Қазақстан Республикасындағы ұлттық идеяның қалыптасуының негізі” атты Жобасына сәйкес дайындалып, Университеттің ғылыми кеңесінде бекітілген. Рецензенттер: С.Қирабаев, ҚР ҰҒА-ның академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор
жүктеу/скачать 7,43 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 1 .Тәуелсіздікке жету; 2.Демократиялық мемлекет орнату; 3.Ұлттық армия құру;
- 5.Оқу-ағартуды жүйесін жаңарту және орыстардың ықпалынсыз батыс мәдениетімен тікелей байланыс жасау.
- 7. Толық діни еркіндік, дін істерін мемлекет ісімен араластырмау.
- «Ташкент қаласындағы сондай бір кеште
- Менің ол кеңеске (ұлтшылдардың
«Мен өтірік пен көлгірсуге төзе алмаймын. Егерде болашақтан сәл ғана сәуле көрінсе, онда мұндай алдамшылыққа төзуге болар еді. Бірақта біздің төзіміміздің төлеуін өтейтін еш үміт жоқ. Мұндай әрекетке өз еркіңмен тәуекел етесің. Мен онда (Түркістанға – Т.Ж.) өз армиямды алып барып, олардың қанын мойныма алғым келмейді. Мен өз басымды ғана оққа тігіп отырмын. Менің сенімді достарым бар, олар мен қал десем де қалмайды, бірге жүреді» - деген ойға келеді. Сөйтіп, Софы Аллаярдың: «Тәуекел десең – ырыздығың Тәңірден, Бұйырғанын көресің сен, жолаушы», –деген сөзін бір қайталап алып сапарға шығады. Бұл құпия сапарда Валидов пен Рысқұловтың жолы тағы да екі рет тоғысады. Рысқұлов «бәрі де сонымен аяқталды» – деп Сталинді сендірсе де, ол шындық араға елу жыл слаып барып қайта жария болды. Түрік қайраткерлері Жемал мен Халил пашалар ұсыныс жасап, Ұлт істері жөніндегі комиссарият пен Мұсылман коммунистер орталығы ұйымдастырған Шығыс халықтары құрылтайы 1-5 қыркүйек арасында Бакуде өтті. Москвада айырылысқан қос қайраткер енді Бакуде кездесті. Бұл кездесу екеуі үшін де құпия жағдайда өтті. Баку сапары туралы Т.Рысқұлов: «Мен шұғыл түрде Бакудегі Шығыс халықтарының құрылтайына жүріп кеттім. Шындығында, онда болған екі-үш жүз түркістандық делегаттар менің ықпалымда болды. Коминтерннің атқарау комитетінің поезімен бірге Әнуар-паша да келді. Мен делегеттардың барлығын Әнуар пашаға тілектес болудан сақтандырып: ол өзінің Түркиясына да көп кесірін тигізді – деп үгіттедім. Әнуардың менімен кездескісі келді. Кейін білгенімдей, ол делегаттардың біразымен кеңес өткізіпті. Алайда Сафаров және басқалар (1920-1921 жж.) мені сол кеңеске қатысты деп таратыпты» – деп («Алаш қозғалысы, 3 т., 2-кітап, 194-бет») баяндайды. Бакуге барар жолда З.Валидовпен кездескені туралы ләм демейді және кездестім деп те айта алмайтын. Оның өзіндік себебі де бар еді. З.Валидов Аштархан, Сарай, Үстірт, Басқұншақ арқылы Хорезмге, одан Ашғабатқа өтіп, астыртын жұмысқа көшкен соң оның әр қадамы аңдулы болғаны түсінікті. Біз бұдан былай «Қатиралардың» түрік тіліндегі мәтінін қысқаша тұжырымдай тәржімалап береміз.: «Мен жасырынып жүргемін. Кеңес өкіметі менің қалайда онда баратынымды біліп, ерекше дайындық жүргізгені, Баку, Аштархан, Дербенд, Красноводскі және басқа да қалаларға 300-ге жуық адамды құпия тыңшылыққа тартқаны туралы хабар алдым. Олардың көбі мені жақсы танитын қызметкерлер-міс. Қазақстан мен Өзбекстаннан келетін өкілдердің аты-жөндерін және олардың барлығы бір пойызда болатынынан да хабардар болдым. 29 тамыз күні мен бұл пойызды Ашғабаттың батысындағы елеусіздеу Бамиде деген бекетте қарсы алдым. Жүк пойызына атпен кірдім, вагонда Тұрар Рысқұлов пен Ибраһим Жанұзақовты кезіктірдім. Олармен: Бакуде қалай кездесетіндігімізді және онда не істейтіндігімізді келістік, Красноводскіге таяғанда Жебел бекетінен түсіп қалдым. Сол жолы Тұрар маған қызықты бір құжат берді» – деп («Қатиралар», Станбол, 1969, 336-337 беттер) жазады З.Валидов. – «Аталған құжатты Ресейдің Мыртқы істерминистрлігінің Таяу Шығыс жөніндегі маманы Павлов дайындапты. Ол: Таяу Шығыс, Араб, Түркия, Иран мен Ауған елдеріндегі рулық жік пен капитализмнің керітартпа қйшылықтарын ресейлік мұсылмандар арасына «көшіріп», олардың арасына от жағып, өшіктіру керектігін айта келіп, орыстандыруды жеделдетудің жолдарын ұсыныпты. Соған орай Ленин мен Сталиннің атынан берілген нұсқауда, Байтұрсынов, Рысқұлов, Сұлтанғалиев «Түрккомиссиясына» мүше боп тұрғанда ашық айтпаған мәселелерді талқыға салып, европалық партия мүшелеріне құпия таратқан. Онда: Түркістан халқының таптық жігін ислами тұрғыдан жандандыратын Рысқұлов, Валидов сияқты ұлтшылдар жергілікті жұмысшылардың дұшпаны екендігі, жергілікті зиялылардың арасында өздерін «октябрист» ретінде көрсететін орыстарды тартып, ұлттық қызметкерлерді шеттету, Шығысты толық бағындыру үшін олардың көзі ашық зиялыларын қысым мен қудалауда ұстау қажеттілігі Түрік комиссиясының сессиясында ашық айтылыпты («Қатиралар», 338 -бет). Баку құрылтайына қарапайым түрікмен кейпінде барып, жансыздардың көзіне түспей Түркістанға қайтып оралған З.Валидов тек Әнуар пашамен ғана хат арқылы тілдесуге мүмкіндік табады. З.Валидов Маңғыстау, Ақтөбе арқылы Хорезмге өтеді. Оның жолай адайлар арасындағы барымтаға билік айтқандығын естіген Ә.Бөкейханов: «Қазақ арасында қанды ірің аққан бір жараны тіліпсің» – деп бағалаған. Үргеніште Жөнейд ханның Аннамұрад деген бегі Хиуаға жеткізеді. Сол жылы 19 желтоқсанда Бұқарада өтуге тиісті құрылтайға қатысу үшін Қарақұмды кесіп өтіп, Шарсу арқылы Бұқараға келеді. Негізгі мақсатты – Бұқара, Хиуа, Түркістан, Түрікменстан, Қазақстанның өкілдері бас қосқан осы құрылтайда «Түркістан ұлттық бірлігі» партиясын құру еді. Міне, «Алашорданың тергеу ісіндегі» басты мәселенің бірі де сол құрылтайға кімдердің қатысқанын анықтау еді. Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мұхамеджан Тынышбаев, Халел Досмұхамедов, Міржақып Дулатов, Ғазымбек Бірімжанов, Хайретдин Болғамбаев сияқты алаш арыстары тергеу барысында өздерінің Заки Валидовпен астытын байланысы барлығын жоққа шығарады. Әр түрлі қисында жауап қайырады. Тек Х.Болғамбаев қана оқү- ағарту комиссариатының тапсырмасымен оқулық бағдарламасын түзу мақсатында барғанын, Ғазымбек Бірімжанов «Аштарға көмек» комиссиясының тапсырмасымен қаржы жинау мақсатында іссапарға шыққанын айтады. Ал Дінше Әділев Ә.Бөкейханов пен А.Байтұрсыновтың жеке тапсырмасын орындағанын баса көрсетеді. Бірақ қандай тапсырма екенін нақтылап айта алмайды. Тарихшылар мен тергеушілер: басмашылар мен «Алашорданың» арасында қандай байланысы болуы мүмкін, бұл негізсіз жала шығар – деп жорамалдап, сол тұстағы Түркістан мен Орталық Азиядағы саяси жағдайлардың басын қосып, ортақ тұжырым жасауға дәрменсіздік танытты. Алайда біз сол сұраққа түсінікті әрі тиянақты жауап беру үшін оқиғаның ізін қуа пайдаланып отырған З.Валидовтің «Қатиралары» көлеңкеде қалған сол бір күндерге сәуле түсіреді. Тергеуге тартылғандардың жауаптарының әрқисынды болуы заңды. Астыртын ұйым жұмысы соны талап етеді. Араға елу жыл өткен соң да З.Валидовтің Бұқарадағы «құрылтайға қатысқан екі қазақ қайраткері әлі тірі» деп олардың атын атамауы да сол астыртын күрестің заңына бағынғандық. Алаш азаматтары тергеушіге «қиыннан қиыстырып қандай сылтау айтса да», «Алашорда» қайраткерлерінің Бұқарадағы «Түркістан ұлттық бірлігі» партиясының құрылуына қатты назар аударғаны анық байқалады. Өзге жанама деректерді былай қойғанда, Москвадан бірге шығып, Еділ мен Жайықтың арасында З.Валидовпен қоштасқан А.Байтұрсыновтың және поезда жолыққан Т.Рысқұловтың бұдан толық хабардар болғаны анық. Ал А.Байтұрсыновтың бұл құрылтай туралы Ә.Бөкейханов пен М.Дулатовқа толық мағлұмат бергені еш күмән тудырмайды. Өзінің майдандас серігі ... Бұқараға жіберген М.Тынышбаевтың да мағлұматсыз болмағаны анық. Демек, Ташкенттегі ұйымның биресми төрағасы болып саналатын Х.Досмұхамедовтің де қаперінде бар жағдай бұл. Ал Бұқараға барғандардың ішінде Ғ.Бірімжанов пен Х.Болғамбаев «Алашорданың» өкілетті құзырына ие болған және құпия хатты жеткізген сол екеуі деп сеніммен айтуға болады. Х.Болғамбаевтің куәлігіне «Алашорданың» мөрі басылғанын, өзінде ондай құқық болмағанын Д.Әділев өзінің көрсетіндісінде атап айтады. Сонымен, «Алашорда» қайраткерлері мен Түркістан, Бұқара, Хика республикаларының арасында ынтымақты саяси байланыс болған. Өзінің жасырын өкілдерін жіберу арқылы «Түркістан ұлттық бірлігі» қозғалысының заңды мүшесі ретінде тіркелген деп есептеуге толық негіз бар. З.Валидов Құрылтайға: «Қазақтардан «Алашорда» мүшелері мен түрікмен оқығандарын шақырдық. Олардың өкілі келгенше Бұқараның солтүстігіндегі Харгос деген ауылда (Бұқара) әмірі жасақтарының бірі, бір байдың үйінде тұрдық. Бұл үйді үкімет тартып алған екен. Башқұртстан әскерінің полковнигі Хейбетуллах Сүйіндіковтің ұйымдастыруымен Еухади Ишмурзин, менің көмекшім Ибрахим Ысқақов және бірнеше офицер Бұқара армиясының жауапты қызметтеріне орналасты. Қаршы, Шахрисабз, Нұр, Гузар, Кермине әскери жасақтары сллардың қолында болды. Бұлардың бәрін Ариф тағайындады. Біздің мақсатымыз – орыстар ұлттық әскердің құрылуына қарсы шыққан жағдайда, не құрыла бастаған армияны таратқан жағдайда басмашылармен бірігіп, соғыс ашу болатын. Алайда ұлттық мүддені басмашыларға түсіндіру керек еді. Бұл мәселені ташкенттік, ферғаналық достарымыз жақсы қолға алды. Бұқаралықтармен, өзбектермен жұмыс жасау оңай емес еді. Себебі бұқаралықтар мен ташкенттіктер өзара келісе алмайтын, әрі өзбектер арасында орыс мектебінен тәлім алған қазақтарға «миссионер» ретінде қарайтын басым топ бар болатын. Біз – бұқаралықтармен, өзбектермен, түрікмендермен және қазақ өкілдерімен Харгоста және Әмірдің «Ситаре Мах Хасса» сарайында қалай астыртын жиналатынымызды, ұйымдастыру жұмыстарын қалай өткізетінімізді және Ұлттық Орталықтың бағдарламасын талқыладық. Нәтижесінде, Өзбекстандағы діни бағыттағы «Жадитшілдер» мен социалистік «Ерік», қазақтардың «Алаш» партияларымен бірігіп мен ұсынған жеті тармақтан тұратын Ортақ бағдарлама қабылдадық: 1.Тәуелсіздікке жету; 2.Демократиялық мемлекет орнату; 3.Ұлттық армия құру; 4.Экономикалық басқару құрылымын орталықтандыру: темір жолдар мен қазба арналарды (каналдар) Түркістанның ұлттық меншігі деп жариялау; 5.Оқу-ағартуды жүйесін жаңарту және орыстардың ықпалынсыз батыс мәдениетімен тікелей байланыс жасау. 6.Ұлт мәселесі жөнінде: мектептерді және мемлекеттің табиғи байлығын мемлекеттегі ұлттардың үлес салмағына сәйкестендіре бөлу; 7. Толық діни еркіндік, дін істерін мемлекет ісімен араластырмау. Қазақтар Діншені өкіл етіп қалдырып, елдеріне қайтқан соң, соңынан келген «Жадитшілдер» мен «Ерік» партияларының жеке-жеке бағдарламалары қабылданды. Бұл – Бұқарада бас қосуымыздың негізгі нәтижесі еді...» – деп (384-бет) еске алады. Осы арада толық дәлелденбеген, бірақ шағын топқа ғана мәлім бір жорамал туралы айта кеткенді жөн көрдік. Ол «Қатираларда» аты аталған Мұхтар Әуезовтің астыртын Бұқараға З.Валидовпен жолығуға баруы. Өмірлік деректерде де, тергеу ісінде де, жалпы ауызекі әңгімелерде де М.Әуезовтің «Түркістан ұлттық бірлігі» қозғалысымен байланысы туралы ешқандай мағлұмат та, «сыбыс та» кездеспейді. Мұндай оқиға өмірде болса да М.Әуезовтің оны «мүлдем жадынан өшіріп тастауы» заңды да. З.Валидов жаңылысып, Ғазымбек Бірімжановпен ауыстырып алуы да мүмкін. Алайда, М.Әуезов пен Ә.Бөкейхановтың суреттерінің түсініктемесіне тура осы жылдары Бұқарада, кей түсінікте Маңғытау мен Хиуада түсірілді деп жазылған фотосурет бар. Онда М.Әуезов қырынан түсірілген және шашын алып тастаған. Сондай-ақ сол жылдары Бұқара мен Самарқанның баспасөзінде алашордашылардың қатарында жарияланған сызба сурет те бар. Қалай дегенмен де бұл оқиғаны жоққа да шығара алмайсың, шындыққа да жатқыза алмайсың. Тек Ташкентте қоныс аударғанда Қазақстаннан мүлдем күдер үзіп, партиялық билетін тастап кеткені анық. «Аштарға көмек» комитетінің мүшесі ретінде Ғ.Бірімжановпен бірге елеусіз сапармен баруы да мүмкін. Мұндай көңіл-күйдің тұсындағы адамның іс-әрекетін нақты болжау да қиын. Сондықтан да бұл мәселені ашық қалдырамыз. Сол тұстағы саяси жағдайдан толық мағлұмдар болу үшін тағы да З.Валидовтің естелігіне жүгінеміз: «Біз партия бағдарламасы мен Ортақ мақсатнаманы реттестірдік, тек Орталық комитеттің құрамын бірден бекіте алмадық. Бұқаралықтар мен Ташкенттіктер қазақтарға сенім арта алмады. Көп тартыстан кейін біз башқұрттар ташкенттік Мунаввар Қариды ұсындық. Комитет төрағасы қажет болған жағдайда жасырын өмір сүруі талабына байланысты Мунауар Қари бұл ұсынысты қабыл алмады. Тәжіктер көсемі Садреддин Айниді ұсынғанымызда, ол да осы себеппен бас тартты. Оның үстіне оны қолдайтындар да аз еді (Бұл мәселеде екі жақ та ортақ мәмілеге келе алмады). Шілдеде Анкарадағы Ұлы ұлттық мәжілістің мүшесі Исмаил Супхи Сойсаллыұлы Бұхараға келді. Ол өзін коммунистік партияны жақтаушы түрік депутаты ретінде жұртқа таныстырып жүрді. Түркістанда еркін жүрудің амалын осылай тауыпты. Өзі Мұстафа Кемал пашаның тапсырмасымен жүр екен. Менің өтінішім бойынша: бір-бірімен бәсекелес болып отырған тәжіктер мен өзбектерді ауызбірлікке шақырды. 30-шілде күні Әбдіқадыр мырзаның үйіне жиналдық. Супхи мырза Ортақ комитет төрағалығына мені ұсынды, бұл екі жақтан да қолдау тапты. Сонымен тамыздың екісінен бастап «Түркістанның ұлттық бірлігі» ұйымының Орталық комитетінің төрағасы ретінде жұмыс істей бастадым. Осындай қиын-қыстау күндерде М.Кемал паша тарапынан жіберілген арнаулы өкіл Түркістан үшін ұлттық күрес майданының бел ортасында жүрген қазақтардың «Алашорда» үкіметінің өкілдерін, соның ішінде Дінше мен ауған елшісі Әбдірасылханды көріп, қатты әсерленді. 5-7 қыркүйек күндері Самарқанда «Түркістан ұлттық бірлігінің» келесі құрылтайы ашылды (Қадыр Айдар есімді бір оқыған азаматтың бақшасында). Тағы бір жиналыс Матрид елді мекенінде болды. Матрид жиналысына қазақтардан Дінше қатысты. Дінше безгекке шалдығып, қатты ауырып қалды. Кейде есінен танып қалса да құрылтайды тастап кетпеді. Маған: «Өртеніп барамын. Шымбурыннан бір құмыра су әкеліп берші» – деп сандырақтай өтінді. Шымбурын – Балқаштың солтүстігіндегі Бетбақдаланың шөліндегі туған ауылындағы тереңдігі жүз құлаш, суы мұз құдық екен. Кейін: «Шымбурыннан бір ұрттамасам емделмеймін» – деп, ауылына қайтты. Ол бір жақсы ақын және әртіс жігіт еді. Өзінің қыдырма труппасымен түрлі жерлерде театр ойынын қойды (Қазақ театрының труппасын айтып отыр – Т.Ж.). Сойсаллыұлы Ысмайыл Супхи Бей Түркістанға сапары кезінде Қызылмешітте (Қызылорда – Т.Ж.)) Дінше қойған сахнаны тамашалап, труппаның үлкен бір суретін Ыстамбулға алып келіп, жариялады. ..Башқұртстаннан келген Башқұрт ұлттық әскерінің бір батальонын басмашылар жағына өткізіп жіберудің мүмкіндігі бар еді. Оған Рысқұлов және басқалар қарсы болып, әскерді басмашыларға емес, кеңестің ресми әскері қатарына қосылуын жақтады. Зарвшан өлкесінде «Ұлттық бірлікке» тән басмашы Ашылбек – найманның әскері болды. Ол өзбектердің Қоштамғалы руынан, отыз сегіз жастағы айтулы батыр, адамгершілігі мол, салмақты, ақылды әрі шаруалы тұлға. Ресей мен дүние саясатын газеттерден үйренеді. Жанында жалынды жиені жас Дәурен Ашыл бар еді» – деп («Қатиралар», 385, 412-беттер) жазды. Дінше Әділев пен Заки Валидовтің жазбаларында бір-бірімен үйлесіп, бірін-бір растап отыратын ортақ желі бар. Ол туралы Д.Әділев: – деп көрсетеді. Астыртын ұйымды басқарып, қауіп пен қатердің қасында жүрсе де З.Валидов өзінің ғылыми жұмысын ұмытпайды. Д.Әділевтің айғағында көрсетілген «Манас» жыры туралы дерек «Қатиралардың» бетінен де орын алыпты. З.Валидов сұратқан «Манас» дастанының қолжазба тарихы былай екен: «Ташкент қаласындағы сондай бір кеште (бұл кездесу З.Валидов бірінші рет Ташкентке келген 1913-1914 жылғы сапары кезінде өткен. Оқымысты ғалымның тағдыр талқысында жүргенде де ғылымды ұмытпағанын көрсету үшін және Д.Әділевтің көрсетіндісінің растығын тиянақтау үшін әдейі осы араға кіріктіріп отырмыз – Т.Ж.) мен қырғыздың тағы бір оқыған зиялысы Ибрагим Жанұзақовпен таныстым. Оның алдында қырғыздың тағы бір зиялысы манасшы Сарықұлмен Қазанда танысқамын. Бұл таныстығымыз әбестеу бір оқиғадан басталды. Студенттердің асханасында екі масаңдау студент – біреуі секпіл бет, екіншісі сарышашты орыс, қырғыз не қазақ тілінде дөрекі сөйлесіп отырды. Менің жақтырмағанымды біліп, екеуі маған тиісуге айналды. Мен тіс жармадым, бұл оларды одан бетер ызаландырды. Аспұзылға: мыналарға тоқтау айт, әйтпесе маған басқа орын беріңіз – дедім. Олар маған балағаттай ұмтылды. Мен секпіл бетке қарап: «Кет дегенде ит те кетеді, Алмамбет қалмақ неге кетпейді?» – дедім. «Манастан» алынған осы сөзді ести сала секпіл бет орында қатты да қалды: «Кешір, сен кімсің, қайдан келдің, «Манасты» қайдан білесің?» – деді. Студент қырғыз табан астында есін жиып алды. Біз сөйтіп таныстық. Сөйтсем ол мен туралы да естіпті, менің кітабімді де оқыпты. Ертеңінде әлгі қырғыз жігіті асханаға келіп, менен кешірім сұрады. Содан кейін «Манас» туралы әңгімелестік. Ташкент қаласында жоғарыда аты аталған Әубәкір Диваев маған ХІХ ғасырда араб әрпімен хатқа түскен, Радлов жариялаған белгілі нұсқадан мүлдем басқа дастанның бір нұсқасын берді. Жазудың көптеген жері өшіп кеткен, қалпына келтіру мүмкін емес еді. Сарықұловтың айтуы бойынша бұл нағыз манасшының ауызынан жазылып алынған нұсқа екен. Бұл қолжазба менің қолымда сегіз жыл сақталды. 1920 жылы Бакудегі шығыс халықтарының құрылтайы кезінде Жанұзақов (Төреқұл – Т.Ж.) менен уақытша сұрап алды, алайда ол бір жылдан соң Ферғанада кеңес өкіметінің әсерімен болған шайқаста қаза тапты. Сөйтіп, Жанұзақовтағы қолжазба да жоғалып кетті...1924 жылдан бастап кеңес өкіметі дастанды өзінің саясатына бейімдеп басуды қолға алды. Түркістандағы мен алған нұсқа орыстардың жаулап алуынан бұрын, Қоқан хандығы тұсында жазылған, 60 мың жол болатын. Сарықұлов екеуміз халық мұрасын ара әрпінде жариялаудв ойластырып жүргеміз. Жанұзақовтың да тілегі сол еді. Алайда қырғыз халқының бұл екі азаматы да орыстарға қарсы күрестің құрбандығы болды. «Манасты» бірігіп жариялаймыз деген жоспарымыз жүзеге аспады» – деп (140-141беттер) еске алады З.Валидов. Д.Әділев арқылы Төреқұл Жанұзақовқа сәлем айтып, «Манастың» қолжазбасын сұратуы жайы осылай. Д.Әділевтің көрсетіндісі бойынша бұл оқиға былай аяқталған: Сөйтіп, қарапайым ғана бұрынғы ауыл мұғалімі ұлты үшін жанын қиды. Мұны сол кездегі Түркістанның басшыларының бірі Сұлтанбек Қожанов та өкінішпен еске алады. Сталинге жазған хатында Т.Рысқұлов та: «Менің ол кеңеске (ұлтшылдардың – Т.Ж.) қатыспағаныма қазір нақты көз жетіп отыр. Бір кездері менің атымды Жанұзақов пен (қырғыз, алғашқы кезде кеңес өкіметіне қызмет еткен) байланыстырып, жанықтырып жүрді. Осы Жанұзақов та Бакудегі Шығыс халықтарының құрылтайына қатысты. Маған ол: Түркістанға қайта оралысымен өкпе ренішін бас алмай, қызу-қандылыққа салынып , жолдан тайып кететіндей көрінді. Сондықтан да оған: менімен еріп Бакуден бірден Москваға жүріп кетуді ұсындым, Москваға барған соң аптығы басылар, одан жақсы қызметер шығар – деп ойладым. Мұны естіп отырғандардың ішіндегі куәлар да қазір тірі. Бірақта ол бас тартып, Ташкентке қайтып кетті. Онда мұның өліспей-беріспейтін дұшпаны Манап Әлімбеков «қарсы алды», басшы қызметкерлердің оны тұтқындау туралы құпия шешімі шықты (оны біреу жеткізді), мұны ести салып Жанұзақов (менің өзім мұны оқиғаға қатысқан біреудің аузынан естідім) таудағы қырғыздарға қашып кетті, кейін басмашыларға қосылды. Біздің онымен Бакуде айрылысқанымызға қарамастан, елеспен бірге кезіп: оны басмашыларға мен жіберді – деп қауесет таратыпты» – деп («Алаш қозғалысы, 3 т., 2-кітап, 194-бет») өкінішпен еске алады. Ыбырай (Ибрагим) және Төреқұл Жанұзақовтар қырғыз елінің азаттығы жолында қару алып қаза тапқан қайраткерлер. Орысшыл «қаражүзділердің» қырғыз жұртына көрсеткен қысымынан кейін ызаға булығып Төреқұл басмашылар жағына шығып, сонда шаһит кетті. Қырғыздың аса өжет қайраткері, Жетісу губкомының жер мәселесі және ұлт істері жөніндегі комиссияның төрағасы Т.Жанұзақов жер реформасы тұсында «отаршыл коммунистердің» жағасын жыртып жүріп 1916 жылғы жазалау кезінде тартып алынған жерді қырғыз бен қазаққа қайрып беріп еді. Ұлт-азаттық көтерілісі кезінде қазақ-қырғызды жүздеп қырып, «бала-шағасын» қылыштап өлтірген казактар мен қоныс аударушыларды да жазаға тартқан болатын. Осынау күрделі тұлғаның тарихтағы орынына қырғыздар да, қазақтар да, өзбектер де әлі де толық баға бере алмай келеді.
Иә, тек қана Түркістан мен Түрікменстан, Бұқара мен Хиуа, Тәжікстан, Қазақстан республикасындағы жұртшылық емес, Ресейдің ішкі бөлігіндегі түркі тектес ұлттар үлкен үміт артып отырған «жалпытүріктік азаттық армиясы» туралы шындық та, аңыз да осылай аяқталды. 1917-1922 жылдардың аралығында түрікшілдік идеясы мен түрік азаттық армиясы түркі халықтарының арасында кәдімгідей мақсатты қозғалысқа айналып еді. Түркістан республикасының жариялануына байланысты бұл нақты саяси күшкеие бола бастаған. Заки Валидовті де астыртын қозғалысты басқаруға ынталандырған сол «жалпытүріктік азаттық идеясы» мен Әнуар паша басқарған «жалпытүріктік азаттық армиясы» еді. Үміт бір сәтте кесілді. Ташкентте ол Д.Әділевпен тағы да кездескенін: «Бұл кездері Балқаш көлінің маңындағы Бетбақдалада кезінде Бұқарада бірге болған Діншенің ұйымдастыруымен 30-40 адам әскери жаттығуларды үйреніп жатыр еді. Олар Самарқандағы бізге және Әнуар пашаға көмектесу үшін, ал сырт көзге ат сатуға келген кісі боп Ташкентке жетті. Бәрі де ұлы даланың жалынды жастары екен. Ақын әрі театр әртісі Діншенің өзі де келіп, бұған қоса тағы да ержүрек жастар жіберетінін айтты» – деп (444-бет) еске алады. Бұқара мен Қоқан «іссапарынан» қатты науқастанып келген Д.Әділев ауылына қымызбен емделуге, З.Валидовтің айтуынша, «Шымбурынның шыңырауының суын ішіп», ауруынан айығу үшін ауылына кетеді. Тергешіге: сол жазда Т.Рысқұловтың «пәрмен қағазымен» жастарды оқуға тарту үшін үгіт-насихат жүргізгенін баян етеді. Оның «жастармен тығыз әрі қызуқандылықпен жұмыс жүргізгенін» барлық куәлар баса көрсетеді. Сонда, ол шынымен де астыртын әскер жасақтады ма? Өзінің көрсетіндісінде: «!» – деп түсініктеме берген. Сенуге қисыны келмейді, сенбеске лажың жоқ. Дегенмен де мұндай көңіл-күйдің жастар арасында болғаны анық. Оған тергеуге тартылған ...: «Қызылқұмда әскер құрамын. » – деген сөзі дәлел. Сондай қысылтаяңда жүріп Заки Валидов «Түркістан ұлттар бірлігінің» құрылтайын Ташкентте өткізуге ұмтылады. «Бірақ Түркістан саясатының белді тұлғалары – Әлихан Бөкейхан, Тұрар Рысқұлов, Ахмет Байтұрсын, Мұхамеджан Тынышбаев, өзбектерден Мунауар Қари, бұхаралық Хакімзада, мырза Әбдіқадыр Мұхиддин, түрікмендерден заңгер Қақажан Бердібаев және басқалар кеңестердің қатаң бақылауында болғандықтан да құрылтайға келе алмады (445-бет)... Құрылтайымыз 18-қыркүйекте басталды. Он алты адамның жиналғаны есімде. Әсіресе, қазақ ағайындар жақсы дайындалған еді. Үш күн үш жерде жиналдық. Талқыланған қаулылардың бәрі шын жүректен қабылданды. Әуелі Бұқарада құрылған «Орта Азияның қарапайым мұсылмандарының ұлттық одағының» орнына тек «Түркістан ұлттық бірлігі» деген ат қана алынды. Қазақстандағы «Алашорда» атауы – «Солтүстік Түркістан» болып өзгертілді. Мемлекеттік басқару одақтық дәргейде жүргізіледі, ұлттық мәдениет үстемдігі сақталады, тәуелсіз сот құрылымы болады, тең және туыстық қарым-қатынастарды қамтамасыз ететін одақтық қағидаттар жасалады, Түркістан сотын Ресейдің ішкі істері дәргейінен шығарып, ұлтаралық сотты енгізу, Түркістанның ұлттық сотын Ресейге тәуелсіз жасақтау туралы қаулылар қабылданды. Бұл құрылтайда: «Түркістан ұлттық бірлігі» орталығын сырттан басқару үшін менің Түркістанда қалмай, Иран, Ауғанстан және Үндістан арқылы Еуропаға кетуімді, Мұстафа Шоқайұлының да шетке кетуін мақұлдады. Маған осыған байланысты Құрылтай төрағасы қол қойған құжат та берілді. Арамызда шет тілін жетік білетін адам болмағаны үшін бұл құжат орысша және түрікше бір кездеменің бетінежазылды. Жұбайымды да бірге әкетуіме пұрсат берілді» – дейді (447 –бет) З.Валидов. Әнуар пашаның қазасы және басмашылардың талқандалуы, «Түкістан ұлттар бірлігі» орталығының шешімі З.Валидовтің азаттық күресінің тұйыққа тірелгенін анық байқатады. Сондай құсалы сәтте Т.Рысқұловпен жолығуға ниет етеді. Т.Рысқұлов қабылдаудан бас тартады. Оның бұл тілегі туралы тергеушіге берген жауаптарында: Д.Әділев: З.Валидовтің Москвадағы және Бакуге барар жолдағы «уағдасында тұрмай», кездесуден бой тартқаны үшін Т.Рысқұловқа ренжитіні де сондықтан. Ол бұл жайды «Қатираларда»: жүктеу/скачать 7,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|