ОЛЖАС СҮЛЕЙМЕНОВ – ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ҚАЙРАТКЕР, ҚАЗАҚСТАННЫҢ ХАЛЫҚ ЖАЗУШЫСЫ

«Казахстанская правда» газетінде әдеби қызметкер болып жұмыс істеді, «Қазақфильм» киностудиясында сценари-редакциялық коллегиясының бас редакторы, «Простор» журналының журналистика бөлімінің меңгерушісі, Қазақстан жазушылар одағы басқармасының хатшысы болып сайланды. Гагариннің космосқа ұшқанын хабарлағанда, 1961 жылдың 12 сәуірінде Олжас Сүлейменовтың өлеңі газетке шыққанда листовка ретінде Алматы және басқа да Қазақстанның қалаларында ұшақтан жерге лақтырылды. Әсерлегіш заманалық маңызы бар жаңалық, ақын өлеңін бір аптада «Адамға табын жер енді!» поэмасына айналдырды да, мамырда жарыққа шықты, бұл авторға үлкен танымалдылық сыйлады.

Сүлейменов сол сияқты танымалы автор, «Игорь полкы туралы сөзіне» де арнаған. Бұл тақырыпқа ол 1961 жылдан қызыққан болатын, Әдебиет институтының студенті бола жүріп, «Сөз» туралы жұмысын жариялаған. Оның дипломдық жұмысының тақырыбы тарихи грамматика бойынша - «Повести временных лет» жанды және жансыз категориялар», кандидаттық диссертациясының тақырыбы «Игорь полкы туралы сөзіндегі Тюркология» [2, 84-б.].

Сүлейменов өз концепциясында «Мен бірінші рет, «Игорь полкы туралы сөз» екі тілді оқырмандар үшін екітілді автордың жазғанын айттым дейді [1, 13-б.]. Түркі тілін білетін орыс жазды десек те болады. Яғни, сол кезде Ресейде билингвизм қолданылған. Мен осыны, көптеген көне рессей деректеріндегі мәліметтерге сүйене отырып дәлелдегім келді. Кеңестік дәуірдегі тарихи ғылымда, орыс тіліне половецк және татар-монгол шапқыншылығы кезінен тек қана бірнеше түрік сөздері енді, олар арқан немесе қымыз деген. Мен КӨРІНБЕЙТІН түркизм туралы айтқанмын, әрқашан орыстікі деп есептейтін. Бұл енді академиктерді таң қалдырды. Мені таң қалдырарлық жай, алғаш екітілде оқитын оқырмандар қатарынан табылып «Игорь полкы туралы сөзін» оқыдым.

Сүлейменовтің жалпы жұмысының негізі «Сөздегі» кең көлемдегі түрік лексикасы мен түрік фразаларының қабатын анықтауға бағытталған, толық аяқталған мағынаға ие болған, сол сияқты «АзиЯ» кітабымен жалпыға танылды.

Кітап алғаш рет Ресей мәдениет фондының «Грифон» баспасымен Ресейде 2005 жылы шыққан, төрағасы Никита Михалков болған.

Сүлейменов 1972 жылдан бастап Қазақ комитетінің Азия және Африка жазушылармен байланыс орнатудың төрағасы болған. 70 жылдардан–80 жылдардың аяғына дейін Кеңес комитетінің Азия және Африка елдерімен байланыс орнату төрағасының орынбасары болып қызмет атқарған. 70-шы жылдары әдеби дарыны мен азаматтық көзқарасы айқын көрінеді. 18 жыл Қазақстан шахмат федерациясын басқарған, мемлекеттің саяси өміріне де белсенді араласқан.

Олжас Сүлейменов 1989 жылдың басында КСРО халық депутатына сайлау алдындағы бағдарламада Қазақстан Жазушылар Одағында бірінші хатшы болды. Оның бағдарламасының бірінші пункті-Қазақстанда атом сынағына тыйым салу. 1973 жылы Олжас Сүлейменов кеңес уақыты кезінде Қазақстан туралы «Жабайы жер» деген өлеңін жазған, соңғы шумағы «Сынаққа тыйым салынсын» деп аяқталады. Әрине өлең Семейдегі атомдық полигон сынағы туралы. Қызу соғыс кезінде болғандықтан ерлік болып саналған. Тек 1949-1963 жылдар аралығында жарылған атомдық және сутекті бомбалардың қуаты Хиросимаға лақтырылған американың атом бомбасынан 2500 рет қуатты болған. Әрине өлең Семейдегі атомдық полигон сынағы туралы. Қызу соғыс кезінде болғанда бұл ерлік болып саналар еді. Тек 1949-1963 жылдар аралығында жарылған атомдық және сутекті бомбалардың қуаты Хиросимаға лақтырылған американың атом бомбасынан 2500 рет қуатты болған. Ол аймақта үрейлі экологиялық апат тудырды. Халық ақыны өз өлеңдерімен осы жағдайларды елге жеткізіп, қарсы тұрмағанда басқа кім жырлар еді.

1989 жылдың ақпан айында Олжас Сүлейменов Қазақстан халқына үндеуімен теледидардан шығады, келесі күні Алматыдағы Жазушылар Одағының ғимарат алдындағы көтерілісте, атомдық бомбаға қарсы «Невада-Семей» қозғалысын жариялайды. Бір ай ішінде атомдық бомбаға қарсылық туралы халық ішінен 4 миллион қолхат жиналады. Жаз айында Олжас Сүлейменов КСРО халық депутаттарының 1 съезінде қозғалыстың мақсаты мен талаптары туралы мәлімдеме жасайды. 1989 жылдың 19 қазанында Семейде атом сынағы тоқтатылғаннан кейін, 1990 жылдың мамыр айында алғаш «Ядроға қарсы конгресс» өтті. Конгресс мемлекеттің қатысуынсыз өтті, өйткені мемлекет пен қозғалыстың мақсаттары бір-біріне қарама-қайшы келетін, қоғам жарылысты тоқтатуды талап етті, мемлекет жалғастыруда болды. Қозғалысқа көмек ретінде шахматтан әлемнің экс чемпионы Анатолий Карпов Әлем Фондынан 400000 рубль аударады. Олжас Сүлейменов 1977-1995 жылдар аралығында Қазақстандағы шахмат федерациясының төрағасы болған [3, 1-б.]. 1991 жылы 29 тамызында Н.Ә. Назарбаевтің жарлығы бойынша мәңгіге полигон жабылды, содан кейін атом жарылысына қарсы әлем бойынша мораторий өтті: Жаңа Жерде (Ресей), Невадада (АҚШ), Муруорада (Франция), Лобнор көлі (Китай) да атом жарылысы тоқтатылды. Атом жарылысын тоқтату туралы көп мемлекеттер өзара келісім құрды. Атом жарылысына қарсы халық қозғалысына арнап Жазушылар Одағының ғимарат алдына жазумен гранитты куб қойылған.

Осындай жетістіктерден кейін қозғалыс «Қазақстан Халықтық конгресі» атты саяси партияға айналды (1991-1995). Осы жылдар бойы Сүлейменов Олжас Омарұлы партия жетекшісі болды.

1995 жылы Олжас Сүлейменов Қазақстан Республиканың Президентінің дипломатиялық жұмысқа көшу туралы ұсынысын қабыл алды. Ол Грецияда, Италияда және Мальтада Қазақстанның Төтенше және Өкілетті елшісі болып жұмыс істеді. 1997 жылы Италия Президенті Оскар Луиджи Скальфаро ҚР-на алғаш рет ресми түрде келіп, екі мемлекет арасындағы ынтымақтастық келісімі жасалады. Осындай келісімді Азия континентінде Италия тек Жапониямен жасаған болатын. Бос уақыттарында ол ғылыми зерттеулермен айналысқан. Оның көпжылдық еңбегі «Язык письма» (жазулар мен тілдің пайда болу туралы) болып саналады, ол 1998 жылы Римде де шыққан. Жазушы Тимур Зульфикаров «Пирамида Олжаса в пустыне варварства» мақаласында былай жазған: «Язык письма» кітабын бүкіл ғылыми-зерттеу институты барлық кафедрасымен бірлесіп жазған секілді...» Бұл кітап 2006 жылы Киевте украин тілінде шыққан болатын, авторы «Ярослава Мудрого» орденімен марапатталған болатын. Келесі жұмыстары «Улыбка бога» 1998 жылы Римде басылған. Сүлейменов: «мен «АЗиЯ» кітабында айтылмай қалған және түсіндірілмеген ойларды қарастырдым. Шын ғылыми түсінік осында: «Қиылысатын параллельдер» (түркославистикаға кіріспе) Алматы 2001, «Тарихқа дейінгі түріктер» ( көнетүрік тілдер және жазбалар туралы), 2002. Түріктану саласындағы үлкен жетістіктері үшін Сүлейменов «Күлтегін» сыйлығының алғаш лауреаты атанды. Бұл зерттеулері үшін «За вклад в тюркский мир» халықаралық сыйлығына ие болды (Турция) [5, 96-б.].

Сүлейменов 2002 жылдан бастап жаңа қызмет атқарды – ЮНЕСКО-да Қазақстан өкілі. Олжас Сүлейменовты жайдан жай ақындар алпыстығына қоспаған, достары сол жылдағы - Андрей Вознисенский, Евгений Евтушенко, Роберт Рождественский. Олжасқа және Алматы қасында болған апатқа арнап Вознисенскидің жазған өлеңі «АТЕ 36-70» немесе «2 секунд, 20 маусым 1970 жылы» Сүлейменовтың өлеңге қызығушылығы артып өзі де өлеңдер жазған болатын «Махамбетті оқып», «Зачитываюсь Махамбетом, Заслышу Азию во мне, Антенной вздрогнет в кабинете Стрела, торчащая в стене».

Роберт Рождественский «Достар туралы» өлеңін былай бастаған «Олжас, Мумин, Виталий». 1968 жылы Римма Казакова «Люблю тебя, товарищ мой Олжас» өлеңін арнап жазған болатын. Осындай әлемге танымалдылығын әйгілі сыншы Лев Аннинский былай баяндаған: «Поэт оказался на скрещении культур, на скрещении традиций: он счастливо совместил в себе сразу многое: молодой задор и книжную образованност и ассоциативную экспрессию распространенного сегодня поэтического стиля… и филологическую любовь к мировым построениям, в которых Пушкин встречается у Сулейменова с Чоканом Валихановым, Конфуцием и Тагоро и местную обжигательную степную специфику». Олжас Сүлейменовтың өлеңдері мен дастандары ағылшын, француз, неміс, испан, словак, болгар, монғол және түрік тілдеріне аударылған. Қазақ ақыны әсіресе Францияда әйгілі болған, осы жерде оның әр уақытта басылып шыққан өлеңдерімен қатар ақындық жинақтары да басылып шыққан. Парижде шыққан танымал «Маймыл жылы» (1967) жинағы Франция әдебиеттанушылар арасында пікірталас тудырған. Лили Дени 19 маусым 1968 жылы «Летер франсез» газетінде: «Олжастың шығармаларында мен бір мезгілде болашақ пен өткенді оқыдым. Түбір туралы сөздер»

Ақын көпшілікке қазір де танымал болған, болады да. 2011 жылдың 19 мамыры Қазақстан Республикасының ұлттық академиялық кітапханасында өткен шығармашылық кешінде ақын өлеңдерін оқып, «Олжас кітапханасы» баспа үйін ашқан болатын. Олжас Омарұлының әкімшілдік пен шетелдік марапаттарына тағы біреуі қосылды: Азербайжан президенті мерейтойына қарсы Сүлейменовты «Достлуг» орденімен марапаттау туралы үкім шығарды.

Сүлейменов өз оқырмандарының көңілін, өлеңдеріндегі іштей тілдік ұқсастықтың парадигмі, оқшаулықтан қорғайтын және бір мезетте мәдениетті құрайтын лексикалық қабатты және грамматикалық құрылысты ғасырлар бойғы керемет тұрақтылықты ұстанады.

Барлық әлемдік тілдер бір-бірімен байланысты және бұл ой оқырмандарды ертеден өркениеттік даму беталысында туындаған жаһандану ойға келеді. Философиялық пішін туындайды, тарих мәдениеттің сіңісу үдерісі сияқты, интегральді әлемдік мәдениетті объективті қалыптастыру, ең сенімді тілді сақтаушылар болып табылады.

Бұрын сөнген жұлдыздардың қалдық нұры бізге жер жүзінің бастамалары туралы айтатындай, Сүлейменов іздеген ескіден қалған жұрнақтары бүгінгі еуропалық прогресс пен кешегі азиялық әлемнің тығыз байланысын растап, еуразиялық әлемдегі этногенездің ақиқатты жағдайын қалпына келтіргісі келетін ойшылдың табиғи отаншылдық ұмтылысы ретінде қабылданады, бұл өз орнында заманауи әлемнің рухани бейнесін анағұрлым түрде көрсетеді.

Олжас Сүлейменов диалектикасының қорытындылары «Тарихтан бұрыңғы түркілер» атты кітабында көрінісін тапты. Бұл ерте өркениеттің пайда болуындағы түркіге дейінгі қауымдастығының рөлін көрмей ғана қоймай, толық «қатып қалушылықтың» салдарынан даусыз тарихи фактілер алдында да түркі ықпалын ескере отырып, адамзаттың көп ғасырлық даму парадигмасын түзете алмаған хрестоматиялық тарихнама апологеттеріне тастаған шақыру болды.

Кітаптың осындай бейнелі атауы түркі әлемінің келешек шарықтауы туралы ескертеді, осының алғышарты ретінде осы әлемнің халықтарының тарихи естеліктерді қарқынды тауып алуы болып табылады. Шынымен де, тарихқа дейінгі заман қалай болуы мүмкін, егер, жазулар азиялық кеңістіктегі әлеуметтік және мәдени-ұйымдастырылған бұрынғы заманғы мемлекеттер туралы, қазіргі заманғы Спарта немесе оған дейінгі басқа мемлекеттер туралы хабарын жеткізеді, әлде бұл «тарихқа дейінгі заман» терминін болашаққа кескіндеу қажеттілігіне мысқылдап көрсететін әлдебір баянсыздық па.

О. Сүлейменов Еуразия тілдерінің жоғарғы лексикалық қабаттарын ашып, көптеген сөздер түбірлерінің ежелгі оғыз-қыпшақ ойкүмендерінің тұспа-тұс келетіндігін анық жеткіліктікпен көрсетеді. Оның үстіне, шумер тілінде де түркі сөздерінің тиянақты дәлелдерін таба аламыз. Алайда, ежелгі замандар шаңы басып кеткен континенттерде түркі тілінің лексикалық ұқсастықтары мен қалдықтарын іздеудің мәнісі неде?

Олжас Сүлейменов «адам – мәдени тұлға» деген мызғымас ақиқатқа негізделеді, яғни адам өз тұлғасында мәдениетті қолдап, дамытуының арқасында түр ретінде сақталып, өзін одан әрі дамытып өзін-өзі кемелдендіруге дайын.

Ежелдегі түріктердің орын ауыстырулары адамзат сегменттерін бір мәдени тұтастыққа қосатын қантамырлары болды. Білім иелері және әлеуметтік-тарихи тәжірибенің таратушылары бола отырып, олар өркениеттерге ортақ құндылықтарды қалыптастыруда баға жетпес роль ойнады.

Ежелдегі мәліметтерді сақтап қалған руналық жазбалардың ескерткіштері – Орхон-Енисей стелалары, көптеген түркі тілді сына жазулары әрқашан да Ескі Әлемнің гуманитарлы толымды өмірінің деректері болып қала береді. Оларды зерттеу адамзат тұтастығының бастаулары туралы ұлы жаңалықтарға айнымалы түрде әкеледі.

Олжас Сүлейменов тарихты түсінуінің нәтижесінде кейде этногенездерінің арасында орасан зор уақыттық және кеңістіктік аралық болған автор шумерлердің, арамейлықтардың, түркіліктердің, ассириялықтардың, скандинавтардың және роман тілді халықтардың жазбаларында табылған дәлелді параллельдер мен тұспа-тұс келулерді көреміз. О. Сүлейменовтың абсолютті поэтикалық естуі осы тілдердегі бірдей сөздердің фонетикалық өзгерістерін табуға мүмкіндік берді, осының арқасында қатал алгоритмге негізделетін еуразиялық ежелдік пен көне замандықтың жаңа тұжырымдамасы туралы батыл айтуға болады. Ежелгі әлем жазбасының таңбалары келесі тілдердің көбірек жетілген грамматикалық жүйелеріне дамып, қоршаған орта туралы білімдері жоғалмай, одан әрі толықтырылып, байытылды. Көршілік және мирасқорлық идеялары соңында әрқашан да халықтар өміріндегі идеологиялық, нәсілдік және басқа да бүлдіргіш тенденцияларын жеңіп шығады.

Кітапқа синкретизм тән болады, бұл әдіс кезінде көркемдік элементтері публицистика мен философиялық қорытулармен тұспа-тұс келеді. Ақын ойының еркін ұшуы дайын ақиқатты қабылдамайды, бұл қалыптасқан пікірлердің жалған тұтастылығын тарату үшін жасалатын ұшу болады. «Тарихтан бұрынғы түркілер» - жаңа заманғы мәдениет құбылысы.

Орасан зор еуразиялық континентте тұрып жатқан халықтар тілдерінің ғұмыры туралы кітаптарында О.Сүлейменов түркі тілінің энергетикалық даласы бойынша еркін және сенімді шарлайды, бұл дала оның интеллектісінің астында ноосфераға дейін кеңейеді.

К.С. Т

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

«Қазақстан тарихы» кафедрасының

аға оқытушысы

е-mail: kair_st@mail.ru