ТАҚЫРЫБЫ: Латын тіліндегі зат есім,сын есімдердің көпше түрі. Етістік, сан есім, жұрнақ. Жоспар

1. Сын есімнің шырайлары.

2. Етістіктің грамматикалық категориялары. Салыстырмалы шырай.

3. Күшейтпелі шырай.

4. Зат, сан есім жəне қосымша.

5. Латын жəне грек сан есімдері.

3 жіктеудің сын есімдері жəне олардың сөздік формасы мен түбірі Тектік жалғаулардың санына байланысты сын есімнің 3 жіктелуі үштопқа бөлінеді: 1) үш жалғаулы сын есімдер;

2) екі жалғаулы сын есімдер;

3) бір жалғаулы сын есімдер.

Бірінші топқа үш тектік жалғауы бар сын есімдер жатады:

3 родтық жалғауы бар сын есімнің септелуі Casus singularis Pluralis m f n m f n

Nom acer acris acre acres acres acria

Gen acris acris acris acrium acrium acrium

Бұл топтың сын есімдеріде 1-2 жіктеудің сын есімдері сияқты атау септігіндегі masculīnum, feminīnumжəне neutrum тектік түрінің (родының) жалғаулары бар.

campester, tris, tre celer, ĕris, ĕre

3 жіктеудегі сын есімдердің барлық тектік формасының ілік септігіндегі жалғауы –is аяқталады. Бұл септіктің формасы атау септігінің feminīnum родының формасымен сəйкес келеді. 3 жіктеудің түбірі 1-2 жіктеудегі сын есім сияқты ілік септігінің формасымен анықталады.

Екінші топқа екі родтық жалғауы бар сын есімдер жатады:

Род Жалғауы nom. sg. мысал

masculīnum

feminīnum

-is perennis - көп жылдық

vulgāris - кəдімгі

neutrum -e perenne - көп жылдық

vulgāre - кəдімгі

Род Аяқталуы

nom. sg.

Мысал

feminīnum -is campestris - даланың celĕris - жылдам

neutrum -e campestre - даланың celĕre - жылдам

Nom. sg. Gen.sg. Түбірі

campester

campestris

campestre

campestris campestrceler

celĕris

celĕre

Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасы үш тектік да ілік септігінің формасын құрайды.

perennis, e vulgāris, e

Ал ілік септігінің формасы барлық текке бірдей болып келеді жəне masculīnum, feminīnum тегіндегі атау септігімен сəйкес келеді.

Үшінші топқа барлық родқа бірдей бір жалғауы бар сын есімдер кіреді. Бұл жалғаулардың төрт түрі кездеседі -ns, -s, -r, -x::

Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасына атау септігінің барлық тектік формасы жəне ілік септігінің барлық формасының жалғаулары кіреді жəне түбірі де жоғарыда аталған топтардың түбірі сияқты анықталады:

sapiens, entis par, paris

teres, ĕtis simplex, ĭcis

Сын есімнің 3 жіктеуінің көп тобы - is, -e жалғауына аяқталатын сын есімдер. -al-/-ar- суфиксы бар сын есімдердің көбі транслитерленген медико биологиялық номенклатурада кездеседі: alveolāris, e - альвеолярлы, horizontālis, e - горизонтальды, intravertebrālis, e - интра-вертебральды.

Сын есім мен зат есімді үйлестіру

Сын есімнің зат есіммен үйлесімі – дегеніміз, анықталатын зат есім қандай родта, түрде, септеуде тұрған болса, сын есімнің де сондай родта, түрде, септеуде қойылуы. Мысалы: os longum – ұзын сүйек, os breve – қысқа сүйек. Os зат есімі n родында, атау септігінде (кім? не? деген сұраққа жауап

береді), жекеше түрде тұр. Longum сын есімі жекеше түрде, атау септігенде (longus, m; longa, f; longum, n). Breve сын есімі де жекеше түрде, атау септігенде (brevis, m,f; breve, n).

Сын есімдерді зат есімдермен үйлестірген кезде реттік іс-əрекеттерді сақтаған жөн:

1) терминнің түрімен (жекеше, көпше) септеуін анықтау;

2) зат есімнің сөздік формасын көрсету;

Nom. sg. Gen. sg. Основа

perennis

perenne

vulgāre

- саналы

par - бірдей (жұп)

simplex -қарапайым

3) зат есімнің родын анықтау;

4) сөздіктен зат есімнің тектік түріне (родына) дұрыс келетін сын есімнің формасын таңдап алу. Бұл үшін –us, -er, -is-ге аяқталатын сын есімдер (m) родында тұрған зат есімдермен, -a, -is-ке аяқталатын сын есімдер (f) родында тұрған зат есімдермен, ал -um, -e-ге аяқталатын сын есімдер (n) родындағы зат есімдермен үйлесетдіктерін білген жөн.

5) анықталатын зат есімді жазып, оған таңдалған сын есімнің родтық формасын тіркеу керек, яғни терминді Nom. sing. қою керек.

Енді, жағарыда айтып өтілген іс-əрекетпен анатомиялық терминді латын тіліне аударып көрейік – Жамбас құйымшақ тесігі:

1) терминнің негізін анықтап, түпкі формасын табамыз: кім? не? – атау септік, жекеше түрі - Nom. sing. -

2) зат есімнің сөздік формасын береміз - foramen, inis, n;

3) зат есімнің родын анықтаймыз - n;

4) сын есімдердің сөздік формасын береміз - sacralis, e, pelvinus, a, um

5) сын есімдердің қажетті формасын таңдаймыз;

6. Nom. sing.-да термин жасаймыз: foramen sacrale pelvinum – жамбас құйымшақ тесігі.

Егер терминді ілік септігінде, жекеше түрде (gen. sing) немесе атау септінінің көпше түрінде (nom. pl) құрау қажет болса, əр термин сөздің септігін тауып, түбірін анықтап, қажетті септік жалғауын жалғау қажет:

foramenis sacralis pelvini (gen. sing), foramina sacralia pelvinina (nom. pl).

Салыстырмалы шырай m жəне f тектік түріндегі сын есімдерге –ior суффиксі жалғануы арқылы, ал n тектік түрінің сын есімдеріне -ius суффиксі жалғануы арқылы пайда болады.

жай шырай түбір салыстырмалы шырай albus, a, um - белый, ая, ое albalbior – ақшыл albius - celer, ĕris, ĕre - быстрый, ая, ое celercelerior- жылдамырақ celerius - niger, gra, grum - черный, ая, ое nigrnigrior – қаралау nigrius - sapiens, entis - умный, ая, ое sapientsapientior – ақылдырақ sapientius

– Жай шырайдағы сын есімнің сөздік формасында - атау септігіндегі m жəне f тектік түріндегі сын есімнің толық формасын жəне n тектік түрінің жалғауы болады: albior, ius; celerior, ius; nigrior, ius; sapientior, ius.

Салыстырмалы сын есім 3-ші жіктеуде жəне ілік септігінде –ōris жалғауы жалғануымен өзгереді, ал түбірі атау септігініндегі m жəне f тектік түріндегі сын есімдермен сəйкес келеді.

Nom. sg. Gen. sg. Түбір albior, albius albiōris albiōrcelerior, celerius celeriōris celeriōrnigrior,

nigrius nigriōris nigriōrsapientior, sapientius sapientiōris sapientiōr- Сын есім мен зат есімнің бір тектік түрде, көптелуде жəне жіктелуде тұрғанын төмендегі кестеден көруге болады:

Қазақ тіліндегі терминдер Əр сөздің сөздік формасы Латын тіліндегі термин

Қызыл ольха (ағаш)

ольха - Alnus, i f

қызыл - ruber, bra, brum

Alnus rubra

Қара жеміс

жеміс - fructus, us m

қара - niger, gra, grum

fructus niger

Үнді пілі

піл - Elĕphas, antis m

үнді - indĭcus, a, um

Elĕphas indĭcus

Кəдімгі ара

ара - Vespa, ae f

Кəдімгі - vulgāris, e

Vespa vulgāris

Дөңгелек бұлшық ет

Бұлшық ет - muscŭlus, i m

Дөңгелек - teres, ĕtis

muscŭlus teres

Жабайы настурция

настурция - Nasturcium i n

жабайы - silvester, tris, tre

Nasturtium silvestre

Дала қырықбуыны

қырықбуын -

Equisētum, i n

даланың - arvensis, e

Equisētum arvense

Сын есім. 1-2 жіктеудегі сын есімдер.

Лексикалық минимум:

albus,a,um – ақ

flavus,a,um – сары

cinereus,a,um – сұр

coeruleus,a,um – көк, көгілдір

ruber,bra,brum – қызыл

niger,gra,grum – қара

aquōsus,a,um – сулы (экстракттар мен тұрбалардың атауында)

aethereus,a,um – эфирлі

оleōsus,a,um – майлы

spirituōsus,a,um - спиртті

amylaceus,a,um – крахмалды

gelatinōsus,a,um – желім тəрізді ақ зат

ophthalmĭcus,a,um – көздің

lamellae ophthalmĭcae –көздің қабығы

Methylēnum coeruleum,i n – метил көгі

Күшейтпелі шырай сөздің түбіріне-issĭm суффиксі жəне -us, -a, -um тектік түр жалғаулары жалғануы арқылы пайда болады.

жай шырай түбір күшейтпелі шырай albus, a, um –ақ albalbissĭmus - тым аппақ albissĭma -albissĭmum - brevis, e – қысқа brevbrevissĭmus - ең қысқа brevissĭma - brevissĭmum - sapiens, entis – ақылды sapientsapientissĭmus - ең ақылды sapientissĭma - sapientissĭmum –

m тектік түріндегі –er-ге аяқталатын сын есімдердің күшейтпелі шырайы -rĭm- суффиксі жəне -us, -a, -um тектік түр жалғаулары жалғануы арқылы болады.

жай шырай күшейтпелі шырай

acer, cris, cre - өткір

acerrĭmus - ең өткір

acerrĭma -

acerrĭmum -

celer, ĕris, ĕre - жылдам

celerrĭmus - тым жылдам

celerrĭma -

celerrĭmum -

niger, gra, grum - қара

nigerrĭmus - тым қара

nigerrĭma -

nigerrĭmum –

Күшейтпелі сын есімдердің сөздік формасы 1-2 жіктеудегі сын есімдер сияқты: acerrĭmus, a, um; brevissĭmus, a, um; celerrĭmus, a, um; sapientissĭmus, a, um. Осы үлгі бойынша күшейтпелі сын есімдердің түбірін табады жəне жіктейді.

Күшейтпелі сын есімдерді қазақ тіліне аударғанда «ең», «өте», «тым» деген көмекші сөздер қолданылады.

Кейбір сын есімдердің шырайлары əр түрді түбірден құрады. жай шырай салыстырмалы шырай күшейтпелі шырай

magnus, a, um -

үлкен major

- үлкенірек majus -

maxĭmus - ең үлкен

maxĭma -

parvus, a, um -

кіші minor - кішірек

minus -

minĭma -

bonus, a, um - жақсы

melior - жақсырақ

melius -

optĭma -

malus, a, um - жаман

pejor - жамандау, нашарлау pejus -

pessĭmus - ең жаман

pessĭma -

pessĭmum –

Төменде келтірілген алты сын есімнің жай шырайлық формасы жоқ.

Олар салыстырмалы шырай ретінде қолданылғанымен, жай шырай мағынасына ие.

anterior, ius - алдыңғы posterior, ius - артқы

superior, ius - жоғарғы inferior, ius - төменгі

exterior, ius - сыртқы interior, ius – ішкі

Бұл сын есімдердің күшейтпелі шырайлары ботаникалық жəне зоологиялық номенклатураларда қолданылмайды.

Биологиялық номенклатурадағы салыстырмалы жəне күшейтпелі шырайдың құрылуы.

Салыстырмалы шырайдың «үлкен» жəне «кіші» формалары биологиялық номенклатурада жай шырай ретінде қолданылады: Dendrocŏpos major - үлкен сұр тоқылдақ, Lemna minor - кіші ряска, Parus major – үлкен торғай, Plantāgo major - үлкен жолжелкен.

Сүт қоректілердің анатомо-гистологиялық терминологиясында «үлкен» жəне «кіші» салыстырмалы сын есімдері бір-біріне жақын орналасқан аттас структуралардың көлемін салыстырғанда жай шырай ретінде қолданылады:

үлкен қанат - ala major, кіші қанат - ala minor, үлкен төмпешік – tubercŭlum majus, кіші төмпешік - tubercŭlum minus, үлкен жамбас - pelvis major, кіші жамбас - pelvis minor.

Күшейтпелі шырайдың «үлкен» жəне «кіші» формалары жай шырай ретінде де қолданыла береді: Chlorohўdra viridissĭma - жасыл гидра, Glyceria maxĭma - үлкен манник, Hydrophĭlus aterrĭmus - қара сусүйгіш, Limex maxĭmus - үлкен ұлу.

Латын түр атауларының күшейтпелі шырайларын қазақ тіліне аударғанда бұл сын есімдер түсіп қалуы немесе басқа мағына беруі мүмкін:

Elĕphas maxĭmus - үнді пілі, Linum usitatissĭmum - зығыр, Tettigŏna viridissĭma - кəдімгі шегіртке.