Қазақстан республикасы

БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Р. ӘБСАТТАРОВ,

М. ДӘКЕНОВ

ӘЛЕУМЕТТАНУ

Оқу құралы

АЛМАТЫ

2007
ББК 60.5

Ә 18

Пікір жазғандар:

әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор М. Садырова

Әбсаттаров Р, Дәкенов М.

Ә18 Әлеуметтану: Оқу құралы. Толықт, 2-бас. Алматы: Қара сай, 2007. 384 б.

І8ВК996597889-8

Әлеуметтану жөніндегі бұл оқу құралы осы бағдарлама бойынша сту-

денттерге ана тілінде дәріс беретін алғашқы оқулықтың бірі. Ол білім берудің жаңа мемлекеттік қалыбына, ұсынымына сәйкес жасалды. Оқу құралында әлеуметтану ғылымының қалыптасуы мен өркендеуі, жалпы әлеуметтану теориялары және арнайы теориялардың ңегізгі бағыттары мен даму ерекшеліктері қарастырылады. Әлеуметтану зерттеулерінің методологиясы, әдістемесі мен техникасы сипатталады. Осылардың негізінде курстан өтетіндерге қоғамдық өмірдің күрделі құбылыстары мен үрдістерін ғылыми тұрғыда пайымдауларына, соған өздерін санапы түрде бағыттай алуларына көмек береді.

Студенттердің жан-жақгы меңгеруі үшін оқу құралының материаддары қарапайым және жатық тілмен жазылып отыр. Оқу құрапы Абай атыңдағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінде оқылған лекциялар негізіңде жазылды.

Студенттерге, сондай-ақ әлеуметтану мәселелерімен айналысатын

қалың оқырманға арналған.

00(05)-07

© Әбсаттаров Р, Дәкенов М., 2007

© «Қарасай» баспасы, 2007

МАЗМҰНЫ

Әлеуметтану - теориялық және практикалық тұрғыдан алғанда аса

қызықты да пайдалы ғылым. Ол маңызды әрі күрделі объектіні, яғни адамзат қоғамын, оның құрылымы мен даму зандарын, адамдар мен қауымдастықтарда және әлеуметтік топтарда қандай әлеуметтік өзгерістердің жүріп жатқанын, әлеуметтік өмірдің әр түрлі бағытта өзгерістерге ұшырауының мазмұнын және нәтижесін түсіндіреді.

Дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, өзінің кәсіби қызметіне

орай адамдармен, әлеуметтік топтармен жұмыс істейтіндердің бәрі әлеу-

меттану білімін қорытындыламай және ұсыныстар енгізбей қоғамдық

қатынастарға ықпал жасай алмайды

Қазақстан Республикасының жоғары оқу орындарында әлеуметтану

курсы оқу бағдарламасына енгізілді Білім беру саласындағы реформаға

сәйкес, әлеуметтану пәні сапалы әрі білікті мамандар даярлауға, оқудың

тиімділігін арттыруға, студент жастарға жан-жақты тәрбие беруге, олар-

дың тұлға болып қалыптасуына ықпал етіп келеді.

Бұл курс бойынша студенттер әлеуметтану ғылымы классиктерінің

теориялары мен қазіргі әлеуметтанушылардың көзқарастарын, қоғамда

орын алып отырған құбылыстар мен процестерді, солардан туындайтын

зандарды және олардың әрекет ету деңгейін, т.б. күрделі мәселелерді оқып

біледі, өмірде оларды басшылыққа альш, жүзеге асыру жолдарын үйренеді.

Аталмыш міндеттерді іске асыруда оқулықтар мен оқу құралдарының

атқаратын рөлі зор. Олар ең алдымен білім берудің көзі саналады. Білім

әлеуметтану мазмұнының басты элементі. Сондықтан әлеуметтану жөнін-

дегі оқу құралдары анық та түсінікті үлгіде жазылуы тиіс. Бұл ретте адам-

зат жинақтаған әлеуметтік тәжірибені, ілімдерді, қолданбалы және басқа

да үрдістерді мақсат етуіміз керек.

Қазақстан Республикасының жоғары оқу орындарында пайдала-

нылып жүрген әлеуметтану оқулықтары мен оқу құралдары негізінен

Ресей ғалымдарының еңбегі еді және оның санын орыс тілінде жазылған

отандық авторлардың оқу құралдары көбейте түсті. Орыс тілінде шыққан

әлеуметтану оқу құралдары көп болғанымен, қазақ тілінде басылған

мұндай оқулықтар саны өте аз және олардың кейбіреулері мемлекет-

тік білім беру қалыбына сәйкес келмейді десек, бұл артық айтқандық

емес. Ол - объективті себептерге байланысты. Осы оқу құралдарының

3

кейбіреуі Қазақстан Республикасында әлеуметтанудың бір үлгідегі курстық бағдарламасы дайындалғанға дейін басылып шықса, екіншілері қара

жылдар бойы жатьш қальш, ескі материалдар негізінде аталмыш бағ-

дарламадан кейін шықты. Оқу құралдарының саны неғұрлым көбейген

сайьш, студенттердің өз бетінше оларды таңдап оқуына соғұрлым мүм-

кіндік туады.

Осы себептерге орай бүгінгі талап ана тілімізде әлеуметтану оқу

құралын әлі де болса жазуды, оларды жетілдіруді қажет етеді. Біз осы оқу

құральш жазуда курстық бағдарлама негізінде құрылған жұмыс бағдар-

ламасының 15 тақырыбын таңдадық және ұзақ жылғы лекция мен семи-

нар сабақтарындағы тәжірибені де басшылыққа алдық, атап айтқаңда,

студенттердің ұғынуына ауыр тиетін тақырыптарды, т.б. анықтап, олар-

дың түсінікке жеңіл жолдарын қарастырдық. Соның негізінде студент-

терге теориялық біліммен қатар қолданбалы құралдардың, тәсілдердің

тиімділігін арттыратын, әдет-дағдыларды және іскерлікті қалыптастыра-

тын әдістерді ұсынуды жөн көрдік.

4

тісі мен пәнін, құрылымын, категориялары мен заңдарын, ғылымдар

жүйесіндегі және қоғамдық өмірдегі алатын орны мен рөлін анықтаудан

басталатыны кездейсоқ нәрсе емес. Ғылымның пәндік мазмұны оқу кур-

сын барынша баяндаудың нәтижесінің негізінде толық анықталатьшы

белгілі. Сонымен қатар бұл ғылымның өзіне тән мәнін және ерекшелігін

курстың алғашқы тақырыбында анықгап, оқып-білу аса маңызды. Мұны

жүзеге асырмайынша, оқу курсының әрбір жекелеген тақырыптарын қа-

растыру тіптен мүмкін емес. Сондықтан оқуды «Әлеуметтану ғылым»

деп аталатын тақырыптан бастау қажеттігі туындап отыр. Енді соған тоқ-

талайық.
1. Әлеуметтанудың қалыптасуы, оның зерттеу объектісі мен пәні
Әлеуметгану- қоғам жөніндегі ғылым. Оны өз алдына ғылым етіп,

негізін қалған француз ғылымы Огюст Конт (1798- 1857) еді. Бұған дейін

қоғамның өмір сүруі мен дамуы жөнінде түрлі ілімдер Шығыс және Ба-

тыс ойшылдарының жалпы философиялық көзқарастарының құрамдас

бөлігі іспетті қарастырылып келген еді. Қоғамның дамуында ғасырлар

бойы өзіндік ерекше, бірегей көзқарастар қалыптасып, ол туралы, әсіресе,

саясат, мораль, ғылым, дін, өнер мәселелері көне Үнді, көне Қытай, көне

грек философтарының, Еуразияның орта ғасырлық және жаңа заман ой-

шылдарының еңбектерінде баяндалған болатын.

Әлеуметтану философиядан бөлінгенімен, қоғамның біртұтастығын,

оны дамытатын қозғаушы күштерді, тағы басқа да проблемаларды қарас-

тырумен шектеліп қалмайды. Ол қоғам өмірінің барлық жақтарын қарас-

тырады, соның ішінде мемлекет, саясат, құқық, экономика, мораль, өнер,

дін және қоғамдық дамудың басқа да жақтарына қатысты проблемалар-

ды шешумен айналысып, кейіннен олардың өздерін жекелеген ғылым

салаларына, зерттеу пәніне айналдырады.

Алайда, қоғам дамуына байланысты оның жекелеген салалары жөнін-

дегі білімнің жинақталуына орай, әлеуметтану бір ғана қоғамдық әмбе-

бап теория ретіндегі рөлін біртіндеп жоғалтты. Оның құрамынан саясат-

тану, құқықтану, саяси экономия, этика, эстетика, т.б. бірнеше ғылым-

дар жеке бөлініп шықты. Содан, яғни XIX ғасырдың ортасынан бастап

әлеуметтану дербес ғылым болып дами бастады, бұл жағдай, біріншіден,

5

өзінен бөлініп шыққан білім салаларына қатысты болса, екіншіден, бұған

Бірте-бірте, уақыт озған сайын қоғам дамуын тұтас әлеуметтік орга-

низм ретінде қарастыру, оның объективті және субъективті жақтарының

өзара әрекеті, тарихи дамудағы материалдық пен руханилықтың диалек-

тикасы, әлеуметтік прогрестің алғышарттары, азаматтық қоғам, гуманизм,

әлеуметтік әділеттілік проблемалары, сайып келгенде, осының бәрі әлеу-

меттанудың назар аударатын және зерттеу пәнінің іргесін қалайтын

бірден-бір жол болды. Соның нәтижесінде XIX ғасырда аталмыш мәсе-

лелерді шешу жолдарын ұсынған бірнеше жалпы әлеуметтану көзқарасы

қалыптасты. Сол көзқарастардан көпшіліктің мойындағаны Георг Виль-

гельм, Фридрих Гегель, Огюст Конт, Герберт Спенсер, Карл Маркс,

кейіннен Эмиль Дюркгейм, Макс Вебер, Габриель Тард, т.б. әлеуметта-

нушылардың әлеуметтік теориялары болатын.

Осы аталған ойшылдардың әрқайсысы тарихи процесті ғылыми түрде

түсіндіруге аса құнды үлес қосты. Олардың қоғам дамуы жөніндегі тұжы-

рымдамалары өмірдің және ғылымның алға қойған сауалдарына бірегей

және мазмұны терең жауаптар қайтарды, сондықтан да олардың ілімдері

қазіргі әлеуметтік проблемаларды шешуде де өздерінің маңыздылығын

жоғалтқан жоқ.

Әлеуметтану әмбебап философия жүйесінен бөлініп, жеке ғылым бо-

льш дамығанына қарамастан, өзінің философиялық мазмұнын әлі де толық

жойған емес. Ол философиялық мәндегі қоғам дамуына талдау жасау және

барынша терең зерттеу жүргізуде жалпы әлеуметтануды кеңейтуге мүм-

кіндік береді. Сонымен қатар, жалпы теориялық әлеуметгану өзінің іргелі

ережелерімен және байыпты қорытындыларымен де, философиялық

ғылым тұрғысында да көзге түсіп келеді.

Сөйтіп, философиялық алғышарттарға сәйкес жалпы теориялық әлеу-

меттану қалыптасты. Кейбір философиялық тұжырымдамаларға, жетекші

рөл атқарып келген белгілі бір дүниетанымға жалпы теориялық әлеумет-

тану арқа сүйейді.

Бұл тұжырымдаманың ұстанымымен мына мәселелер: қоғам дамуы-

ның қозғаушы күштері проблемалары, әлеуметтік процестерді бағыттау

мәселелері, тұлғалардың өзара әрекеті, әлеуметтік топтардың және қоғам-

ның арақатынасы, тарихи дамудағы материалдық және рухани дүниенің

өзара әрекеті, яғни қоғам өмірі мен дамуының аса іргелі проблемалары

шешіледі. Оларды шешу методологиясы, дәлірек айтсақ, басқа да әлеу-

метгану проблемаларын жүзеге асыруды қажет етеді, соның ішінде жал-

пыламалыққа біршама қатысты болғанымен, жеке сипаттағы мөселелерді

шеруді қолға алады.

6

Әлеуметтанушының осы саланы зерттеу кезінде басшылыққа алатын

әрдайым органикалық байланыста болатынын көрсету. Сонымен қатар,

бұл ғылым салалары өз дербестіктерін де сақтап келеді. Әлеуметтанудың

дербестігін кезінде француз әлеуметтанушысы Эмиль Дюркгейм атап

көрсеткен еді. Ол өзінің «Әлеуметтану әдісі» деген еңбегінде «Әлеумет-

тану ерекше және жеке-дара ғылым» екенін жазьш, оның әлеуметтік фак-

тілерді объективті зерттеуге бағытталғанын түсіндірді. Әлеуметтанудың

ғылыми сипаты мен мазмұны жөніндегі осындай байыпты пікірді қазіргі

көптеген белгілі әлеуметтанушылар ұстанып отыр, солардың арасында

П. Лазарсфельд, Р. Мертон, Т. Парсонс, т.б. бар. Олар әлеуметтануды

Философиялық ғылым деп сыңаржақгы пікір білдірген емес. Алайда, олар

кептеген әлеуметтік құбылыстарды түсіндіруде философиялық дәлелде-

мелерге жүгінеді, соның ішінде позитивизм, прагматизм, интуитизм,

т.б. солар сияқты ағымдарға сілтеме жасайды. Ол орынды нәрсе. Өйткені

қайсыбір қоғамдық құбылысты әлеуеттік терең зерттеу логикасының

өзі сол талдау мен сараптаудан туындайтын қорытындыларды филосо-

фиялық ой елегінен өткізуге әкеліп соқтырады.

Түптеп келгенде, қазіргі әлеуметтану тұтас әлеуметтік жүйе күйін-

дегі, қоғам жөніндегі, оның жүйешелері (подсистема) мен жекелеген

элементтері туралы өз алдына дербес ғылым. Кез келген қоғамдық құбы-

лыс қоғамның әлеуметтік жүйесінің элементі болып саналады. Осы

жүйенің шеңберінде бүкіл әлеуметтік құбылыстар мен процестер, олар-

дың өзара бір-бірімен әрекеті ғылыми сараптаудан өтеді

Қоғам жүйесі түзілім ретінде өзінің элементтерімен және сол эле-

менттердің кез келген жиынтығымен салыстырғанда ғана ерекше сапаға

ие болады. Ежелгі ойшылдардың пайымдауынша, тұтастық өзі қамтитын

бөліктердің жиынтығынан әлдеқайда үлкен. Оның элементтері интегра-

тивтік тиімділікке жетіп, тұтастық жаңа сапаға ие болады. Бұл жаңа сапа-

лар қоғамның жүйесі ретінде белгіленеді.

Қоғам осы сапаларға байланысты езін қалыптастыратын субъекті-

лерден, әлеуметтік институттардан, қоғамдық өмір салаларынан, т.б. сол

сияқтылардан дербестігін сақгап қалады. Ең алдымен қоғамның өмір сүру

механизмдерін зерттейтін, түрлі субъектілердің өзара әрекетін зерделей-

тін, ұйымдар мен әлеуметтік институттарды қарастыратын әлеуметтану

ғылымы баяндалған жағдайды ерекше белгілеп, дәлелдейді. Әлеуметтану

--------------------

Социология / Под ред. В. Н. Лавриненко. М.: Культура и спорт, ЮНИТИ,

1998. С. 8.

2. ОсиповГ.. В. и др. Социология. М.: Наука, 1990. С. 52.

7

сондай-ақ, қоғам дамуының зандарын да ашады және оларды зерттейді.

ының зандары жөніндегі, сол заңдардың субъектілерінің, яғни әлеуметтік

үлкен және кіші топтардың, адамдар қауымдастықгарының, сонымен бірге

жекелеген тұлғалардың қызметінен көрініс табатын ғылым ретінде си-

паттауға болады. Сайып келгенде, мұның бәрі әлеуметтанудың өзіндік

мәнін және ерекшеліктерін сипаттайды, оның зерттеу объектілерін де

көрсетіп береді. Әлеуметтану - қоғамдық құбылыстардың беймәлім жақ-

тарын зерделеп, социумда қалыптасқан әлеуметтік қатынастарды адам

факторымен ұштастырып қарастыратын ғылым.

Бірақ қоғамды бұл ғылымнан басқа да бірнеше қоғамдық ғылымдар:

тарих, саясаттану, құқық, психология, т.б. өз ағымына сәйкес зерделеп,

зерттейді. Бұдан: сонда әлеуметтану қоғамның несін зерттейді? деген

заңды сауалдың тууы ықгимал. Бұған жауап беретін болсақ, оның пәнін,

яғни зерттеу тақырыптарын анықгайтын дәлел ретінде әр түрлі ой-пікір-

лерді ұсынар едік.

Ғалымдардың өз ішінде осы мәселе жөнінде әлі күнге дейін тұрақгал-

ған пікір жоқ. Бұл мәселеде әркім өз көзқарасын жөн санайды. Деген-

мен, әлеуметтану пәні туралы негізгі ұстанымдарына сәйкес ғалымдарды

екі топ пен бағытқа бөліп қарастыруға болады: 1) әлеуметтанудың зерттеу

тақырыбын өз зерттеу қорытындыларымен байланыстырған оқымысты-

лар; 2) әлеуметтану пәнінен осығылымның ең басты ұғымын тауып, сол

пәнге айналуы тиіс деп санайтын ғалымдар.

Демек, әлеуметтанудың пәні деп отырғанымыз - қоғам мен адамның

беймәлім қырлары, құпия жақтары, яғни олардың арасындағы қатынас-

тар, байланыс механизмі мен құрылымы, әлеуметтік ұйымдар, әлеуметтік

институттар, әлеуметтік іс-әрекет пен адамдардың мінез-құлықтары,

мүдделері мен мұқтаждықтары, құндылықтары, бұлардың өмірде байқа-

луы мен өзгеріске ұшырауын қалыптастырған себептер және олардың

нәтижелері.

Әлеуметтанудың объектісі мен пәні оның білімдік құрылымы мен

деңгейлерін анықтайды.
2. Әлеуметтану білімінің құрылымы мен деңгейлері
Әлеуметтанушы өз назарын қоғамдык өмірдің кез келген құбылыста-

рына аударады. Бұл - көпжақты әлеуметтік байланыстар мен адамдар

арасындағы қатынастарды қамтыған тұтас қоғам болуы мүмкін немесе

қоғамдық өмірдің бір ғана саласы, айталық, экономика, әлеуметтік, сая-

си, рухани жағы болуы да ықгимал. Бұл үлкенді-кішілі әлеуметтік топтар

8

және адамдардың ұлттық қауымдастығы, сонымен қатар таптар, ұлттық,

әйелдердің, аға ұрпақ өкілдерінің топтары, өндірістік және басқа да ұжым-

дар, саяси партиялар, кәсіподақгар, шығармашылық ұйымдар болуы да

мүмкін. Әлеуметтанудың пән ретінде көңіл аударатыны- жеке тұлға,

оның қажетті мұқтажы, мүддесі, құнды бағдары, сонлай-ақ: қоғамның бас-

тапқы ұясы ретінде отбасы және тұрақты яки тұрақсыз әлеуметтік-пси-

хологиялық байланысы бар кіші топтар, сонымен бірге алға қойған мүд-

десіне, қызығушылығына қарай құрылған топтар, көршілер, достар,

т.б. болуы әбден мүмкін. Көріп отырғанымыздай, әлеуметтанудың ғылым

ретіндегі объектісінің шеңбері өте ауқымды, көпқырлы және көпжақгы.

Бұл жағдай оның білімдік құрылымын анықгауға мейлінше көмектеседі.

Әлеуметтану білімінін құрылымы - қоғамдық құбылыстар мен про-

цестер жөніндегі ақпараттардың және ғылыми түсініктер мен ұғымдар-

дың жәй ғана жиынтығы емес. Бұл - ең алдымен әлеуметтік жүйеде

пәрменді міндеттерін атқаратын және дамитын қоғам жөніндегі білімнің

белгілі бір тәртіпке келтірілуі. Бұл құрылым - әлеуметтік түрлі деңгейдегі

процестер, жеке адамдар, әлеуметтік топтар немесе тұтас қоғам жөніндегі

өзара байланысқан түсініктер, ұғымдар, көзқарастар, теориялар жүйесі.

Әлеуметтанулық түсініктер мен ғылыми білім, әсіресе оның құрылы-

мы көп жағдайда бірнеше факторларға байланысты қалыптасады, соның

ішінде әлеуметтану зерттейтін объектілер шеңбері, ғылыми нәтижелер

мен қорытындылардың терендігі және ауқымдылығы ерекше болады.

Бастапқы алғышарт, негізінен алғанда, объектілерге байланысты қа-

растырылады, сондықтан зерттеуді қоғамды тұтас бір ауқымда қарастырудан

бастау керек. Өйткені адам да, кез келген әлеуметтік топтар да,

әлеуметтік ұйымдар мен институттар да, материалдық және рухани мәде-

ниет те, бір сөзбен айтқанда, қоғамдағы дүниенің бәрі оның дамуының

жемісі болып табылады және олардың өзіндік әлеуметгік табиғаты әрқилы.

Тіптен жеке адамның азық-түлікке деген сұранысы немесе ұрпақ жалғас-

тыру жөніндегі талап, ниеті таза табиғи қажеттілік - мұқтаждыққа жат-

пайды. Бұл - оның әлеуметтік мазмұны жағынан биоәлеуметтік қажет-

тілігі. Олардың биологиялық негіздері бар, алайда ол әлеуметтік форма-

да көрінеді және материалдық өндірістің дамуы немесе отбасы деңгейіндегі

әлеуметтік тәсілдермен қанағаттандырылады. Кез келген әлеуметтік құ-

былысқа қоғамның элементі ретінде және жалпы сол қоғамның өзі арқы-

лы қарау, оны дамушы және өмір сүруші әлеуметтік жүйенің бөлігі ретінде

қарастыру - ғылыми әлеуметтанудың аса маңызды әдістерінің бірі.

Осы айтылғандарды саралайтын болсақ, қоғамға тұтас әлеуметтік организм

ретінде қарау жөніндегі білім әлеуметтану ілімінің бастауы болып

9

саналады. Бұл — қоғамдық қатынастар жүйесі, олардың мазмұны және

настардың мәнін түсіну қоғамда қалыптасқан әлеуметтік субъектілердің

өзара әрекетінің мәнін терең пайымдауға мүмкіндік береді. Қоғам тура-

лы білім оның дамуының объективті зандарын, қоғам өмірінің негізгі

салалары жөніндегі түсіңікті және олардың өзара әрекетін, материалдық,

саяси және рухани мәдениеттің өзара ықпалы жөніндегі білімді өз бойы-

на жинап, сіңірген.

Жекелеген қоғамдық өмір салаларының, соның ішінде экономика-

лық, әлеуметтік, саяси, рухани салалардың тіршілік етуі мен дамуы жөнін-

дегі түсініктердің өзара байланысы әлеуметтану білімі құрылымының

екінші саласы болып саналады. Бұл жерде әлеуметтанушы экономисті,

саясаттанушыны, құқықтанушьшы немесе этикті, өнертанушыны алмас-

тыра алмайды. Қоғамның белгілі бір өмір салаларында больш жатқан про-

цестерге оның өз көзқарасы болуы тиіс. Ең алдымен ол осы салаларда

тұлғаның немесе әлеуметтік топтардың, сонымен қатар жастардың, жұ-

мысшы табының, шаруалардың, интеллигенцияның, қызметкерлердің,

кәсіпкерлердің түрлі топтарының өмірлік қызметін және әлеуметтік

тұрғыда өзін-өзі танытуының мүмкіндіктерін зерттейді.

Ел ішінде тұрып жатқан халыктың әлеуметтік құрамы мен қоғамның

әлеуметтік құрылымы жөніндегі білім де әлеуметтану білімінің маңызды

бөлігі болып саналады. Бұл жерде әңгіме таптар, әлеуметтік үлкен және

кіші, кәсіби және демографиялық топтар, олардың экономикалық және

саяси қатынастар жүйесіндегі орындары мен өзара іс-әрекеттері, соны-

мен қатар ұлттар, ұлыстар, басқа да этникалық топтар және олардың ара-

сындағы бір-бірімен қатынастары жөнінде болып отыр.

Әлеуметтану білімінің келесі бір құрылымы – ол саясат әлеументтануына

жататын ғылыми түсніктер, көзқарастар, теориялар.Мұнда әлеу-

меттану саяси қатынастар, әсіресе өкімет билігі төңірегіндегі қатынастар

жүйесіндегі қоғамның әр түрлі әлеуметтік топтарының нақты жағдайын

анықтауға назар аударады. Азаматтық қоғам субъектілерінің саяси-

әлеуметтік құқықтары мен еркіндігін жүзеге асыру жолдары мен тәсіл-

дерін таба білуі де әлеуметтану үшін аса маңызды. Сол арқылы олар қоғам-

да жүріп жатқан саяси процестерге нақты ықпал жасай алады. Осы тұрғы-

дан қарастырғанда түрлі саяси партиялардың және қозғалыстардың қыз-

меті, қоғамның бүкіл саяси жүйесінің өмір сүруі қарастырылады.

Қоғамдағы әлеуметтік институттардың, атап айтқанда, мемлекеттің,

құқықтың, шіркеудің, ғылымның, мәдениеттің, неке мен отбасының,

т.б. атқаратын қызметі жөніндегі әлеуметтанушының ғылыми түсінігін және

қорытындыларын жүйелеу әлеуметтану білімінің келесі құрылымы болып

10

есептеледі. «Әлеуметтануда әлеуметтік институт дегеніміз бұл белгілі бір

тұрақтылығын қамтамасыз ететін адамдар қызметінің торабы. Әрбір ерек-

ше «торап» қоғамның өмір сүруінде маңызды рөл атқарады» Әрине, атал-

мыш институттардың әрқайсысының пайда болуы мен өмір сүруінің

объективті алғышарттары бар. Олардың арасында өздеріне сәйкес іштей

ұйымдасу қалыптасқан және қоғамдық өмірде өз орнын сақгаған, соған

орай ерекше функциялар атқарады. Өзара әрекет ету арқылы байланыса

отырып, олар қоғамның алға басуын, өмір сүруін қамтамасыз етеді.

Әлеуметтанудың зерттеу объектілеріне орай, әлеуметтану білімі құры-

лымының тағы да бірнеше салаларын атап өткен жөн. Мысалы, өндіріс

ұжымының, формалды емес топтар мен ұйымдардың, сонымен қатар жеке

тұлғааралық қатынастардың кіші топтары мен жекелеген тұлғалардың

тіршілік әрекетіне байланысты ғылыми түсініктер, көзқарастар, теория-

лар қалыптасқан.

Жоғарыда келтірілген әр түрлі әлеуметгік кұбылыстар мен процестер

төңірегіндегі барлық ғылыми түсініктер, ұғымдар, көзқарастар мен тео-

риялар өзара байланысып, тұтас және күрделі әлеуметтану білімінің құры-

лымын қалыптастырады. Ол қоғамдық өмірдің бүкіл жақтарын, оның са-

лаларының өзара байланысын және өзара әрекетін қамтып көрсетеді,

түптеп келгенде, қоғамды тұтас әлеуметтік жүйе ретінде ғылыми тұрғыда

бейнелейді. Осының бәрі ғылым және оқу курсы ретінде әлеуметтану-

дың құрылымын құрайды.

Әлеуметтану білімінің құрылымында әлеуметтанулық теориялар мен

көзқарастар ашып көрсететін қоғамдық құбылыстардың ауқымына орай

жекелеген деңгейлерді ажыратып айтуға болады.

Әлеуметтанулық білімнің деңгейлері мыналар:

- жалпы әлеуметтанулық теориялар, немесе жалпы теориялық әлеу-

меттану;

деп те сипаттайды;

- нақты әлеуметтанулық зерттеулер.

Әлеуметтану білімінің осы үш деңгейінің өзгешеліктері қоғамдық құ-

былыстардағы әлеуметтанулық талдаудың терендігін және бұдан шыға-

тын қорытындылардың маңыздылығын байқатады.

Жалпы әлеуметтанулық теориялар макроәлеуметтанулық зерттеу

ретінде, әдетте, тым терендетілген немесе әлеуметтанушылар айтқандай,

қоғамның және жалпы тарихи процесс дамуының мәңгілік кезеңін қарас-

---------------------------------------------------------------

11

тырады. Жалпы әлеуметтанулық теориялар деңгейінде кез келген әлеу-

түбегейлі себептері, қоғам дамуының қозғаушы күштері, т.б. жөнінде

ғылыми тұжырымдар жасалады. Жалпытеориялық деңгейде адамдардың

қоғамдық, соның ішінде өндірістік қызметінің теориясы қалыптасады,

қоғам дамуындағы еңбектің рөлі ерекшеленеді.

Қоғамдық қатынастар теориясы - әлеуметтік субъектілердің эконо-

микалық, саяси, құқықтық, адамгершілік, эстетикалық, діни, т.б. ара-

қатынастарының табиғатын және мазмұнын ашатын жалпытеориялық

әлеуметтанудың маңызды тарауы болып табылады.

Жалпы теориялық деңгейдегі әлеуметтанулық сараптауда қоғамдық

қатынастардың мәні, олардың ерекше рөлі және өзара әрекет ету меха-

низмі анықталады, сонымен қатар қоғамдық қатынастар өз субъектілеріне

байланысты (әлеуметтік-таптық және ұлттық қатынастар, қоғам мен

тұлға арасындағы қатынастар, т.б.) сипатталады. Жоғарыда аталған барлық

қатынастардың жиынтығы белгілі бір қоғамды қалыптастырады. Қоғам

бұл қатынастардың жүйесі ретінде алға шығады. Ал оларды толығырақ

қамтып, оған терең ғылыми талдау жасау жалпы әлеуметтану теориялары

деңгейінде ғана мүмкін болатын нәрсе.

Осы деңгейде қоғам өмірінің экономикалық, әлеуметтік, саяси, руха-

ни және тағы басқа да салаларының өзара әрекеті зерттеледі, олардың

өзара байланысы мен өзара тәуелділігі (мысалы, қазіргі ғылыми - техни-

калық революцияның қоғамның әлеуметтік құрылымына, ғылым мен

мәдениет салаларьша ықпалы) ашылады. Қоғамдық өмір салаларының,

экономика мен саясаттың, саясат пен құқықгың, өнеркәсіп пен ауыл

шаруашылығы өндірісінің, т.б. өзара әрекеті сарапталады.

Жалпы әлеуметтану теориялары деңгейінде әрбір әлеуметтік құбылыс,

оның қоғамдағы орны және рөлі, оның басқа да құбылыстармен көпжақ-

ты байланыстары тұтастай көзқарастар, кең көлемді әлеуметтік алғышарт-

тардың өзара әрекет ету жүйесі тұрғысында қарастырылады. Бұған жоға-

рыда келтірілген қоғамдық қатынастар мен қоғамдық өмір салалары, со-

нымен қатар қоғам дамуының объективті зандары жатады. Жалпы тео-

риялық әлеуметтану, жалпыәлеуметтану теориялары жүйесіндегі қоғам-

дық құбылыстар мен процестерді зерттеудің мәні мен ңегізгі ерекшелігі,

міне, осында.

Арнайы немесе жеке әлеуметтанулық қағидалар - социум өмірінің

жеке бағыттарын, жеке әлеуметтік топтар мен институттарды қарастыра-

ды. Бұл теорияның танымдық мөлшері, көлемі жалпыөлеуметтанулық

теорияларға қарағанда қысқа, әдетте қоғамның жүйешелірімен ғана

шектелген. Осы ретте, қоғамдық өмірдің экономикалық және әлеуметтік

12

салаларын мысалға алуға болады. Мұндай жағдайда әлеуметтік-эконо-

меттік аспектілері, сонымен қатар халықгың әр түрлі категорияларының

еңбек жағдайы мен әлеуметтік қорғанысының проблемалары, халыққа

білім беру, денсаулық сақгау, тұрмыс пен адамдардың демалысы, әлеу-

метгік қамсыздандыру, т.б. мәселелері зерттеледі.

Зерттеудің мақсаттары- статистикалық материалдардың, әлеуметта-

ну зерттеулерінің мәліметтерін және басқа да ақпараттарды пайдалану

негізінде аталмыш қоғамдық өмір салаларына немесе олардың жекелеген

жақгарына қатысты толық түсінік алу, сонымен қатар орын алып отыр-

ған проблемаларды тиімді шешуге, әлеуметтік-экономикалық процестерді

ұтымды басқаруды жақсартуға байланысты ғылыми дәлелденген қоры-

тындылар жасау. Дәл сондай мақсаттар әлеуметтанулық зертгеулердің

объектілері ретінде, қоғамдық өмірдің саяси және рухани салалары қарас-

тырылғанда да басшылыққа алынады. Әлбетте, әрбір осындай жағдайда

қоғамдық өмірдің кейбір салаларында болып жататын процестердің ерек-

шеліктеріне байланысты әр алуан мақсаттар алға қойылады.

Арнайы әлеуметтанулық теорияларды қолдану барысында көбіне-көп

жалпы әлеуметтанулық теорияларға да жүгініп отыру қажет. Сол арқылы

қоғамның тұтастығы мен кең ауқым тұрғысында белгілі бір әлеуметтік

құблыстарды немесе оқиғаларды пайымдауға болады, Алайда, осы тұрғы-

дан келгеннің өзінде де зертгеуші сол оқиға болып жатқан қоғамның өмір

сүру қалпына, ең алдымен, осы саланың, яғни қалыптасқан дәстүрдің

механизміне, ондағы жүріп жатқан процестерді талдауға, сонымен қатар

осында қалыптасқан ерекше әлеуметтік проблемаларды шешуге назар

аударады; Өзінің табиғатына сәйкес арнайы әлеуметтанулық теориялар,

теориялық және эмпирикалық (яғни ағымдағы практикалық мәліметтерге

талдау жасауға бағыггалған) зерттеу деңгейлері органикалық үйлесімде

қолданылады. Бұл теориялар адамдар өмірінің қайсыбір жақгарына, өн-

дірістік, саяси, басқа да қызметіне, олардың қоғамдық, отбасылық және

жеке басының тұрмысына тікелей практикалық ықпал ету тәсілдеріне

негізделеда. Сонымен қатар, олар әр түрлі әлеуметтік институттардың қыз-

метін жақсарту жолдарың да дөлелдеп қөрсетеді. Басқаша айтар болсақ,

арнайы әлеуметтанулық теориялар бүгінгі күннің және жақын болашақ-

тың практикалық проблемаларын шешуге бағытталған.

Арнайы әлеуметтанулық теориялардың кейбір негізгі өлшемдері арқылы олардың қолданылу аясын да санамалап шығаруға болады. Біріншіден, бұл - бастапқы теориялық және методологиялық ережелер, солардың негізінде теориялар құрылады және олар жүргізілетін зерттеулер мен оның қорытыңдыларын шығарудың негізін кұрайды; екіншіден, ұғымдар

13

жүйесі ­оны арнайы әлеуметтанулық теориялар қолданады; үшіншіден, теориялық қорытындылар жасау; төртіншіден, шеңбері кең проблемаларға,

процестерді басқарудың тиімділігін арттыруға қатысты зерттеулерден

және пайымдаулардан туындайтын арнайы әлеуметтанулық теориялар

деңгейінде ғылыми және практикалық ұсыныстар. Бұл теориялар прак-

тика тұрғысында органикалық байланыста болатындығымен ерекше-

ленеді.

білім салаларының арасынан мыналарды атап көрсетуге болады: еңбек

әлеуметтануы, әлеуметтік-таптық қатынастар, жастар әлеуметтануы және

отбасы әлеуметтануы, этнос әлеуметтануы немесе ұлт қатынастары әлеу-

меттануы, қала және село әлеуметтануы, саяси қатынастар әлеумет-

тануы, дін әлеуметгануы, мәдениет әлеуметтануы, тұлға әлеуметтануы.

Осының ішінен әлеуметтанулық бір-бірінен мазмұнына қарай өзгеше-

ленеді, сондай-ақ әрекет етуші субъектілеріне қарай да таптар, ұлттар;

жастар топтары, қала мен село тұрғындары, саяси партиялар мен қозға-

лыстар, т.б. бүкіл қоғамдық қатынастардың әлеуметтанулық салалары

болып танылады.

Арнайы әлеуметтанулық теориялардың дамуы негізіңде зерттеушілер

қоғамдық өмірдің әр түрлі салаларына, адамдардың қызметіне және әлеу-

меттік институттардың тіршілік етуіне қажетті тақырыптық сараптау жа-

сауға мүмкіндік адады. Сөйтіп, осьшың нәтижесінде теориялық және

практикалық маңыздылығы жоғары мәліметтер жинастырады.

Әлеуметтану білімінің келесі деңгейіне нақты әлеуметтанулық зерт-

теулерді жатқызуға болады. Олар - анкеталық сауалнама, сұхбатнама

(инктервью), арқылау, т.б. түрлерінде іске асырылады. Зерттеулер әлеу-

меттік ақиқаттың жан-жақты салалары жөніндегі шынайы мәліметтер алу

мақсатында әлеуметтану, экономика, құқық, т.б. ғылымдар шеңберінде,

сонымен қатар қоғамдық өмірдегі белгілі бір оқиғаларға халықтың көзқа-

расы туралы мағлұмат алу үшін (сонымен бірге жекелеген әлеуметтік

топтар), қоғамдық пікірді білу мақсатында, адамдардың қайсыбір әлеуметтік

проблемаларға, оларды шешудің тәсілдеріне және т.б. қатысты пікірлерін

анықтау үшін жүргізіледі. Мұндай зерттеулерден алынған мәліметтер

қоғамның және мемлекет өмірінің, әр түрлі әлеуметтік топтардың, еңбек

және басқа да ұжымдардың, саяси партиялар мен қозғалыстардың

қызметгерінің ағымдағы және болашақтағы міндеттерін шешуге ұсыныс-

тар дайындау үшін негіз бола алады. Олар арнайы және жалпы әлеуметта-

нулық теориялар деңгейінде пайымдаудан өтіп, қоғам дамуының аса мәнді,

өзекті проблемаларын шешу үшін қолданылады.

14

Қоғамдық өмірдің кез келген саласы жөнінде нақтылы, шынайы ақпа-

қарама-қайшылықгарды анықгауға, сонымен қатар белгілі бір әлеуметтік

құбылыстар мен ағымдық үрдістердің даму бағыттары мен барыстарын

айқындауға көмектеседі. Бұлардың екеуі де әлеуметтік проблемаларды,

қоғамдық процестерді басқдру мәселелерін ғылыми тұрғыда түсініп, шешу

үшін өте маңызды.

Нақты әлеуметтанулық зерттеудегі ең маңызды нәрсе - ол қоғамда,

оның бір саласында не болып жатқаны және оларды адамдар қалай қабыл-

дап отырғаны жөнінде айқын ақпарат алу.

Нақты әлеуметтанулық зерггеулер эмпирикалық әлеуметтанудың

маңызды саласы больш табылады. Бұл бағыт адамдардың күнделікті прак-

тикалық қызметін, оның объективті және субъективті жақтарын зерттеу-

ге бағьпталған.

Бұл бағыт әлеуметтік шындықгы зерттеумен айналысады және олар-

ды пайымдау жөнінде фактілер мен мартериалдар жинаудың, бақылау мен

тәжірибе жасаудың, басқа да мәліметтер алудың тәсілдерін қамтиды.

Осының бәрі шындықгы танудың эмпирикалық мәні болып саналады.

Қазіргі кезде білім мен мәдениет ықпалының артуы,ғылым мен тех-

никалық таным құралдарының дамуы адамдардың әлеуметтік ақиқаттың

сан алуан салаларына орай тәжірибелік, эмпирикалық білімін тұрақты

түрде жетілдіруде. Теориялық ой қорытуға орай эмпиририкалық білімнің

теориялық компоненттері тығыз байланысып, көбеюде және күшеюде.

Қоғамдық өмір құбылыстарын эмпирикалық тану ерекше ғылымды -

эмпирикалық әлеуметтануды қалыптастырды. Ғылымңың бұл саласы

АҚШ пен Еуропа елдерінде қарқынды дамып келеді.

Жоғарыа сипатталған әлеуметтану білімінің деңгейлері – жалпы-

әлеуметтанулық, арнайы әлеуметтанулық теориялар және ңақты әлеу-

меттанулық зерттеулер бір-бірінен алыстаған емес, олар өзара органика-

лық түрде әрекет етеді, сөйтіп бірдей және тұтастай әлеуметтану білімінің

құрылымын құрайды. Бірақ бұл құрылымда олардың рөлі бірдей емес.

Нақты әлеуметтанулық зерттеу барысында қазіргі өмірдің ағымдағы

процестері жөніндегі әр түрлі ақпараттар алынғанымен, олар кейін ар-

найы және жалпыәлеуметтанулық теориялар деңгейінде пайымдалады.

Бұл қоғамдық өмірдің жекелеген салаларыңда және тұтас коғамда бола-

тын процестерді ғылыми негізде ой елегінен өткізіп, мойындауға мүмкін-

дік жасайды. Сондай-ақ, жалпыәлеуметтанулық теориялар арнайы әлеу-

меттанулық теория мен нақты әлеуметтанулық зерттеулер деңгейінде

проблемаларды шешу үшін де қолданылады.

Әлеуметтанудың қалыптасуыңда теориялармен қатар категориялар

мен зандар маңызды рөл атқарады.

15

3. Әлеуметтік ұғымы.