiрiк, мақтаншақ Ерiншек, бекер мал шашпақ- Бес дұшпаның бiлсеңiз. Талап, еңбек, терең ой. Қанағат,рахым ойлап қой- Бес асыл iс көнсеңiз Болмасаң да ұқсап бақ, Бiр ғалымды көрсеңiз Ондай болмақ қайда деп, Айтпа ғылым сүйсеңiз. Сiзге ғылым кiм берер, Жанбай жатып сөнсеңiз? Дүние де өзi, мал да өзi, Ғылымға көңiл бөлсеңiз. Өзiң үшiн үйренсең, Жамандықтан жиренсең, Ашыларсың жылма-жыл Бiреу үшiн үйренсең. Бiреу бiлмес, сен бiлсең, Бiлгенiңнiң бәрi – тұл. Сөзiне қарай кiсiнi ал, Кiсiге қарап сөз алма. Тез үйренiп, тез жойма, Жас уақытта көңiл гүл. Әдептiлiк, ар-ұят – Адамдықтың белгiсi. Тұрпайы мiнез, тағы жат – Надандықтың белгiсi. Ал құрметтi, қонақтар, тәрбие сағатымыз адамгершiлiкке байланысты болғандықтан, балалар сiздерге «Дастарқан басындағы дәстүрлер» туралы қысқаша түсiнiк берiп өтсiн. Халық ұрпағын тәрбиелеуге, көбiнесе дастарқан басында отбасы мүшелерiнiң бас қосуын пайдаланады. Дастарқан-берекенiң белгiсi, ризашылық сезiмнiң ошағы, молшылдық пен тойымшылдық көзi деп қарайды халық. Қазақ халқы дастарқанды «Бөлiнбеген еншiмiз» деп, ортақ ризашылдықтың тағдыр берген несiбенiң белгiсi деп қарайды. «Қуыс үйден, құр шықпа» деп кез келген адам есiк ашып, үйге енсе, оған дастарқан жаю – халықтың қалыптасқан қасиеттi дәстүрi. Халық қуанышты да, қайғыны да дастарқан басында бөлiскен. Өсиет айту, бата беру, мәжiлiс құрып, мәмлеге келу, серттесу, достасу бәрi де дастарқан басында шешiледi. Өйткенi дастарқан дәмi – киелi, оны татып, татуласқан адам «келiсiм бұзса, астың киесi» деп, дастарқан иесi оның дастарқан үстiндегi сертiне сенiммен қараған. Дастарқан басындағы сертiн бұзғандарды халық «ас дәмi ұрсын», «нан ұрсын» деп қарғайды. Күнделiктi отбасының тамақтануына жайылған дастарқан басында: асты ең алдымен ата-анаға, жасы үлкенге ұсыну, асты ретiмен қойып, тазалық сақтау рәсiмдерi орындалады. Халық ас iшiп болған соң, ас қайыру, асқа бата қылу, қол жуу рәсiмдерi орындалады. Тәрбиеші: Сыпайылылық, әдептiлiк адамда жас кезiнен қалыптасады. Осы айтқан жақсы қасиеттердi тек сендердiң бойларыңда көремiз деп үмiттенемiз. Тәрбиеші: Үлкенге сый көрсет, кiшiге жол көрсет – дегендi қалай түсiнесiңдер. Ол үлкендi сыйлай бiлу, кiшiлерге үлгi-өнеге болу деген ұғымды бiлдiредi. Үлкендерге сый-құрмет дегенде кiшiпейiл, әдептi, сыпайы болушылық деген ұғым бар. Адам баласы жолдастарымен,туыстарымен қарым-қатынас жасағанда, оның таныс, таныс еместiгiне, қызмет дәрежесiнде қарамай кiшiпейiл, әдептi болу керек. Бұл адамгершiлiк борыш, адамдар бiр-бiрiн бiлу керек. Сонда басқалар оны сыйлайды. Адамдар байқағыш, сезiмтал, көпшiл болуы керек. Егер бiз өз жеке басымызды ғана ойлайтын жаман қасиетiмiзде тастай алмайтын болсақ, бұл әдет бiздi бiрте-бiрте дөрекi мiнездiлiкке, бiрiн-бiрi сыйлай бiлмеушiлiкке әкеп соғады. Бұдан шығатын қорытынды: мәдениеттi болудың алғашқы қадамы басқаны- сыйлай бiлу. Ал балалар, адамгершiлiк туралы қандай мақал-мәтелдер бiлемiз? «Сыйлай бiлсең сыйланарсың». «Атаңның баласы болма, адамның баласы бол». «Адамның күнi адаммен». Осындай тәрбие сағаттары балаларды жас кезiнен бастап адамгершiлiк тәрбиесiнiң берерi мол екенiн үйретедi, мұндай тәрбие сағаттары олардың бүкiл өмiрiнде баға жетпес қолдау қөрсетiп, жеке жұбаныш әкелетiн болады. Бiздiң ойларымыз қандай болса,өмiрiмiздiң де сондай болатынын түсiне бiлу керек. Бiз өзiмiздiң қалауымыздың бәрiне егер бiздiң тiлегiмiз iзгi және шынайы болса ғана қол жеткiземiз. «Iзденiңдер, табасыңдар. Сұраңдар, бәрi де сендерге ашылады», – дейдi Адамдық ұлы. Сол себептi бiздiң өзiмiзге және жақындарымызға шын жүректен бақыт пен денсаулық тiлеуiмiздi жоғары Ақылдың есiгiн қағу деп атауға әбден болады. «Алтын сақа » сайысы Мақсаты Балаларлардың бойында салт-дәстүрге деген сүйіспеншілікті одан әрі дамыту, оны әрқашан құрметтеуге баулу. Көрнекілігі Сайыстың тақырыбы, мақал-мәтелдер жазылған плакаттар «Жас-кәрінің көзі, кәрі –жастың көзі», «Ата – балаға сыншы.» Сайыстың барысы Ұйымдастыру кезеңі Кіріспе Құрметті балалар мен ата-аналар! Тобымызда өткізгелі отырған «Алтын сақа» сайысын өткізуге рұқсат етіңіздер. Бұл сайыста топ екі топқа бөлініп, өздерінің ұлттық намысын көрсете алатын балалар қатысып отыр. Қазақ халқы ежелден салт-дәстүрін қастерлеген. Міне осы уақытқа дейін салт-дәстүріміз ұмытылмай сақталып келеді. Ендігі жалғастырушы - келешек жас ұрпақтар. Сол салт-дәстүрімізді жалғастырушы ұландарды ортаға шақырып сәттілік тілейік. Балалар! «Алтын сақа» сайысы алты бөлімнен тұрады Өнер сайысы. Мақал-мәтелдер сайысы. Салт-дәстүрге байланысты сұрақтар. Тыйым сөздер, ырымдар. Күш сынасу сайысы. «Алдардың айласы» атты сайысы. Осы салт-дәстүрді жалғастырушы жас ұрпақтарға баға беретін әділ-қазылар алқасын таныстырып өтейік. 1. Өнер сайысы: Қай істе де өнер қолдан, Өнерлі адам жеңер болған,- демекші, бірінші сайыс - өнер сайысы. 2. Мақал-мәтел сайысы: Мақал айтсақ - жол көрсеттің, Мәтел айтсақ – жанымды жайландырдың – демекші, келесі сайысымыз – мақал-мәтел сайысы. Бұл сайыста келесі тақырыптарда мақал-мәтелдер айтылуы керек 1 Салт-дәстүрге байланысты 3. 2 Батыр туралы. 3 Туған ел туралы. 4 Оқу-білім туралы. 5 Жақсылық пен жамандық туралы. 6 «Қыз қылығымен». 3. Салт-дәстүр сайысы: Жаңарғаны сананың Ұмытады мұны кім ? Ата-салтын бабамның Алып келді осы күн, – дей отырып, салт-дәстүрге байланысты сайысты бастайық. Мұнда қойылатын сұрақтар мен тапсырыстар төмендегідей 1 Қандай ырымдарды білесіңдер? 3-еуін атаңдар 2 Тыйым сөздерді ата.3 мысал 3 Қазақ киіз үйінің бөліктерін ата. 4 Ұлттық саз аспаптарды ата. 5 Мал сүтінен жасалатын тағамдарды ата. 4. Киелі сөздер сайысы. 6 «7» санына байланысты тұжырым сөздерді ата.
1 3 жұртты ата 2 7 қазынаны ата. 3 3 қуат. 4 3 арсызды ата. 5 3 дауыссызды ата. 5. Күш сынасу сайысы. Балалардың жас ерекшелігіне байланысты тапсырмалар беріледі. 6. «Алдардың айласы» атты көрініс. Ойынға қорытынды беру үшін сөз әділқазылар алқасына беріледі. Қорытынды: Сөздің тобықтай түйіні Екі тентек кездессе, Төбелеспен тарқайды. Екі мылжың кездессе, Ерегіспен тарқайды. Екі топ кездессе, Елжіресіп тарқайды.-демекші, Біздің «Алтын сақа» ойыны осыменен аяқталады. Келгендеріңізге көп-көп рахмет. *** «Қуаласпақ» ойыны Дидактикалық мақсаты: дауысты мен дауыссыз дыбыстар туралы білімдерін қайталап, жинақтау. Ойынның шарты: бірінші қатардағы балалар - «Дауысты», екінші қатардағылар «Дауыссыз» деп аталады. Дауыстылар дауысты дыбыстан басталатын сөз айтады, дауыссыздар дауыссыз дыбыстан басталатын сөз атайды. Қай қатар тапсырманы жаңылмай, тез, әрі шапшаң орындаса, жеңіске жетеді. *** «Ұйқасын тап» ойыны Дидактикалық мақсаты: сөйлемдер құрауға, байланыстыра сөйлеуге үйрету. Ойынның шарты: тәрбиеленушілерге бірнеше өлең жолдары беріледі, олардың сөйлемдегі байланысына, ұйқасына қарай, әрқайсысын өз орнына қойып, өлең шумағын тұтас оқу тапсырылады. *** «Орамал тастамақ» ойыны Ойынның мақсаты Кім? Кімдер? Не? Нелер? Сұрақтарының қойылуын, оның қолданылатын орнын ажырата білу. Сөйлем құрау дағдылырын жетілдіру. Шарты Тәрбиеші орамалды кез келген тәрбиеленушінің алдына тастап, кім? не? сұрақтарының бірін айтады.Ал балалар сол сұраққа жауап беретін сөзді айтуы тиіс. Келесі балалар сол сөзді қатыстырып сөйлем құрайды. Ойын осылайша жалғаса береді.
Карточканың тапсырмалары мынадай: жауды, ... келді, ... жазды, ...мөңіреді. дұрыс жауабын біледі. Содан кейін мақта қыз сары және көк гүлдер шоғын жинайды. *** «Бәйге» ойыны Ойынның дидактикалық мақсаты: балалардың логикалық ойлауларын дамыту Құрал-жабдығы: плакатқа салынған жазық даланың суреттері, аттардың кеспе суреттері. Мазмұны: Ойын шарты бойынша тәрбиеші тәрбиеленушілерге бәйге жарысы болатынын, оған әркім өз тұлпар аттарын қоса алатындықтарын айтады. Оқулықтағы шығармашылық тапсырманы кім жылдам, әрі дұрыс орындаса, соның аты бәйгеден озып келеді... Каталог: uploads -> doc -> 07b6 doc -> Сабақтың тақырыбы Бала Мәншүк ( Мәриям Хакімжанова) Сілтеме doc -> Ана тілі №2. Тақырыбы: Кел, балалар, оқылық Мақсаты doc -> Сабақ жоспары «Сәулет және дизайн» кафедрасының арнаулы пән оқытушысы, ҚР «Еуразиялық Дизайнерлер Одағының» мүшесі: Досжанова Галия Есенгелдиевна Пәні: Сурет және сұңғат өнері doc -> Сабақ Сабақтың тақырыбы : Кіріспе Сабақтың мақсаты : «Алаштану» курсының мектеп бағдарламасында алатын орны, Алаш қозғалысы мен Алашорда үкіметі тарихының тарихнамасы мен дерекнамасына қысқаша шолу doc -> Тәрбие сағаттың тақырыбы: Желтоқсан жаңғырығы doc -> Сабақтың тақырыбы : Әбунасыр Әл- фараби Сабақтың мақсаты doc -> Сабақ жоспары Тақырыбы: Үкілі Ыбырай Мектеп:№21ом мерзімі 07b6 -> Сабақ «Сұр қоян» /Тіл дамыту/ Өткізген: Шағын орталық 07b6 -> Тәрбие сағатының тақырыбы: Табиғатым тал бесігім 07b6 -> Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің оқытушысы Ерманова Меруерт Болысбековна Тақырыбы: «Алаштың ақиық ақыны» Эпиграф жүктеу/скачать 2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|