Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігі
Электр тоғынан зардап шеккендерге алғашқы көмекті көрсету
жүктеу/скачать 7,97 Mb.
|
монтаж
Электр тоғынан зардап шеккендерге алғашқы көмекті көрсетуАдамның денесі арқылы өткен электр тоғы жылу, химиялық жəне биологиялық əсер етеді. Жылу əрекеті дене терісінің əртүрлі аумақтарының күйіктері, əртүрлі ағзалардың қызуы, сондай-ақ қызып кету нəтижесінде туындайтын қан тамырлары мен жүйке талшықтарының жарылуы түрінде көрініс береді. Химиялық əсер қанның жəне ағзадағы өзге ерітінділердің электролизіне алып келіп, олардың физикалық-химиялық құрамдарының өзгеруіне, атап айтқанда, ағзаның қалыпты қызмет етуін бұзуға алып келеді. Электр тоғының биологиялық əсері ағзаның тірі жасушаларының жəне тіндерінің қауіпті қозуында көрініс береді. Мұндай қозу нəтижесінде олар өліп кетуі мүмкін. [4] Электр тоғына адамның күйінің екі негізгі түрлерін айрықшалауға болады. Электр соққысы дегеніміз нəтижесінде дененің бұлшықеттері жан ұшыра қысқара бастайтын адам ағзасына əсер етеді. Осыған қоса, тоқ шамасына жəне оның адамға əсер ету уақытына тəуелді адамның есі бар немесе ессіз, алайда жүрек пен тыныс алудың қалыпты жұмысымен болуы мүмкін. Барынша ауыр жағдайларда есті жоғалту жүрек-қан тамыр жүйелерінің жұмысының бұзушылығымен үйлеседі, бұл өлімге алып келеді. Электр соққы нəтижесінде маңызды ағзалардың (жүрек, ми жəне т.б.) сал болуы мүмкін [15]. Электр жарақаты дегеніміз ағзаның тіндері: тері, бұлшықет, сүйек, сіңірлер бүлінетін ағзаға тоқтың əрекетін атайды. Айрықша күйіктер түріндегі электр жарақаттары ұсынады. Мұндай күйік электр қондырғылары немесе электр доғасының тоқ жүретін бөлігімен адам денесінің байланыс орнында пайда болады. Сондай-ақ дамның шұғыл еріксіз қозғалыстары нəтижесінде туындайтын тері металлизациясы, əртүрлі механикалық жарақаттар секілді жарақаттар болады. Электр тоғының ауыр түрлері нəтижесі адам клиникалық өлім күйіне түсуі мүмкін: оның тынысы жəне қан айналымы тоқтайды. Медициналық көмекті болмауы жағдайында клиникалық (жалған) өлім биологиялық өлімге өтуі мүмкін. Алайда, дұрыс медициналық көмектің көрсетілуі жағдайында (жасанды тыныс беру жəне жүректі уқалау) жалған қайтыс болғанды жандандыруға болады. Электр тоғына күйген адамның тікелей өлімінің себептері жүрек жұмысының тоқтатылуы, кеуде қуысы бұлшықеттерінің салы салдарынан тыныс алудың тоқтатылуы болып табылады [15]. Жүрек жұмысының тоқтатылуы жүрек бұлшық етіне электр тоғының тікелей əсері нəтижесінде немесе жүйке жүйесінің салы салдарынан рефлекторлы болуы мүмкін. Осыған қоса, жүрек жұмысының толық тоқтатылуы немесе басқаша айтқанда фибрилляция байқалады, мұнда жүрек бұлшықетінің талшығы жылдам бей-берекет қысқартуларға ұшырайды. Тыныс алудың тоқтатылуы (кеуде қуысы бұлшықеттерінің салы салдарынан) кеуде қуысы арқылы өткен электр тоғының тікелей өтуі нəтижесінде немесе жүйке жүйесінің салы салдарынан рефлекторлы туындауы мүмкін. Электр есеңгіреуі қалыпты тыныс алу, қан айналымының жəне заттар алмасуының бұзушылығында пайда болатын электр тоғының қозуна ағзаның жүйке реакциясы ретінде ұсынылады. Ұзақ уақыт есеңгіреу күйінде адам қайтыс болуы мүмкін. Егер қажетті дəрігерлік көмек көрсетілсе, онда есеңгіреу күйі адам үшін бұдан кейінгі салдарларсыз алынып тасталынуы мүмкін. Жоғарыдағы мазмұндалғандарға сүйене отырып, адамға электр тоғының жарақаттау ауырлығына көптеген факторлардың əсер ететіндігі түсінікті. Өте жайсыз жарақаттану саллдары егер тоқ жүргізген бөліктерге ылғалды немесе ыстық жайларда ылғалды қолдармен ұстаған жағдайларда орын алатын болады [4] Электр соққысы нəтижесінде электр тоғына адамның күйіп қалуы ауырлығы бойынша əртүрлі болуы мүмкін, себебі жарақаттану деңгейіне əртүрлі факторлар əсер етеді: тоқтың шамасы, оның дене арқылы өту ұзақтығы, жиілігі, адам денесі арқылы өтетін тоқтың жолы, сондай-ақ зардап шегушінің жеке қасиеттері (денсаулық жағдайы, жасы жəне өзгелері). Күйіп қалу нəтижесіне ықпал ететін негізгі фактор Ом заңына сəйкес келетін тоқтың шамасы болып табылады, қосымшаланған кернеудің шамасына жəне адам денесінің қарсылануына тəуелді. Кернеудің шамасы үлкен рөлге ие, себебі 100 В шамасындағы жəне асатын кернеулер жағдайында тері жоғары мүйізгек қабаты тесіледі, осының салдарынан адамның электр қарсыласуы жедел кішірейеді, ал тоқтың күші өседі. Əдетте адам 1-1,5 мА тоқ шамасы жəне 5-7 мА тұрақты тоқ жағдайында өнеркəсіптік жиіліктегі айнымалы тоқтың тітіркендіргіш əсерін сезіне бастайды. Бұл тоқтар шектік сезілетін тоқтар деп аталады. Олар күрделі қауіп тудырмайды, жəне мұндай тоқ жағдайында адам əсерден өзі құтыла алады. 5-10 мА айнымалы тоқ жағдайында тоқтың тітіркендіргіш əсері барынша қуатты болады, бұлшықеттің жан ұшыра тартылуы, ауырсынуы пайда болады. 10-15 мА тоқ жағдайында ауырсыну басым, оны көтеру қиын, ал қол бұлшықеттерінің тартылуының күшті болатындығы сонша, адам өздігімен тоқтың əсерінен босай алмай қалады. Адам денесінің қарсыласу шамасын анықтайтын негізгі фактор (1000 Ом деп есептеледі) тері, оның қан тамырлары жоқ мүйізгек қабаты болып табылады. Бұл қабат өте үлкен салыстырмалы қарсыласуға ие жəне оны диэлектрик ретінде қарастыруға болады. Қан тамырларына, темірлерге жəне жүйке түйіндеріне ие терінің ішкі қабаттары салыстырмалы үлкен емес қарсыласуға ие. Адам денесінің ішкі қарсыласуы терінің (қалыңдығы, ылғалдылығы) күйіне жəне қоршаған ортаға (ылғалдылыққа, температураға жəне т.б.) тəуелді айнымалы шама болып табылады. Терінің мүйізгек қабатының жарақаттануы жағдайында (сызат, тырнау жəне т.б.) адам денесінің электр қарсыласу шамасы жедел төмендейді жəне сəйкесінше дене арқылы өтетін тоқ деңгейі ұлғаяды. Адамның денесіне жанасқан кернеудің жоғарылауы жағдайында мүйізгек қабаттың жарылуы мүмкін, осының салдарынан дене шұғыл төмендейді, ал жарақаттаушы тоқтың шамасы өседі.[15] 10-15 мА жəне одан асатын айнымалы тоқтар жəне 50-80 мА жəне одан асатын тұрақты тоқтар босатылмайтын тоқтар деп аталады, ал 50 Гц өнеркəсіптік жиілік кернеуі жағдайында 10-15 мА салыстырмалы кіші шамасы жəне тұрақты кернеу көзіндегі 50-80 мА шектік босатылмайтын тоқ деп аталады. 25 мА жəне асатын шамадағы өнеркəсіптік жиіліктегі айнымалы тоқ қолдар мен аяқтардың бұлшық еттеріне ғана емес, сонымен бірге кеуде қуысының бұлшықеттеріне əсер етіп, тыныс алудың салына жəне өлімге əкеп соғуы мүмкін. 50 Гц жиілігіндегі 50 мА тоғы тыныс алу ағзаларының жұмысының жедел бұзылуын туғызады, ал 100 мА шамасындағы жəне 50 Гц жағдайындағы жəне қысқа уақыт ішіндегі тұрақты кернеудегі 300 мА (1-2 с) жүрек бұлшықетін жарақаттайды жəне оның фибрилляциясын туғызады. Бұл тоқтарды əдетте фибрилляциялық деп атайды. Жүректің фибрилляциясы жағдайында қанды айдайтын сорғы ретіндегі оның жұмысы тоқтатылады. Сондықтан ағзаға оттегінің жетпеуі салдарынан тыныс алудың тоқтауы, яғни клиникалық (жалған) өлім туындайды. 5 А асатын тоқтар жүрек фибрилляциясы кезеңінен өтіп, жүрек жəне тыныс алудың тоқтауын туғызады. Адам денесі арқылы тоқтың өту уақыты көп болған сайын, оның нəтижелері ауыр жəне өлім жағдайының туындау ықтималдығы мол болады [15]. Жарақаттанудағы үлкен мəнге тоқтың жолы ие. Егер тоқтың жолында жүрек, кеуде қуысы, бас жəне жұлын болатын болса, жарақаттану ауыр болады. Тоқтың жолы жанасудың əртүрлі жағдайларында адам денесінің қарсыласуының əртүрлі шамасына ие болатындығында, сəйкесінше ол арқылы өтетін тоқтың шамасы мол болуы мəніне ие. Адам арқылы тоқтың өтуінің барынша қауіпті жолдары болып табылады: "қол - аяқ", "қол-қол". Барынша қауіпті емес тоқтың жолы «аяқ- аяқ» болып табылады.[19] Статистикаға сүйенсек, жазатайым жағдайлардың барынша көп саны кернеудегі электр қондырғыларының жалаңаш, қорғалмаған бөліктеріне кездейсоқ жанасу немесе жақындау салдарынан орын алады. Тоққа күйіп қалудан қорғау үшін жалаңаш сымдарды, шиналарды жəне өзге тоқ жүретін бөліктерді не қолжетімсіз орындарда орналастырады, не қоршаулармен қорғайды. Кейбір жағдайларда жанасудан қорғау үшін қақпақтар, қорап жəне т.б. қолданылады. Тоққа күйіп қалу сынақ оқшаулау жағдайында кернеудегі электр қондырғыларының тоқ жүргізбейтін бөліктеріне жанасу кезінде туындауы мүмкін. Бұл жағдайда тоқ жүргізбейтін бөліктің əлеуеті оқшаулаудың бұзушылығы орын алған электр тізбегі нүктесіне тең əлеуетті көрсетеді. [4] Күйіп қалу қауіптілігі пайдалану шарттарында тоқ жүрмейтін бөліктерге жанасу қалыпты жұмыс операциясы болып табылатындығымен тереңдей түседі, сондықтан күйіп қалу əрқашанда күтпеген болып табылады. жүктеу/скачать 7,97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|