Тақырыбы: ЗЕРТТЕУ ƏДІСТЕРІН, КӨЛЕМІН, САНЫН БІЛДІРЕТІН ТЕРМИНОЭЛЕМЕНТТЕР Сабақ мақсаты

ТЕРМИНОЭЛЕМЕНТТЕР

Ветеринариялық пәндерді оқыту барысында қолданылатын терминдерді меңгеру мақсатында латын тілі оқытылады. Осы себепті ветеринариялық терминологияның сөз құрылымдық, лексикалық және граматикалық ерекшеліктерін үйрену және меңгеру үшін ветеринарияның – анатомиялық, фармацевтикалық, гистологиялық және клиникалық-терапевтикалық тарауларында жиі қолданылатын атауларды, ұғымдарды түсінуге пайдалануға үйретеді.

Студенттерді зерттеу əдістерін, көлемін, санын білдіретін терминоэлементтермен таныстыру. Жаттығу жасау барысында осы терминоэлементтердің есте сақталуын арттыру. Сабақтың мақсаты: латын тіліндегі сөздерді дұрыс оқу үшін буынға бөлу жəне екпін ережелерімен таныстыру.
1. –graphia ТЭ көп жағдайда рентгенологиялық зерттеулерді білдіреді (phlebographia – вена қан тамырларын рентгенологиялық зерттеу). Бірақ, кей жағдайларда рентгенологиялық емес зерттеу əдістеріне (electroencephalographia – ми биопотенциалының графикалық тіркеуі) жəне «жазу-сызуға» да қатысты қолданыла береді (dysgraphia). Терминді терминоэлементтерге қарап талдау кейде қиындау соғады, мысалы: gastrographia – асқазанның əртүрлі қызметтерінің графикалық тіркеулерінің жалпы атауы; hepatographia – бауырды рентгенологиялық зеттеу.

2. –gramma ТЭ –graphia терминоэлементіне ұқсас мағына беріп, зеттеу əдістерінің графикалық суреттерін береді (audiogramma – есту қабілетінің бұзылғандығы туралы сурет, қисық).

3. –scopia терминоэлементі көзбен көріп зерттеуді білдіреді, қандай да құралдармен (эндоскоп) ішкі ағзаларды зерттеу (gastroscopia – гастроскоп көмегімен асқазандаы зерттеу, angioscopia – эндоскоптың көмегімен қан тамырының ішкі қабырғасын зерттеу). Эндоскоп – жарық түсіретін бөлшегі бар табиғи не жасанды тесіктер арқылы дененің қуыстарын зерттеуге арналған құрал. «Скопия» жүргізетін құралдары «скоп» деп атайды, мысалы: arthroscop - буын қуысын көретін эндоскоп.

4. Қанның формалы элементтерінің жоғарылауы -ōsis -, төмен түсіп кетуі -penia – деп аталады.

· erythrocytōsis– erythrocytopenia

· thrombocytōsis – thrombocytopenia (немесе thrombopenia)

· lymphocytōsis – lymphocytopenia

· leucocytōsis – leuсocytopenia (немесе leucopenia).

5. Қанның формалы элементтеріне қатысы жоқ –ōsis терминоэлементі – pathia терминоэлементі сияқты «ауру, патологиялық күй» деген ұғымды білдіреді: (osteoarthrōsis – буын ауруларының жалпы атауы). -eucōsis термині «аққан – қанда лейкоциттердің шамадан тыс көбейіп кетуін» білдіреді.

6. –ōsis – терминоэлементі ісіктерде, қабынуларда «көп, көбейген» деген ұғымды да білдіреді: adenomatōsis –аденомдардың көп болып кетуі, furunculōsis – фурункулдардың (шиқандардың) көбейіп кетуі.

7. Көлемді, санды білдіретін терминоэлементтерді ажырата білген жөн:

· macro- көлемі үлкен (macrodactylia – саусақтың үлкейіп кетуі)

· poly- көп, саны жағына көп (polyuria – зəрдің көп мөлшерде шығуы).

· megalo- macro-ның синонимі, көлемі жағынан үлкен деген мағынаны

білдіреді (megalodactylia – саусақ көлемінің үлкеюі), бұл терминоэлемент соңғы не бастапты бола алады: dactylomegalia.

· micro- кіші көлемді (microsplenia – талақ көлемінің кішіреюі),

· oligo- саны жағынан аз деген ұғымды білдіреді (oliguria – зəрдің аз мөлшерде шығуы).

8. Клиникалық терминологияда түбірлі терминоэлементтері грек немесе латын сөзі болып келетін термин-синонимдер кездесе береді: angiographia

(грек тілінен angio-) синонимі vasographia (латын тілінен vas, vasis n) – қан жəне лимфа тамырларын рентгенологиялық зерттеу.

9. hyperthyreosis – қалқанша безінің шамадан тыс көп қызметі жəне hypothyreosis – қалқанша безі қызметінің төмендеуі.

Түбірлі терминоэлементтер

Грек ТЭ Терминоэлементтің мағанасы

aden(o)-

1. без (лимфаденография);

2. аденоидтар (аденотомия)

audi(o)- (лат.) есту (аудиограмма)

cardi(o)- жүрек (кардиомегалия)

chol(e)- өт (холангиография)

cholecyst(o)- өт қапшығы (холецистопатия)

cyst(o)- қуық (цистоскопия)

lapar(o)- құрсақ қуысы (лапароскопия)

macr(o)- көлемі үлкен, ірі (макроцефалия)

megal(o)- megalia) (-үлкейіп кеткен (мегалодонтия, цефаломегалия)

men(o)- менструация, менструальдыцқ цикл (дисменорея)

metr(o)-metra

hyster(o)-

жатыр (метрография, гистероскопия)

micr(o)- көлемі кіші, майда (микромастия)

mogi- қиналып жасалатын əрекет (могиграфия)

olig(o)- саны аз (олигемия)

ophthalm(o)- көз, көру (офтальмоскопия)

phleb(o)- вена, көк тамыр (флебограмма)

poly- көп (саны жағынан), көбею (полиурия)

pyel(o)- бүйрек тостағаншалары (пиелография)

salping(o)- жатыр түтігі (сальпингоскопия)

sphygm(o)- Тамыр соғуы (сфигмография)

tomo- қабат, қабатты (томография)

thyr(o)- қалқанша без (гипотиреоз)

Соңғы терминоэлементтер

Грек ТЭ Терминоэлементтерің мағынасы -gramma

1. рентгенограмма (флебограмма);

2. рентгенологиялық емес зерттеулердің графикалық сызықтары, суреті (гемограмма)

-graphia

1. рентгенологиялық зерттеу (ангиография);

2. графикалық тіркеу (рентгенологиялық емес зерттеу) (кардиография);

3. хатқа қатысты (аграфия)

-metria өлшеу (калориметрия)

-ōsis

2. қанның формалық элементтерінің көбеюі (эритроцитоз);

3. көп (фурункулёз)

-penia қанның формалық элементтерінің азаюы (тромбоцитопения)

-scopia зерттеу, көру, байқау (эндоскоптың көмегімен) (гастроскопия)

Префикстер

Грек ТЭ Терминоэлемент мағынасы

dys- Қызметінің бұзылуы, қалыпты жағдайдан ауытқу, қиналу

endo- ішкі

Тыныс алу мүшелерінің ауруларының латынша атаулары –

Morbi systemătis respiratorii

1. abscessus, us m Абсцесс (іріңдік)

2. adenoĭdes, um f (мн. число) аденоидтар

3. asthma, ătis n Астма (демікпе)

4. bacteriālis, e бактериалды

5. conditio, ōnis f күй

6. cysta, ae f киста

7. cystĭcus, a, um кистозный

8. deviātus, a, um жылжу, қисаю

9. emphysēma, ătis n эмфизема

10. gangraena, ae f Гангрена (өліеттену)

11. infectio, ōnis f инфекция

12. influenza, ae f грипп (тұмау)

13. mediastīnum, i n Аралық перде

14. mixtus, a, um аралас

15. mucopurulentus, a, um кілегейлі-іріңді

16. obstructīvus, a, um Обструктивті (кедергілі)

17. oedēma, ătis n ісіну

18. paralysis, is f салдану

19. paranasalis, e параназалды (мұрыналды)

20. periodĭcus, a, um мезгілді

21. pneumonia, ae f Пневмония (өкпе қабынуы)

22. polўpus, i m полип

23. respiratorius, a, um тыныс

24. tractus (us m) respiratorius тыныс жолы

25. ulcus, ĕris n ойық жара

26. vasomotoricum, a, um вазомоторлық