Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясы М. О.Әуезов атындағы Әдебиет және Өнер Институты

• 
  Мынаны шаршылап кесіпті-ау! Шаршының шеті екен. «Басым байлаулы, аяғым тұсаулы» дейді ғой шамасы. Мынаны үшкілдеп кесіпті, көйлектің шеті-ау, сірә! Адамның тәніне көйлектен жақын не бар? Сенің тәнің, ренің сүйегің-мін дейді ғой!
  
• 
  Бұл біздің елдің шектіде қорлық-кемдікте жүрген бір әйел адамы болар. Сырым, сен барып алып қайт. Көзіңе шарапшын ки, қарт-жас екеніңді білдірме, айтыса қалса Мөңкенің алдына бар,— дейді Қоске қарт.
  

• 
  Сырым, қуып келгенің қара дау екен, қараңғы билік беремін,— депті.
  
• 
  Разымын,— дейді Сырым.
  
• 
  Сырымға киіміндей киім кигізіп, атындай ат мін-гізіп, қырық жігіт қосыңдар. Сырымның қарындасының қасына бір түсті киіндіріп қырық қыз-келіншек қойындар. Аулына барғанда қарындасы ағасын танып атын ұстаса, қарындасын қайырындар, жаңылса жазығы өзіне,, адам бермеңдер,— деп билік қылады.
  

• 
  Батыр ағам, аман келдің бе?—деп қарындасы Сырымның шылауына орала кетеді.
  

• 
  Сен осынша көптіңішінен ағаңды қалай таныдың?— дегенде:
  
• 
  Басқа жігіттер аударысып ойнап келеді екен, менің ағам төмен қарап мұңайып келеді екен,— депті.
  
• 
  Қырық қыз-келіншектің ішінен қарьшдасыңды .«сен қалай таныдың,— дегенде:
  

• 
  Мең қыз-келіншектердің киіміне емес, өңіне қарадым. Қарындасымның өңі сынық, назары пәс екен,— депті Сырым.
  

• 
  Басындағы орамалынан бергені — басым байлауда жүр, мені осы тұтқыннан құтқар дегені. Ал көйлегінің қолтығынан жыртып берсені — денеге көйлек жақын ғой, мен сенің жақыныңмын дегені,— деп шешеді.
  

• 
  Шырағым, сен бала болғанмен бастай едің, дауға шебер едің, қасыңа жолдас ертіп, сол әйелге барып алып қайт, бермейміз деп айтыса қалса, сол елдің Мөңке деген биі бар, соның алдына барарсың,— дейді.
  

• 
  Сіздің қарауыңызда менің жақын қарындасым қой бағып құлдықта жүрген көрінеді. Сол қарындасымды босатып ауылға алып қайту үшін келдім,— дейді.
  

• 
  Өзіңмен қырық жігітті бір түстен киіндірем, біреуі сен боларсың. Ал ол жақтан қырық қызды бір түстен киіндіріп қарсы шығарам, біреуі сенің қарындасың болады. Қарсы келгенде екеуің біріңді-бірің тани кетіп, табанда көріссеңдер, қарындае сенікі, болмаса бере алмаймын,— дейді.
  
• 
  Сол қалпымен қырық жігіт, қырық қыз қарсы келгенде әлгі тұтқын әйел: ,
  
• 
  Арыстаным, аман келдің бе?— деп Сырымның қолын алады. Сонда Сырым:
  

• 
  Сіз, көп адамның ішінен Сырымды қайдан таныдыңыз?— дейді. Сонда әйел тұрып:
  
• 
  Келе жатқан жігіттердің біреулері жан-жағына қарайды, ал біреулері күліп-ойнап келеді. Мына менің ағам Сырым бір қалыпта тұнжырап келеді екен. Жоқ жоғалтқандай, дұшпанда кеткен кегі бардай, түсі тұнжырап келе жатқан алшынның арыстаны осы болар деп көрістім,— дейді.
  

• 
  Қайғысыз адамның бетіңде жарығы бар, қайғылы адамның бетінде салығы бар, мен содан таныдым,— депті.
  

• 
  Сіз өзіңіз осы қызды жаттан алып келдіңіз, енді өзіңіз өкіл аға болып, өз қолыңыздан ұзатыңыз,— дейді.
  

• 
  Ау, жаным халық-ау, бір жас балИны хан сайлайМыз деп жатырсыңдар, сол баланы маған бір көрсетіңдерші, аруағы қандай, жасы қандай екен, байқап көрейін,— дейді.
  

• 
  Иә, аға, болсақ болармыз,— дейді Сырым.
  

• 
  Сырым сен болсаң,
  

— Жоқтан бар болсам,

• 
  Жарайды Сырым, өмір жасың ұзақ болсын!— деп бата беріпті.
  

• 
  Ей, Дат сенің атың заманында қойылған еді-ау, есіміңе келісің лайықты емес, тек бір қоя салынған ат еді-ау!—деп, қазақтың қарітары Датты бетіне соғып жүреді.
  

• 
  Мына атаңа нәлет Нуралының баласы Есім сұлтан біздің бір ағайынның Ақмоншақ деген .жүйрік атын лауға, мінемін деп ұстатып альні еді; енді бәйгеге қосып, Есімнің Ақмоншағы атанып, атағын шығарып жүр. Міне, биыл екі жыл болады, талай рет кісі жіберіп сұрадық, берер емес. Бүгінде «құлаққа құлақ, тұяққа тұяқ ал» дейтінді шығарды,— дейді.
  
• 
  Ақмоншақты бір жесірге балайтын едік, бүтін Бай-бақтының атағын шығарған ат еді. Шырағым, сол атқа сен бар, саған берер,— дейді ағайындары.
  
• 
  Ей, ағайын, сіздер мені Нұралыға жұмсамаңдар, ол ит маған да .бермес. Берсе құп жақсы, егер бермесе мен онан тегін қайтпаспын бір жанжал туып кетер,— дейді Сырым. Ағайындары қаумалап болмайды, ақырында Сьфым баратын болады, барып Нұралы ханның өз үйіне түседі.
  
• 
  Сырым, жай жүрмісің, жұмысьщ не?— Дейді ^ Нұ-ралы.
  
• 
  Сіздің Есім сұлтаныңыз менің бір ағайынымның атын ұстап лауға мінген екен, оған екі жыл толыпйі. Мауқы басылса, сол аттың сүйегі болса да альш кетейін деп келіц едім,— дейді Сьфым.
  
• 
  Жарайды, олай болса Есімді шақыртып айтайын,— дейді хан.
  
• 
  Есім шырағым, мына Сырым Аққұсты сұрап келіпті, бірталай міңдің ғой, енді берсейші!— дейді Нұралы ба-ласына.
  
• 
  Ағайыннан бір ат міне алмасам, мен несіне сұлтан болып жүрмін? Мен атты беремін деп алғаным жоқ. Сырымға ат керек болса, құлаққа — құлақ, тұяққа — тұяқ алсын да кетсін,— дейді Есім.
  
• 
  Менің де есітейін дегенім осы сөз еді,— деп, Сырым табалдырықтан сыр еткізіп үйден шыға жөнеледі.
  

• 
  Шырағым Есім, сен түсін, мына Сырым бір тайдың құнына келіп жүрген жоқ, бұл соғысқалы келіп жүр. Сен білмейсің, бұның атасы Шолпаң біздің бабаларымыздың қолынан жазымдалған, бұл арам соны әлі ұмытпай жүр екен, атын беру жөн болар,— дейді.
  

• 
  Иә, Сырым бала, жоқтан бар болды,
  

• 
  Иә, Бақай ата!
  

• 
  Ей, Сырым, әкең сенің Дат төмен, тентек, шылғауын асына малып ішетін еді. Шешең Қараторы қайратты, күндіз келген жиырма кісіні, "түнде келғен жиырма кісіні қонақ қылып аттандыратын еді. Сен шешеңе тартып туған екенсің-ау, балам,— дейді Бақай сыншы.
  
• 
  Иә, Бақай ата, әкем Дат тентек болса, болған болар, шешем күндіз келген жиьфма адамды, түнде келген жиырма' адамды қонақ етіп аттандырса, қырықтың бірі қыдыр деген онда мен қыдьфдан жаралған болармын.
  

• 
  Сіз ағайынды нешеу едіңіз?— дейді Балаби.
  
• 
  Мен ағайынды екеумін,— дейді Сырым.
  
• 
  Сізді Даттан ағайынды он бір деп естуші едік.
  
• 
  Сіз түсінбедіңіз, мен Даттан он бір екенім рас, бірақ та олардың маған қанша керегі бар? Менің ағайынды екеумін дегенім — біреуі өзім, екіншісі — халқым.
  

— Сөз анасы — құлақ,

• 
  Өтірік пен шынның арасы қанша жер, неше шақырым болар?-- дейді Балаби.
  

• 
  Өтірік пен шынның арасы төрт елі. Көз бен көргеннің арасы, құлақ пен естігеңнің арасы неше щақырым деп мені алдамаңыз,— дейді Сырым.
  

• 
  Ақылды ұққанға айту керек.
  

• 
  Бұл дүниеде не тәтті?— дейді Балаби.
  
• 
  Аста түз тәтті,
  

— Таудан бйік не бар?-

• 
  Таудан биік көңіл бар,
  

• 
  Құда болдым даңқымен,
  

• 
  Рас, құда болды даңқыменен,
  

• 
  Әке, мен Сырымның қызын алмайтын болып келдім, енді Сырымның босағасын аттамаймын, малыңды қайтып ал,— дейді.
  
• 
  Шырағым балам, Сырым бізге мал қайырмайды, тентек болып, айрылыспалық,— дейді Байсал баласына.
  
• 
  Жоқ, әке, айтқан антым бар, айтқаным айтқан. Мал солай кетсе де, алмаймын дедім, алмаймын,— дейді баласы. Шара жоқ, Байсал Сырымға адам жібереді.
  
• 
  Құдаңыз сәлем айтты, өз көңілімде ещ нәрсе жоқ, балалардың дәм-тұзы жараспай қалыпты, малымды беріп жіберсін деді құдаңыз,— дейді Сырымға барғаң адам.
  
• 
  Өй, атаңа нәлет! Мен Байсалдың малын бағып беруге алып па екем?— деп адамдарын Сырым қуып жібереді.
  

• 
  Ал, Байсал, сенің жұмысың маған белгілі ғой, ал бұл туралы ханға барып жүгінелік, диуан саған тисе, малыңды қайырамын,—дейді, Байсал «жарайды» деп екеуі жолдастасып жүріп отырады.
  

— Сендердің араларыңда арғы-бергі сөз көп болар, оның бәрі маған керек емес, сендер бес ауыздан тақпақ сөзбен, арыздарыңды айта қойыңдар. Байсал, сен талап иесі ең ғой: Сөз алдымен саған беріледі, әуелі сен айт,— дейді Атақрзы. Сонда Байеал:

• 
  Сырымға құда болдым даңқыменен,
  

• 
  Байсалдың құда болғаны рас даңқымменен,
  

• 
  Ал, шырағым Байсал, балаң үш жылдай қалыңдық ойнаған болса, малың қайтқан екен, енді саған мал тимейді. Алсаң жесіріңді аласың, алмасаң үйіңе барасың,— дейді Атақозы.
  

• 
  Балам қызыңды алмаймын дейді, менің берген ма-лымды қайтарып берсеңіз екен,— деп.
  

• 
  Мен Байсалдың малын бағып беруге алғаным жоқ, алса қызымды берем, алмаса өзі білсін,— дейді Сырым.
  

• 
  Сіз екеуіңіз белгілі Сырым менен Байсалсыздар ғой, сіздер ұзақ дау айтпай-ақ, екі-үш ауыз сөзбенен қыбқаша жұмыстарыңызды айтыңыз,— депті. Сонда талап иесі Байсал мына сөзді айтыпты:
  

• 
  Қозеке мен Сырымға құда болып едім даңқымен,
  

• 
  Байсалдың менімен құда болғаны рас, даңқыммен,
  

— Тақсыр, тұра тұрыңыз, үйге әлгі сөзіңіздің жауабын беріп кірейін депті де, ханның етегінен ұстай алып, мына сөзді айтыпты:

• 
  Бұл ағашқа атты байламайық, екі-үш шақырым жерден жаяу-жалпылап баратын біз Әлімге келіңбіз бе? Неде болса ауылына атпен барып түсейік,— дейді. Ауылға келген соң, Ақсуат би алдарынан шығып:
  
• 
  Елмісіңдер, жаумысыңдар! Алдарында құрулы ағашты көрмей, ауыл үстін тал түсте шаңдатып жүрген не қылған көргенсіз едіңдер?— деп ақырыпты.
  

• 
  Ел десең — елміз, жау десең — жаумыз. Айдаладағы ағашқа атын байлап аулыңа жаяулап келетін бізді ұры деп тұрсың ба, не Әлімнің келіні деп тұрсың ба? Би, бізбенен дұрыстап сөйлес,— депті.
  

• 
  Өздерің нешеусіңдер?—депті Ақсуат даусын бәсең-
  

• 
  Он екі ағайындымыз,— депті Сырым мен Бөкен
  

• 
  Түсіріңдер, он екі ата Байұлы атқа мінген екен,— депті.
  

• 
  Би, жөн сұраса отырайық!— дейді.
  
• 
  Менің не жөнімді сұрайсың? Өз атым — Ақсуат, жерімнің аты — Бұйырған, Әлімнің қаққан, қазығынан, маған тірелмей іс кетпейді,— депті.
  

• 
  Би, жөн білсең, суатпын деп мақтанба! Су жаманы "суат, қасынан соқпақ кетпейді. Қазықпын деп мақтанба,
  

• 
  Ал, жігіттер, жайларыңа түсіндім, енді жұмыстарың-ды айта отырыңдар,— депті сонда Ақсуат би.
  

— Тірі малдың өзі қайтсын, Өлі адамның құны қайтсын. Өткен өрелі болсын, Қалған салауат болсын!—

• 
  Айтуыңыз рас, Байұлының бір кісісі бізден өлуі рас. Ердің құны мың қой, үлесе келсе үй басына бір қой, не қысырақ. Адамның құны 40 қысырақ, айыбы қалы кілем жапқан қара нар болсын,— депті. Байұлы осыған келісіп, бітісіп қайтыпты.
  

• 
  Батыр, бұрылып сәлем бергің келмейді, тасып жүрсің-ау!—депті.
  

• 
  Хан, тасып жүргенім жоқ, қара қазақ баласының басьш қоса алмай сасып жүрмін,— депті.
  

• 
  Бәлі аға, би де, басқарушы да, бастаушы да болам,— деп Бұланның алдына келіп отырыпты.
  

—Аға, кім болдыңыз!— деп сұрапты,

• 
  Тананың қайсысысың. Жеті үй — Жиембетпісің? Бес үй — Бессарымысың? Тышқан құлақ — Асанбысың? Төлеуден алған — Құнанбысың?— дегенде, Малайсары:
  
• 
  Шырағым, Тананың пәленімін деп неғылайын. Танысаң танырсың! Мен де сені танып тұрмын. Даттың аузына шайтан түкірген бір баласы желігіп атқа мінді деп естіп едім. Сен, сірә, сол бала боларсың!—депті.
  

• 
  Бәлі аға, сол бала боламын. Ауылдан шыққанда Сізді сөзден ұтсам, Тананың алжыған бір шалы ғой деп күлкі қылайын, ұтылсам, ат мінгізіп, шапан жауып, батаңызды алайын деп аттанып ем, ұтылдым, батаңызды беріңіз, атыңыз — мына астымдағы ат, шапаным мынау!— деп үстіндегі шапанын шешіп беріпті. Малайсары екеуін де алмай, былай депті:
  

• 
  Шырағым, үш сөз бар, соны ұмытпай жүрсең халқың соңыңнан қалмас, ұмытсаң артыңа ермес. Ол үш сөз: ұят, борыш, обал! Одан кейінгі бір ақылым: «Жақынды жаралама, Алысты қаралама!»
  

• 
  Уа, ағайындар, жол болсын! Билеріңде тыным жоқ, биелеріңде құлын жоқ, неткен жолаушыларсыңдар?— дейді Сырым.
  

• 
  Бір дауды шеше алмасаң, несіне хан болып отырсың, құлаққа құлақ тұяққа тұяқ емес пе?—дейді.
  

— Бұл қүда болғанмен дұшпаңдығын қоймайды екен,— деп Нұралы Сырымды тұтқынға алмақ болып, Оралдың губернаторьіна шақыртады. Сырымның Оралға кетуімен байланысты Нұралының баласы Сырымның қызына барып. қол ұстамақ болады, қыздың жеңгелері қазақ әдетін жасамақ болады. Сонда қыз: «Мен ол ханның баласына бармаймын, аулына қайтып жүре берсін»— дейді.

• 
  Маған қояр қандай кінәң бар, менсінбейсің бе, теңсінбейсің бе?— дейді.
  
• 
  Мен сенімен жолдас бола алмаспын. Қасқыр мен қойдың жолдас болғанын қайдан көрдің? Сенің әкең менің әкемнен артық емес, хандығы болмаса, ал сіз менен артық емессіз, еркектігіңіз болмаса. Сенің әкең менің әкемді, Оралдың. түрмесіне жабамын деп жүргенде, мен саған қандай пәнде болмақпын,— дейді қыз.
  

• 
  Құс көлге бара ма? Кел құсқа бара ма?
  

• 
  Әрине, құс көлге барады,— дейді елшілер.
  

• 
  Қонақ ордаға қеле ме? Орда қонаққа келе ме?
  

• 
  Әрине, қонақ ордаға келеді.
  

• 
  Ендеше— дейді Сырым.— Халық — көл, хан —- құс. Ел — орда, хан — қонақ.
  

• 
  Аттың торысы көп пе, төбелі көп пе?~ дейді Сырым.
  
• 
  Әрине, торысы көп,— дейді Нұралы.
  
• 
  Зордан да зор бола ма?— дейді хан.
  
• 
  Зордан да зор шығады.
  

— Япырмай, мына сарттың тасуын қара, қазақты аяғына басуын қара! Құдай тағала 6666 аяғы, 114 басы бар бір мақұлық жаратты, сен соны білемісің? Үш күннщ ішінде осы сөздің мағынасын тап, егер таппасаң басыңды аламын,— депті де, дойырын табалдырықтан шұбатып, үйден шыға жөнеліпті.

— Япырмай, мына сарттың тасуын қара, қазақты аяғына басуын қара! Құдай тағала 6666 аяғы, 114 басы бар бір мақұлық жаратты, сен соны білемісің? Үш күннщ ішінде осы сөздің мағынасын тап, егер таппасаң басыңды аламын,— депті де, дойырын табалдырықтан шұбатып, үйден шыға жөнеліпть

— Нұралы ханды шабамын деуің дұрыс. Ол халықтың қас дұшпаны екені рас. Оны шабу үшін тайың құнан шықсын, құнаның дөнен шықсын,— депті Алдар би. Онысы бір-екі жыл әзірлену керек дегені екен. Күш жиып, ханды шабу үшін ру басы адамдарының аттарын атайды. «Солар арқылы қол, қару-жарақ жйнап аттанғайсың?»—дейді қарт. Аталған ру басыларының ішінде Беріштің Жонбай себегі Саржала бар екен. Оны атағанда Сырым Саржаламен көңілдері қоңырқай болып жүргенін айтыпты. Оның мәнісі былай болса керек, Сырым батыр әкесі Дат қайтыс болған соң, оның сүйегін Беріштің бір атақты қорымына қояды. Басына биік етіп мола соғады. Даттың моласы алыстан көрінеді, қорым Даттың атымен атала бастайды. Мұны естіген Беріштің биі Саржала 40 адаммен барып, Даттың моласын құлатып, тасын ұсатып айнала шашады да, Беріштің моласын сылап-сипап қалпына келтіріп қайтады.

• 
  Әділ болуға шартпен тұрған ханды өлтірсе құны не болады?—деп сұрайды. Сонда хаңның қазысы айтады:
  
• 
  Әділ болуға шартпен тұрған ханды өлтірсе, оңың құнын төлеуге дүние жетпейді,— дейді. Сонда Сырым айтады:
  
• 
  Егерде сол шартпен тұрған хан шартынан айнып, екі заңға бірдей қарсылық етсе, оның құны не болады?— дейді. Сонда қазы айтыптьі:
  
• 
  Екі заңға бірдей қарсы болып, шартын бұзған ханды өлтірсе, оның құны жоқ,— депті.
  

• 
  Өтірік пен шындық арасы қандай?—деп сұрадты,
  
• 
  Өтірік пен шындық арасы төрт-ақ елі. Құлақ естіген өтірік, көз көрген рас,— дейді Сырым.
  
• 
  Жазғытұры жер бетінде 60 түрлі қурай шығады, қайсысы асыл болады?—депті хан.
  

• 
  Тым сөзің көп екен,— депті хан.
  
• 
  Сөзі көпті айыптасаң 220 қағазы, 440 беті бар құранды айыпта. Менің сөзім құранның сөзінен көп емес, кем де емес,— депті сонда Сырым батыр.
  

• 
  Әй, қазақ, сен батаны жеңіңмен жасағаның қалай?— дейді.
  
• 
  Менің жеңімнен бата өтпей қалса, сендердің оқыған намаздарың мешіттен өтпей қалады ғой— дейді Сырым.
  

• 
  Әй, қазақ ағайын, сіздің елдің тілдері қалай? Жалғама сөздер көп болады екен. Мысалы жігіт-мігіт, ас-мас, қыстау-мыстау дейді. Ол не сөз?—дейді.
  

— Қарадан хан болдың,

• 
  Қарадан хан болсам,
  

• 
  Сөз анасы не?
  

• 
  Сөз анасы құлақ,
  

• 
  Дау мұрады не?
  

• 
  Дау мұрады — біту,
  

• 
  Намазда жан-жағыңызға қарай береді екенсіз, оныңыз не?—деп сұрайды.
  

• 
  Жан-жағыңызға сіз қарамасаңыз, менің қарағанымды қалай көрдіңіз?— дейді.
  

— Сізді екі аяқты, бір тілді адам баласы жеңді ме?—

• 
  Сырымның айтқанын тыңдамай, өз сөзін соға берген адам Сырымды күнде жеңеді,—дейді.
  

• 
  «Қонақ аз отырып, көп сынайды» деген, сіз қонақсыз, өз елінізге барғанда біздің халықты қандай ел көрдім деп барасыз?— дейді.
  

— Ешкісі семіз қойы арық —

• 
  Қолды жеңнен щығармай оқудың қандай зияны бар?—деп сұрайды Сырым
  
• 
  Қолыңды шығарып оқысаң, қолға^ нұр құйылады, алақаныңмен бет сипағанда сол нүр бетіңе жағылады,— дейді молда.
  

— Көктен қеледі — дейді молда.

• 
  Япырауу молдеке мен бұл шариғатыңызға түсіне алмадым. Сіздің айтуыңызша, жеті қат көктен, үш кабат мещіттің төбесінен өткен нұр менің жалаң қабат шекпенімнің жеңінен өте алмас дейсің бе?— депті.
  

• 
  Ей. қазақ, намазға жүрі—деп, Сырымдм ертіп апарып ишанның артына тұрғызып қояды. Батыр неден бастарын білмей, аузына тускенін айта береді. «Көндірмеске көндірген қудай көрінгеннің артына төндірген құдай!..» дей бергенде, артта тұрған молда естіп, Сырымды желкеден нұқып калады. Сырым да алдындағы ишанды желкеден бір түртіп қояды. Ишан намазын бұзбай оқи береді. Намаз оқылып болған сон ишан:
  

• 
  Мені ұрған кім?—дейді.
  

• 
  Мен, - дейді Сырым.
  
• 
  Ә, неге ұрдың?—дейді.
  

• 
  Мен сахарада сркін өскен қазак едім. Мына кісі мені әкеліп намазға тұрғызып қойды. Не дерімді білмей аузымды күбірлетіп тұр едім, артымнан түртіп қалды. Намаз кезінде алдыңгысын артымдағы кісі түртіп түратын әдеті екен ғой деп, менде сізді бір түйіп қалдым, -дейді Сырым.
  

• 
  Барсаң — бар, қасыңа Таумұратты ал, өзіңдей ер көңілді, жарлының жайсаңы ғой, жауға жалғыз тастамас, дұщпаныңа таба қылмас. Бірақ жат жерде жалғыз жүрме, алдымен иесі ауыз тимей, асын ішпе, жазым боласың,— дейді Бөкен би.
  

• 
  Батыр, аяғыңызда нәжіс бар ғой!— дейді.
  
• 
  Тақсыр, ордаңыз дін ашылған жер екен десем, боқ басылған жер ме еді!— деп аяғын кілемнің шетіне сүртіп өрлеп келіп отырады.
  

• 
  Батыр әр түрлі қызық тамашамыз бар. Сізді соның ішінде болсын деп шақыртып едім. Балуанға түсетін жігітіңіз, бәйгеге шабатын жүйрігіңіз, айтысатын шешеніңіз бар ма?— дейді.
  

• 
  Хан, хабарсызбыз, қамданып келгеніміз жоқ. Сөйтсе де ат асіымызда, жігіт қасымызда, хөз аузымызда, ақыл-дасып көрерміз,— дейді Сырым.
  

• 
  Кісі белін ұстап көрсен пенде емёспін, бірақ шөл-дегенде жыңғылдың бұтағын бұрап, суын сығып сусындай беретін едім. Атым ?да бұрын бәйгеге қосылған емес, бірақ күніне қырық киік соққанда да шабысынан танып көрген емес. Күрес десең күресем, шап десең шабамын. Жалғыз-ақ күресетін кісінің белбеуі мықты болсын, ат ай-дайтын жер алыс болсын. Тақрбас деген палуанмен күресіп, қабырғасын сындырады. Таумұраттың жирені үш күншілік жерден күн жарым бұрын келеді. Ат бәйгесі мен палуан күресінен жеңілген хан ең болмаса сөзден сүріндірейін деп Сырымға үш сұрақь береді:
  

• 
  Жеті қат көктен өтіп тұрған құдайдың рақымы — менің шүберек жеңімнен өтпесе амалым қанша?—депті.
  

• 
  Қазақтың «ас-мас», «ат-мат», «жігіт-мігіт» деген сөздері бар, сол не деген сөз?— деп сұрайды.
  
• 
  Сұрағыңызға тойдан кейін жауап берейін,— дейді
  

— Күшің қалай, күресіп көріп пе едің?— депті.

• 
  Үш жылғы қу тобылғыны бұрағанымда майы тама-тын еді, күресіп қарайын,— депті Есқара.
  

• 
  Біздің қазақ той жасағанда, қой сойып — құйрық, жылқы сойып — қазы тартады. Сусынға қымыз береді, мұны «ас» дейді. Сіздің табаққа салып тартқан жеміеіңізді, суеынға берген шайыңызды —<мас» дейді. Жылқыны сы-найтын ұлы бәйгеден шауып озған атты «ат» дейді. кейін тезек теріп қалған атты —«мат» дейді. Алқа топтан палуанға шыққанда алып ұрып жыққанды «жігіт» дейді, жер қауып жығылғанда «мігіт» дейді. Қазақтың «ас-мас», «ат-мат», <<жігіт-мігіт» деитіні осы еді, хан!— депті.
  

— Асын үй иесі өзі бастамай, сей ішпе!—дегён екен.

• 
  Ернің бозарып, таңдайың кеуіп келе жатыр екең, балам, мына сусыңды іше ғой!— деп ұсынғанда Есқара:
  
• 
  Сыреке, Малайсарының ақылы қайда?— дейді.
  
• 
  Ой, осы шешем алдап тұр дейсің бе?—деп Сырым сусынды ішіп жіберіпті. Ішінде у араласқан қымыз екен. Сырым содан өліпті.
  

— Менің батам жеті атаңа жететін болсын, үйіңнің сыртынан дүбір кетпесін, құлағыңнан сыбыр кетпесін. Одан соң мына үш сиыққа зияның тимесін, бұл үш сиықта үш қасиетті адам бар. Соларға жолай көрме! Олар: бірінші — тана Қоске би, екінші — Әлім Көсеу би, үшінші — Есен-темір Бөкен би.

— Ай, Сырым, атаң сенің Дат еді,

— Қонақтар, тысқа жатыңдар. Сырым үйге жатсын,— дейді. Сырым үйге келсе, қьіздар кереуетке төсек салып қойыпты. Қыздар «мұнда жатыңыз» дейді. Сырым барып жатқан соң, қыздар жанына барып, бірге жатып:

— Ақылы бар адал кісі тек жатады,

Ақылы жоқ арам кісі бір нәрсе деп жатады.

Деп жатқанда таң атады.

Соның мырза қайсысын аласың?—

Сырым ұялып тек жатуды алады. Сырым ішінен «Көсеудің қызы мұндай, өзі қаңдай білгір екен?» деп аттаныпты.

Сырым Бөкен биге барыпты.

• 
  Үш сиықтың баласы көше ауғанда, Хиуада ақтылы жылқы, аяқты малы көп қальш еді, соған барайын деп шықтым,— дейді Сырым. Оған Бөқен би разы болмапты.
  
• 
  Хиуа хандығы қастандық қылар, барма,—дейді Бөкен.
  
• 
  Жоқ, бет алып қалдым, барып қайтамын,— деп Сырым жүріп кетеді.
  

• 
  Оның дұрыс, бір жылға мұрсат бер, еліммен сөйлесейін,"келер жылы кел,— деп қайырып, аттанарда үзең-гісіне у жағып жібереді. Шыға бере Сырьшның аяғы іседі.
  
• 
  Есқара, аяғымды кес,— дейді Сырым батыр.
  
• 
  Жоқ, аяғынды кеспеймін, Бөкеннің тілін алмадың,— дейді Есқара. Ақыры Сырым содан қайтыс болыпты.
  

— Шырағым, Қазыжан!

• 
  Қатын деген не?
  

• 
  Қатын — тұрақ емес пе?
  
• 
  Бала — шырақ емес пе,
  
• 
  Қыз — өріс емес пе,
  
• 
  Мал — керіс емес пе?
  
• 
  Инабат ердің азығы емес пе,
  
• 
  Инабатты ер — елдің қазығы емес пе?
  

• 
  Амансың ба Қазы би,
  

• 
  Аманшылық төрелер!
  

— Төрлет, Қазы, төрлет! - деп ығысып орталарынан орын берген екен.

— Мына жиналған жұртқа угіт айт, сенің Қазы деген атың көпке мәлім ғой,— депті.

—Аухал ханға қарсы, бите ерсі болмаңдар! — депті.

— Ай. Қазыжан-ау, мынау сөзің атаң Сырым айтар үгіт екен, ол күнде ат жалын тартып міне алмай атаңнан жас қалып, енді мұны бізге айтып тұрсың-ау?— дегенде, Қазы би жер шұқып отырып калыпты.

• 
  Иә, Шөке, құс Жәнекеге қыстайды, қысы жақсы болса, түлен үшады, қыс жаман болса, жүдеп ұшады деуиіі еді, барған жеріцізден қалай келдіңіз?—- дейді.
  
• 
  Әй, Қазыжан-ай, біреуді рызық айдайды, біреуді ажал айдайды. шырағым. Мен шашылған рыздығымды теріп жүрмін,—дейді Шоқай.
  
• 
  Шөке. енді осыпың арғы жағын айтпай-ақ қойыңыз. меиен бір.ат, шапан айып, хаиыиыздаіі бір ат, шаиан айып алыңыз,— дейді Қазы.
  

• 
  Ой, ханым-ай, сен еш нәрсеге түсінбеген екенсің ғой, енді бірдеме десең арғы жағыңды қоқытайын деп отыр ғой. Сенің әкең мен менің әкемнің екеуінің екі жақта қаңғып жүріп өлгенін айтайын деп отыр. Осынша жұрттың ішінде оны естігенше, онан да ат-шапан айып беріп құтылғанымыз жақсы ғой,— дейді Қазы би.
  
• 
  Япырай, бізді құдай сақтаған екен,— деп, Баймағамбеттің зәресі ұшады.
  

— Арғы атаң сенің Дат еді,

• 
  Япырмай, сен тұрсайшы, мынау тегін адам емес қой,— дейді әйелі. Сонда Мұхтар ұшып тұрып:
  
• 
  Жіберме, щақыр, қонақ болсын,— деген. Әйелі ілесе шығып:
  
• 
  Аға, сізге Мұхтар кетпесін, қонақ болсын деп, шақырып жатыр,— дейді.
  

оғқ. ққ. п. біз:

— Тарихта екі Бекболат би болған. Біріншісі — Қаракесек Қазыбек бидің баласы, екіншісі соның замандасы Қарауыл Қанай бидің баласы. Мұңда аталатын Қанай баласы Қарауыл Бекболат шешен.

• Д. Шаханұлы мен Қ, Қаң^арбаевтың материалынан алынды. Нұсқада аталатын Тезек төре Нұралы Әділұлы Жетісуда Албан елін билеген әкім әрі ақын, Шоқан Уәлихановтьщ қайынағасы, қартайып 1880 жылдары қайтыс болған. ;