Қазақстан республикасы білім жəне ғылым

19
2-
тақырып
. 
Азаматтық
 
құқықтық
 
қатынас
 
түсінігі
2.1. 
Азаматтық
 
құқықтық
 
қатынастардың
 
пайда
 
болу
 
негіз
-
дері
2.2. 
Нормативтік
 
құқықтық
 
актілердің
 
тізімі
Түрлі
нормативті
актілердегі
азаматтық
-
құқықтық
нормалар
азаматтық
құқық
пəнін
құрайтын
қоғамдық
қатынастарды
реттеуге
шақырылған
. 
Азаматтық
-
құқықтық
реттеу
механизмін
ашуда
басты
рөлді
азаматтық
құқықтық
қатынас
түсінігі
атқарады
.
Қоғамдық
қатынастардың
азаматтық
құқық
нормаларын
рет
-
теу
нəтижесінде
олар
құқықтық
нысанды
иемденіп
, 
азаматтық
құқықтық
қатынасқа
айналады
. 
Азаматтық
құқықтық
қатынас
– 
бұл
азаматтық
құқық
нормасымен
реттелген
қоғамдық
қатынас
. 
Оның
пəніне
мүліктік
жəне
жеке
мүліктік
емес
қатынастар
кіреді
. 
Мүліктік
қатынастарды
азаматтық
құқықпен
реттеу
нəтижесінде
азаматтық
мүліктік
құқық
қатынастары
туындайды
. 
Егер
жеке
мүліктік
емес
қатынастар
азаматтық
құқық
нормаларымен
реттелмесе
, 
жеке
мү
-
ліктік
емес
құқық
қатынастар
тағайындалады
.
Азаматтық
құқық
ең
алдымен
, 
қоғамның
экономикалық
базисі
төңірегіндегі
жатқан
мүліктік
қатынастармен
байланысты
. 
Олардың
құқықтық
реттелуі
азаматтық
құқықтық
қатынастарда
көрінбейтін
бірқатар
ерекшеліктермен
сипатталады
.
Азаматтық
құқықтық
қатынастардың
ерекшеліктері
. 
Азаматтық
құқық
пəніне
кіретін
қоғамдық
қатынастар
тараптардың
заңдық
теңдігі
əдісімен
реттеледі
. 
Тараптардың
заңдық
теңдігі
азаматтық
құқықтық
қатынастың
негізгі
қасиеті
болып
табылады
. 
Осы
қасиеттің
жойылуы
-
нан
құқықтық
қатынас
табиғаты
да
өзгереді
. 
Азаматтық
құқықтық
қатынас
оның
құрамы
мен
элементтері
түрінде
қарастырылады
, 
оларға
құқықтық
қатынастың
мазмұны
, 
нысаны
, 
субъектілері
мен
объектілері
кіреді
.
Азаматтық
құқықтың
элементтерін
талқылайтын
болса
, 
алды
-
мен
қатынасқа
түсуші
тараптары
, 
яғни
азаматтық
құқықтық
қатынас
субъектілерінің
құқықтық
жағдайына
зейін
салу
керек
. 
Азаматтық
 
құқық
 
қатынас
 
субъектілері
деп
қатынасты
қалыптастырушы
та
-
рапты
қарастырамыз
. 
Негізінен
оларды
басты
үш
түрге
жіктеуге
бо
-
лады
жеке
тұлғалар
, 
заңды
тұлғалар
жəне
мемлекет
деп
. 
Азаматтық
құқық
қатынас
адамдар
арасында
қалыптасады
. 
Сондықтан
субъект
түрінде
жеке
индивидтер
, 
əйтпесе
белгілі
бір
адамдар
ұйымы
көрінеді
. 

20
Біздің
елде
субъект
түрінде
тек
Қазақстан
Республикасының
азамат
-
тары
ғана
емес
, 
шетел
азаматтары
жеке
азаматтығы
жоқ
тұлғалар
бола
алады
.
Сонымен
, 
азаматтық
құқық
қатынас
субъектілері
мыналар
:
Қазақстан
азаматтары
, 
шетел
азаматтары
жəне
азаматтығы
жоқ
тұлғалар
Қазақстандық
жəне
шетелдік
заңды
тұлғалар
Қазақстан
Республикасы
əкімшілік
-
территориялық
бірлестер
Азаматтық
 
құқық
 
қатынас
 
объектілері
.
Азаматтық
құқық
қатынас
объектісі
түрінде
оның
субъектілерінің
материалдық
жəне
жеке
материалдық
емес
игіліктерге
бағытталған
əрекеттері
мен
нақты
азаматтық
құқықты
қалыптастырушы
жағдайларды
жатқызамыз
. 
Азаматтық
мүліктік
-
құқықтық
қатынастың
спецификасы
оның
мүшелері
өз
əрекеттері
мен
тек
бір
-
біріне
ғана
емес
, 
белгілі
бір
материалдық
игіліктерге
əсер
ете
алатындығында
. 
Жалпы
азаматтық
құқықтың
объектілерін
мынадай
түрлерге
жіктеу
арқылы
зерттеуге
болады
: 
мүлік
– 
зат
сипатындағы
, 
мүліктік
емес
қатынастар
, 
жұмыс
жəне
қызмет
, 
ақпарат
, 
интелектуалдық
меншік
нəтижелері
. 
Мүліктік
қатынас
деп
мүліктік
-
құнды
қатынастарға
қатысушылар
осы
қаты
-
настарды
құрған
материалдық
қажеттіліктер
болып
табылатын
еңбектің
саны
мен
сапасын
өзара
бағалай
алады
деп
анықтайды
. 
Жеке
мүліктік
емес
қатынастар
өз
кезегінде
осы
қатынастарға
қатысатын
азаматтардың
, 
тұлғаның
дара
қасиеттерін
өзара
бағалау
жағдайларын
қарастырған
.
Азаматтық
құқықтың
тағы
бір
қажетті
элеметтінің
бірі
ретінде
мазмұны
қарастырылады
, 
мазмұны
деп
осы
азаматтық
қатынасты
қалыптастырушы
тараптардың
арасындағы
негізгі
құқықтары
мен
міндеттерін
айтамыз
. 
Ал
азаматтық
құқықтың
нысаны
деп
осы
жоғарыдағы
жағдайларды
рəсімдеу
тəртібін
айтамыз
, 
мысалы
азаматтық
қатынасты
ауызша
немесе
жазбаша
нысанда
рəсімдеуге
болады
.
Азаматтық
қатынастар
тақырыбын
қарастыруда
тағы
бір
зейін
сала
кететін
жағдай
ол
азаматтық
қатынастарды
жіктеу
болып
табы
-
лады
. 
Азаматтық
қатынастарды
мынандай
түрлерге
жіктеуге
болады
: 
Азаматтық
құқық
көлеміне
байланысты
: 
мүліктік
жəне
жеке
мү
-
ліктік
емес
;
Реттеу
тəсіліне
байланысты
: 
заттық
жəне
міндеттемелік
;
Тұлғаның
құқықтық
жағдайына
байланысты
: 
абсолютті
жəне
са
-
лыстырмалы
;

21
Қатысушылардың
арасындағы
құқықтық
жағдай
бойынша
: 
күрделі
жəне
қарапайым
болып
бөлінеді
.
2.1. 
Азаматтық
 
құқықтық
 
қатынастардың
 
пайда
 
болу
 
негіздері
Азаматтық
заңдағы
құқықтық
нормалар
өз
бетімен
азаматтық
құқықтық
қатынастарды
тудырмайды
, 
өзгертпейді
жəне
жоймайды
. 
Ол
үшін
құқықтық
нормалармен
қарастырылған
жағдайлар
туындауы
қажет
, 
оларды
азаматтық
заңды
дерек
деп
атаймыз
. 
Сондықтан
заңдық
деректер
құқықтық
норма
мен
азаматтық
құқық
қатынас
арасындағы
байланыстырушы
бөлік
түрінде
көрінеді
. 
Заңдық
дерексіз
бірде
-
бір
азаматтық
-
құқықтық
қатынастар
бекітілмейді
, 
өзгертілмейді
жəне
жойылмайды
.
Заңдық
деректер
азаматтық
құқықтық
қатынас
негізінде
жатқандықтан
жəне
оларды
бекітуді
, 
өзгертуді
немесе
жоюды
туды
-
ратындықтан
, 
оларды
азаматтық
құқықтық
қатынас
негіздері
деп
атайды
.
Азаматтық
заңда
азаматтық
құқықтық
қатынастар
негізі
түріндегі
бірнеше
заңдық
деректер
қарастырылған
. 
Осы
деректердің
жал
-
пы
тізімі
АК
7 
бабында
берілген
. 
Жалпы
азаматтық
құқықта
заңды
деректердің
пайда
болуының
негізгі
екі
түрін
бөліп
қарастырады
, 
біріншісі
нақты
іс
-
əрекет
негізінде
, 
ал
екіншісі
оқиға
негізінде
. 
Жал
-
пы
заңдық
деректер
ағымдық
сипатына
қарай
оқиға
жəне
əрекет
деп
бөлінеді
. 
Оқиғаларға
адам
еркінен
тыс
шығатын
жағдайлар
жата
-
ды
. 
Мысалы
, 
апат
жағдайлары
, 
адамның
тууы
мен
өлуі
, 
белгілі
бір
уақыт
аралығының
аяқталуы
, 
т
.
б
. 
Ал
əрекет
адам
еркімен
жасалады
. 
Мысалы
, 
келісімге
отыру
, 
міндетті
орындау
, 
туынды
жасау
, 
ұрпақ
қабылдау
, 
т
.
б
. 
Оқиға
тек
табиғат
күшімен
емес
, 
адам
əрекетімен
де
жасалады
. 
Азаматтық
құқық
адамдардың
қоғамдық
қатынастарын
реттейтіндіктен
, 
азаматтық
құқықта
заңды
фактілердің
негізгі
масса
-
сын
адамдар
əрекеті
құрайды
.
Əрекет
өз
кезегінде
құқықтық
жəне
құқықтық
емес
болып
бө
-
лінеді
. 
Құқықтық
емес
əрекеттер
заң
талаптарына
немесе
басқа
нормативтік
актілерге
қайшы
келеді
. 
Мысалы
, 
басқа
тұлғаға
зиян
келтіру
оның
орнын
жабу
бойынша
міндет
бекітуді
тудырады
. 
Ал
құқықтық
əрекеттер
азаматтық
заң
талаптарына
сай
келеді
. 
Азаматтық
құқық
экономикалық
айналымның
қалыпты
дамуын
қамтамасыз

22
ететіндіктен
, 
заңдық
деректердің
көбісін
азаматтық
құқықтық
əре
-
кеттер
құрайды
. 
Бірақ
құқықтық
əрекеттердің
заңдық
мағыналары
азаматтық
құқықта
əрқашан
бірдей
емес
.
Барлық
құқықтық
əрекеттер
өзінің
заңдық
мəні
бойынша
заң
-
дық
əрекет
жəне
заңдық
актілер
деп
бөлінеді
. 
Заңдық
əрекет
– 
бұл
заңдық
əрекет
жасаған
тұлға
еркінен
тыс
, 
ал
кейде
тəуелді
азаматтық
-
құқықтық
зардап
тудыратын
құқықтық
əрекеттер
. 
Ал
заңдық
əрекеттерге
қарағанда
заңдық
актілер
– 
бұл
осы
зардапты
арнайы
тудыру
үшін
жасалғанда
заңдық
зардаптарды
тудыратын
құқықтық
əрекеттер
. 
Заңдық
актілер
құрамына
əкімшілік
актілер
мен
мəмілелелерді
жатқызады
. 
Сонымен
, 
азаматтық
құқықтағы
заңдық
деректер
келесідей
жіктеледі
: 
а
) 
оқиға
жəне
əрекет
; 
б
) 
құқыққа
жа
-
татын
жəне
құқықтық
емес
əрекеттер
; 
в
) 
заңдық
əрекет
жəне
заңдық
актілер
; 
г
) 
əкімшілік
актілер
мен
мəлімелелер
.

жүктеу/скачать 18,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: