Қазақстан Республикасындағы ұлттық идеяның қалыптасуының негізі” атты Жобасына сәйкес дайындалып, Университеттің ғылыми кеңесінде бекітілген. Рецензенттер: С.Қирабаев, ҚР ҰҒА-ның академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор

“Бейшара!” мен “Байғұс” қой, –

“Апырмай, солай ма?”, “Қиын болған екен”, “Анаған, мынаған барсаңызшы” десті. “Тоқал ешкі мүйіз сұраймын деп жүріп, құлағынан айырылыпты” дегендей, өзіне тиісті жеңілдікті сұраймын деп барып, тіршіліктің ауыр жүгін, дәлірек айтсақ, мұқтаждығын “арқалап” қайтты. Әншейіндегі жомарт, ер мінезді, қайсар да қажырлы Қайым, Сталиннің семсерінен сескенбей ұлы Абай мұрасын қорғап қасқайып қарсы тұрған Қайым жасыды… Ол өмірдің мазағынан, үкіметтің немкеттілігінен, бауырлары мен шәкірттерінің тұрақсыздығынан шаршады. Бұрын ой бөлісетін жақын ортасы, сенімді серіктері болатын. Қайым 84 жасында қазақтың ақыл-ойының астанасы Алматыда «мұңдасарға кісі таба алмай» жалғыз қалғанына жасыды. Керек кезінде жылмаң етіп, жымиып көптің көзінше көпшік қоятындар той тарқаған соң тағы да сол Абай айтқандай:

Жан қысылса, жайтаңдап,

Жанды еріткен жайдары-ау.

Жан жай тапса, сен неге,

Жат мінезсің, жабырқау? – дегізді.

– Жә, Тұрсын, сен несіне жасисың. Інімдей еркеледің, он бірінші баламдай жұмсадым. Өзің қарсы алып ең, енді өзің шығарып салатын болдың. Менің ешкімге өкпем жоқ. Өйткені, олардың сырын білемін. Абайдың екі томдық толық жинағы шықты. Менен ешкім сүйінші де сұраған жоқ, сүйінші данасын да берген жоқ. Өзім дүкеннен сатып алдым. «Еңбегімнің ескерілгені» сол, Абай тойы өткеннен кейін қызметтен қысқартылдым. Әйтеуір, Әуезовтің 50 томдық басылымына қолғабысым тиді. «Абай мұрагерлері» атты кітабым жарық көрді. Мұның өзі – үлкен олжа. Ал, қазақ әдебиеті тарихы туралы жинағым сол күйінше қалды. Мына бір сирек деректерді қазіргі қаріпке аударып, жарияласам ба деп едім... Оған көзі құрғыр нашарлап кетті. Енді соларды қайтадан жиыстырып жатырмын.

– Қайым аға, мына қолжазбалар бұрын менің көзім түспеген дүние ғой. Жиыстыруын жиыстырамыз-ау. Бірақ, Семейге барған соң ол тең ашылмай қалмай ма?

– Енді оған не амал істейсің... Оған барғандағы бірінші ісім: Шоқанның қолжазбасын көшіріп, жарыққа шығару. Соғыс жылдарында бір артистен сатып алып ем... Оның тарихы ұзақ. Екінші: Шәкәрім мен Көкбайдың қолжазбасы архивте сақтаулы. Соны жариялатсам... Үшінші: Абайдың жарияланбаған, кезінде Мұхтар Әуезов мақұлдаған өлеңдеріне түсінік жазып, баспаға ұсынсам. Төртінші: мына деректерді қарашы. Құдай-ау, сонау ІХ ғасырдағы қазақ туралы жазбалар ғой. Оны өзімнен басқа кім оқи алады. Соны тиісті көмегін беріп, жағдай жасап шығаруға септігін тигізетін зиялы мырза табылса, соны қолға бірінші алар едім. Ал, енді осы Абайдың басын неғып қатырып кеттіңдер. Сол туралы жазсам деймін. Дулат жырау жөніндегі көптеген пікірлермен келіспеймін. Бұған сенің не көмегің бар? Әй, не көмегің бола қойсын... – деді.

Міне, Қайым Мұхамедханов Алматыға симай кетіп барады. Құшағымызды айқара ашып қарсы алып ек, енді басымызды төмен салып Семейге шығарып салып тұрмыз. Қолдан келер қайран жоқ. Үйренген ұясына ұшып бара жатқан кәрі қыран сияқты. Көріскенше! Тек салауат ретінде айтарым: әкімдерден көңіл қалған заман ғой. Семейдегі қос оқу орынның ректорлары – шәкірттеріңіз ғой. Араб Сіләмұлы Еспембет пен Ерлан Бәтташұлы Сыздық екеуі біліміңізді дұрыс пайдаланар, Абайдың қара шаңырағы – Абай мұражайының бас директоры Төкен Ибрагимовтың үнемі қаперінде боларсыз – деп аманат етемін.

“Алматының менмендігін кешіріңіз, Қайым аға!”

Иә, осылай болғаны рас еді. Ал, Семейге барғанда не көрді дейсіз ғой. Тағы да күнделігіме жүгінем. Өзім танымайтын әкім бауырыма арналып жазылған екен.

“Неге бастап тұрғанын кім білсін, әйтеуір кейінгі кезде тағдырдың талқысы мен тәркісіне мойынсұнуға, еңсесі түскен етекбастылыққа, селқостық пен немкеттілікке, тіпті, қоштасу мен жоқтауға можантопай көмпістікпен қарауды аса таңғажайып сабырлы қалыппен меңгеріп алдық. Біз қапылыста кімнен көз жазбадық? Біз уақытсыз уақытта кімнен айрылмадық? Біз солардың қайсысы сартап уайымның төсегінде сарғайып жатқанда кімнің көңілін сұрап, үмітіне от жақтық. Немесе біз жаралы жаны жабығып, қызыл қаны қарайып, салы суға кетіп жүрген солардың қайсысына қайырыммен қайырылдық?.. Олар бірінен соң бірі “келместің кемесіне мініп” (Мұқағали) бағыт-бағдарсыз бақиға аттанып жатыр. Солар тек кеткен жоқ, өздерімен қоса біздің ар-ожданымыздың, тіршілік қызығының, шындық пен мақсат жолындағы күрес-қуатымыздың, үміт-сеніміміздің бір-бір тамшысын шым-шымдап алып кетті.

Сол кермек те қымбат тамшыларды жоғалту арқылы біздің бойымыздағы бұла бұлқыныстың, ықылас-ынтымақтың, біріміздің бірімізге деген қамқорлықтың, жанашырлықтың, ортақ мүдде мен намыстың, ең ақыры жүйке талшықтарының қайнар қуаты да әлсіреп барады. Бұл сүлесоқтық кешегімізге де, бүгінімізге де, ертеңімізге де деген ізгілік сезімін өшіріп, селсоқ күйге түсірді. Ұлттық руханияттың асыл бейнелері көңілімізде көпе-көрнеу көмескі тартып, жадымыздан ұмытылып, ғайыпқа айналды. Өмірдің қатал заңы солай да шығар. Бірақ, бұл бойкүйездік өзгеге жарасса да, өткен мен ертеңнің арасын жалғастырып тұрған бізге – руханият қайраткерлеріне, жалпы бүгінгі есті ұрпаққа жараспайды. Тұлғаларға құрмет – жоқтаумен жөн – жобасын келістіріп бақилық сапарға шығарып, басына құлпытас қойдырып, еңселі кесене тұрғызумен шектелмейді. Бұл құрмет – құрмет емес, өкініштің орнын толтыруға ұмтылған ниет қана. Өтпелі өмірдің аз ғұмырын ұлттық руханияттың танымы мен тарихына арнаған, тәуелсіз рухтың тамырына нәр берген әр тұлға – қандай тауқыметке ұшырамасын, сол бір жанкешті ерлігі мен төзімділігі үшін қоғамдастары мен қаламдастарының, ақын мен әкімнің, зиялылар мен қауымның жылы сезімі мен алғауын көзі тірісінде сезінуіне толық қақысы бар.

Тылсым мен шарасыздыққа тұмшаланып, ақша – өмір сүрудің бірден бір көзі болып, соны табу үшін жалтаң көз, жағымпаз, мүләйім боп монтансып көрінуге мәжбүр болған уақытты бастан кешірдік. Мұқтаждық бұлты әлі ыдыраған жоқ, ішке түскен “қарабастың қамы” деген мүләйім құрт әлі өлген жоқ. Ол біздің тамырымызды қаулап барып жүрегімізді жегідей жеп жатқаны аздай, енді рухымызды кеміруге көшті. Қауіп сыртқы дүниеден жанымызға ауысты. Бойына талант киесі дарыған барша азаматтар осыған дейін күресіп келген, келешекте де күресуге тиіс – адам тағдырына деген бойкүйездік, немқұрайлылық, сүлесоқтық, жалтаң көздік, көмпістік меңдеп барады. Бұл –ұлттық руханиятқа жұққан үлкен дерт. Менің ойымша, тұлғаларды былай қойғанда, әрбір қарапайым пенделердің өзі бір-бірінің жан жылуын сезіне өмір сүруі тиіс. Сондықтан да, зайырлы қауымның назарын соған аудара отырып:

– Өз мұңымызды өзіміз ғана мұңдап, тағдырдың талқысында жалғыз жанталасып, бір-біріміздің тіршілігіміз бен жан дүниемізге немқұрайлы қарайтын бойкүйез кезең өтті. Сүлесоқтықтан сілкінейік. Сіз бен біз бір-бірімізді аяламасақ, түсініспесек, бір-бірімізді түгендеп жүрмесек – өзімізге, өмірге, ұрпаққа, ұлтқа деген сенімнен айырылып қаламыз. Ал, сенімсіз адам ұлтқа рухани тұтқа бола алмайды. Ұлттың рухани ыдырауына сол күнкөрісті күйттеген жалған пысықтық пен жалған жуастық жетейін деп тұр. Түрмелер мен жендеттер елі атанған тұста да Қасым дауыл боп соғып, найзағай боп жарқылдаған – дегім келеді.

Дәл қазір осынау жалған тыныштықтан ұшықтап оятатын, бойкүйез тартқан тәнді тітіркендіретін бір жасын оты керек. Руханиятты мәңгілік өлтірмейтін Әбілхаят суынан – “жасынның тұнығынан қанып ішкен” өр рухты тұлғалар арамызда бар. Соның бірі – аты әдебиеттің ғана емес, тәуелсіздігіміздің тарихында қалатын қайсар ғалым – Қайым Мұхамедханов.

Қалың қауымға қаратыла айтылған жоғарыдағы пікірге қозғау салған – зар заман әдебиетінің тағдырлы тұлғасы Дулат Бабатайұлының туғанына 200 жыл толуына орай Семей қаласында ұйымдастырылған республикалық ғылыми конференция. Ақын шығармашылығын зерттеген ғұламалар мен өмір оқымыстылары пікірін ортаға салды. Пайымды, салиқалы, сардарлы пікір алысу болды. Оған біз де қатысып, мәжіліс мінбесіне отырдық. Алайда, Абай, Дулат, Әуезов үшін басын бәйгеге тіккен Қайым ғұламаның қатыспауы бізді алаңдата берді. Батаға қатыссақ та, басқасына қатыспай қазақтың қайсар ғалымы Қайым ағаның үйіне сәлем бере барып едік… Бұрын естімегенім болмаса, мұным сәлем беру емес, көңіл сұрау десе дәлірек болады. Қайым аға төсек тартып жатып қалыпты. Қарттықтың да “еркелігі” бар шығар, бірақ, тура келіп тұрған ауру емес, уайым мен жалғыздықтың көрпесін көтере алмай ауырып жатқандай көрінді. Мен көргенім мен естігенімді қазбалап жатпайын. Оның жай жапсары мәлім, мүмкін беймәлім шағар. Анығы маған Қайым ғұлама жалғыздықтан жалығып, терезенің ар жағындағы жарық сәуле жамылып жүрген, кезінде өзінің бойындағы жан жылуын берген жандардың аман-сәлемін зарығып күткендей. Соған он жыл ішінде әкесін бағып-күтіп жүрген Бекеттің де көңілі пәс, әлдекімдерге ренжулі сияқты.

– Е, бауырым! Бір айдан бері есікті ашып тұрған ағайын сен ғана. Үлкенді-кішілі шәкірттерім де бар еді. Тіпті, Төкеннің (Абай мұражайының директоры Т. Ибрагимов) көрінбегеніне де біраз болды. Қалдың несін сұрайсың. Жатыс мынау. Пенсиясы құрғыр пәтерақыға кетеді. Дәрі-дәрмек алуға шама келмейді. Ал, тиісті жеңілдіктердің бәрін алып тастады. Қала әкімшілігіне барып анықтауға, денсаулық мынау. Сырттан біреу келсе, сәлем айтамын ба деп едім, олардың да аяғы тиылды. Дулаттың конференциясына мені шақырмады. Мейлі ғой, айтарым болса да, бара алмас ем. Дегенмен, ескерусіз қалған да көңілге келеді екен. Үйдегі мені ескермеген сырттағы жұртқа не деп сәлем айтамын. Сөзің өтсе – әкімге айт, әйтпесе, әуре болма. Аман бол – деді.

Екі сағат әңгімесінің ұзын ырғасы осы. Бұл сөздің астарында талайлы тағдырдың таңбасы мен астары жатыр. Оны қазбалап қайтеміз. Тек: “Біз қазақ ежелден, еркіндік аңсаған” – деп елу жыл айтқан әнұранның авторы, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, профессор, Абай мен Әуезовтің түбірлі зерттеушісі, Семей қаласының құрметті азаматы Қайым Мұхамедханов – елуінші жылдары сол екеуі үшін 25 жылға сотталған азап иесі еді. Ол – бүкіл елімізге әйгілі азамат, тәуелсіздігіміз үшін басын тіккен қаһарман. Семейге көшкенде: “Ел ішінде болайын. Жалғыздық көрмеспін”, – деп еді.

Қайымның: “Мені жалғызсыратпайды, елеусіз қалдырмайды, мұқтажымды шешеді” – деп сеніп барған ел азаматының бірі өзіңсің. Сіз де Қайымды жақсы білесіз. Сондықтан да сізге азамат, әкім ретінде осы сәлемді жолдап отырмын. Елдің назары аусын, ескерусіз қалмасын деп “Қазақ әдебиеті” арқылы жолдауды дұрыс санадым.

Қайсар да қажырлы Қайым қазіргі қиыншылықтың бәріне де төзетініне сенемін. Өмір сүру дегенің түрменің талқысынан қиын емес қой. Бірақ, Қайым сияқты тұлғаларды сыйламасақ – өзімізді-өзіміз сыйламағанымыз, тәуелсіздігімізді құрметтемегеніміз.

Есеңгіреп болдық қой. Енді ес жияиық, бауырым!”.

Салмақты-ақ сөз еді. Бірақ біз үміт еткен халықтың есі бұл мақаламен де жиылмады. Бір қап ұнмен, ниетсіз қағылған есіктің бір тықылымен бұл құрмет те аяқталды. Жоғарыда келтіргенімдей Абайдың: “Ағайынға күн түспек, о да үлкен қарғыс қой” – дегені рас екен. Кейде аспаннан шұға жаудыратындай болып күпсіне қалғанымызда Қайымның өзі: “Не айтам? Не айтушы едім сендерге? Бәрін де өздерің білесіңдер ғой” – деп қайырып тастаушы еді. Иә, не айтушы еді біздерге. Не білуші едік осы біз. Не істеуге тиісті едік және не келуші еді осы біздің қолдан. Сыр тартқансып сырдаң сып шыға беруден басқа нені мықтап үйрендік. Тек қолдан келгені: сол кезде кітап басылымы ісіне жауап беретін республиканың басты адамының бірі, жазушы Әлібек Асқаровты үйіне ертіп барып, төрт томдық еңбегін шығаруға көзбе-көз, сөзбе-сөз уәдесін алып, аманатын арқалатып ем. Осы мақаланы жаздырып отырған да сол істің шапағаты мен жалғасы шығар.

Сөйтіп, 2004 жылы 30 июньі күні Семей қаласындағы Шәкәрім көшесіндегі жетінші қабаттағы екі бөлмелі жиһазсыз жалаңаш пәтерде Қайым да дүниеден қайтты. Балаларының айтуынша соңғы күндері өткен өмірінің бәрін өз өміріндегі дей басынан өткеріп, алаштың бар зиялысын ауызына алып, “Көкбай, Көкбай!” – деп келіп: “Енді қандай сұрақтарың бар, балалар. Мен болдым. Шаршадым!”- депті де сөзден қалыпты. Ендеше, біздің де осы сөзді тәмәмдай тын кезіміз болды-ау деймін. Көп айтып не қылайық. Келді. Кетті. Не бітті?

Топырақ салып, ой суытып, мұраларын баспаға дайындап отырып күнделігіме: ”Қайымның қу тіршіліктің тамырына сонша өлермендікпен неге жармасқанын енді түсіндім. Өмірден мағына іздеп, өлмес өмір сүру үшін емес, қайтсем тірлігім арқылы Фархинурды алаңдатпай балаларға медеу бола тұрайын деген екен-ау! Бар қайратын, қуатын, намысын, әкелік парызын соған салып, тарамыстай созып-ақ баққан екен ғой. Ол да – амал! Ол да – ерлік. О, болатөзек!” – деп жазыппын. Мүмкін көңіл күйінің ауанымен жазылатын күнделіктегі сөз артық та шығар, бірақ, шындықтан алыс та емес.

Ал, менің Қайымды Алматыдан шығарып салғандағы сөзім онымен қоштасу сөзі де болған екен. Енді, міне, артындағы мұрасын іріктеп жариялау да менің міндетіме тиіп отыр.

Оған да тәубә. Көптің ниеті қалыс, мақсаты алыс, мұратты мұралар еді. Жол сапары ұзақ болғай.

1986 – 2005 жж.

Сол бір еркелеп өткен отыз жылдың ішіндегі етекбасты тіршіліке және ол дүниеден қайтқаннан кейінгі қарбалас өмірде ұстаз-ағаның, өзі «он бірінші балам» деп балаларына мойындатып кеткен әке-ұстаздың соңғы сәттерінде, ол – аманат ретінде тапсырып, мен – аманат есебінде қабылдап алған еңбектерінің басын жиып, толықтырып шығарсам-ау деген перзенттік парызды өтеу жолындағы бір талпыныс қайырымен аяқталған сияқты. Жинақталып, жүйеленіп, түсініктер жазылып, баспағаға ұсыну жұмысы он жылға созылған Қайым мұраларының он томдық басылымының соңғы томына атқарылған істің есебі ретінде осы қысқаша алғысөзді жазуды жөн көрдім.

Атқарылған істің адал есебі мынадай: бұл он томдыққа Қайымның жарық көрген, көрмеген, қолжазба күйінде сақталған негізгі іргелі еңбектері түгелдей қамтылды. Іздестіру, жинақтау, мәтіндік салыстыру жұмыстарының күрделілігі мен баспаның мерзімдік талаптарына және әуеліде алты, одан кейін тоғыз томға жобаланған басылымның көлемінің өзгеруіне байланысты кей тұстарда жылнамалық жүйеден сәл ауытқып, зерттеулер мен мақалаларды тақырып, жанр бойынша топтастыруға тура келді. Алғашында Абай туралы зерттеулер мен мақалаларды бірыңғай топтап беру ниеті болғанымен де, оның ғалымның көзқарасының қалыптасу кезеңімен сәйкеспейтіні анықталған соң, зерттеулері бірыңғай, зерттеу мақалалары бірыңғай, мерзімдік басылымға арналған пікірлері бірыңғай берілді. Кей тұста томдықтың құрылымына біздің ырқымыздан тыс өзгертулер де енгізіліп кетті. Ғылыми түсініктер ысырылып қалған томдар да болды. Оның себептерін түсіндіріп жатудың қажеті жоқ шығар. Сондай-ақ, қазақ әліпбиінің және жазылу ережелерінің өзгеруіне орай (Қайымның қолжазбалары мен жарияланымдарының басым көпшілігі араб, латын, крилл қарпінде және қазақ тілінің қазіргі орфографиялық, емілелік ережелерінің бұрынғы үлгісінде жазылған) көз сұғына ілінбеген бірер сөздің (мыс: қыйындық, сыияқты т.б.), бірер кісі аттарының (бірде – Көкбай, бірде – Көкпай сияқты) қате басылған тұстарын біз де байқап қалдық.

Әу баста ғалымның эпистолярлық мұраларын жинақтап, оған жазылған, не өзі жазған хаттарды, тілшелерді жеке том етіп құрастыру көзделген еді. Ол іс біздің еркімізден тыс жағдайларға орай жүзеге асырылмады. Мұхтар Әуезовпен жазысқан хаттары қауіпсіздік комитетінің тергеу ісінен кері қайтарылмады. Негізгі еңбектерінің бірі, 1946-жылы қидаланып кеткен «Қазақ әдебиетінің тарихына» арналып жазылған «Бөгенбай батыр» жыры» атты мақаласын Орталық ғылыми кітапхананың қорынан көзіміз шалғаны бар еді, кейіннен іздестіргенімізде орынында жоқ болып шықты. Іздестірулер нәтижесіз аяқталды. Бұл жай алдағы уақытта әдебиеттанушылардың қаперінде жүрер деген ойдамыз.

Алайда мұның барлығы адал ниетпен орындалған еңбектің бетіне шіркеу түсірмес дейміз.

Қалай дегенмен де мақсатты бір жұмыс аяқталды. Оның нәтижесі туралы пікірді көпшілік қауымның өзі білдіре жатар. Дегенмен де, осы он томдықтың жарық көруіне тікелей ат салысқан, өздеріндегі бар мұрларды «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығына тапсырған ғалымның ұл-қыздарына, соның ішінде Роза марқұм мен Дина Қайымқызына, Жәнібек Қайымұлына шексіз алғысымды айтамын. Дина әкесінің мұраларын жинақтап, жүйелеуге, оны зерттеуге мүмкіндік беретін Қайым Мұхамедханов атындағы мәдениет қорын ашты. Олар да қазір дербес жинақтар құрастырып жатыр. Осы басылымда қамтылмаған мұраларды мүмкін солар толықтырар деген үміттемін. Қорытынды томға тек Қайымның ғана емес, бүкіл қазақ халықының руханиятындағы ең бір толқымалы оқиға болып саналған «Абай мектебі» туралы қорғалған кандидаттық диссертацияның стенограммасы ұсынылып отыр. Басылымды ғалымның ұл-қыздарының өтініші бойынша Алла Белякинаның эссесін жазушы Ғаббас Қабышұлының аудармасында жинаққа енгізілді.

Ал, жауапты басылымның жүзеге асуына тікелей араласып, мұраларды жинақтап, жүйелеп, том-томға бөліп, тиісті түсініктемелер жазған, ұстазының алдындағы парызын адал орындаған Қайым Мұхамедхановтың шәкірті, зейіні зерделі, ғылыми тәрбие көрген ғалым-педагог Ербол Исламұлы Іргебайға жалпы қазақ руханиятына жаны ашитын қауымның, Қайымның ұрпақтарының атынан үлкен алғыс айтамын. Осындай адал шәкірттер мен санасы сергек, ықыласы ықтиятты азаматтар еліміздің жоғын жоқтап, кемістігін толтырып отырса – ұлтымыздың мерейі мәңгі үстем бола бермек.

Сонымен, ендігі бар ықылас сіздерде. Ұлттық руханиятты толықтыру барысындағы біткен істің қайырын көруге, елдің кәдесіне жарауға жазсын.

12 маусым, 2012 жыл.

Жинақ «Алаш» қозғалысының тарихы мен тұлғаларының өмірімен тереңдей танысқысы келген жалпы оқырман қауымға және жоғары оқу орындарының оқытушылары мен студенттеріне арналған.

Түбiнде жазасы құтылмайтынын бiлсе де, дүние дүр сiлкiнген дәуiрде, рухани күш иелерi де бiр серпiлiп жан – жүйесiн, санасын, өнердегi танымын талқыға салды. Ол iзденiстерi ақыры шарасыздыққа алып келдi. Келешектiң жолы кесiлiп қалды. Iрi тұлғалар атылды, асылды, өзiне өзi қол салды. Ол аздай, ұлты үшiн барлық түрме мен азапты, қорлықты көрiп, шыдап келген қазақ зиялыларына да қауiп төндi. «Алаш iсi» деген сылтаумен алдыңғы толқын түрмеге қамалып, үкiмi шыққанда екiншi толқынның да басына зауал төндi. Ол Голощекиннiң әйгiлi:

«Жолдастар, мен қазiр жария ететiн құжаттардың барлығы... Байтұрсыновтың контрреволюциялық ұйымы деп аталатын, көзi жойылған ұлтшылдардың жауаптары (Дәл қазiргi кезде Тынышбаевтiң, Ермековтiң және Досмұхамедовтiң контрреволюциялық ұлтшыл ұйымы жойылу үстiнде)...» - деген «Партия құрлысының 10 жылдығы» атты сөзiнен басталды.

Әрине, «жаппай құрбандық шалу» нақанына ұшырағандардың негiзгi «кiнәсi» ұлтын сүйгендiгi, ұлты үшiн күйгендiгi, ұлтының рухани мұрасын сақтап қалу жолындағы күресi екендiгi түсiнiктi. Бұл ретте тергеушiлердiң тонын терiс айналдырған сөзiн айнаға терiс түскен бейне деп ұққан жөн. Ондай дөрекi бұрмалауларға қосымша түсiнiк берiп жатпаймыз. Ескерте кететiн бiр жай: бiз бұл тарауда Мұхтармен қоса Жүсiпбек Аймауытовтың тағдырына баса көңiл аударамыз. Тiптi кеңес өкiметiнiң таптық талабының тұрғысынан алғанда да жаны таза жанның жазықсыз құрбан болуынын бiр ұшығы тарауда ашылды.

Сонымен, «дүние астан – кестен болды». Өмiр де, өнер де тығырыққа тiрелдi. Не iстеу керек? Ұлттың рухын өлтiрмей, жанын қалай таза ұстау керек? Бұл қатты ойлантты. Соның нәтижесiнде «Алқа» атты әдеби үйiрме құрудың қажеттiгi туды. Сондықтан да ұлт ақыны:

“Бұл құрғанымыз сегiз қанат боз орда, алты қанат ақ отау емес, «абылайша». Майдан анық, жарық дәуiрiнде дағарадай орда да, айдан ақ отау да құрып отыруға болмайды. Аттан дәуiрiне «абылайша» керек. Жорық «абылайшасы» керек (жорықта тiгiлетiн қос). Басы жаңа тұрмыс орынына «абылайша» қалып, бәрiмiз сиятын боз орда тiгiлер. Бұл келешектiкi. Әуелi баспана - «абылайша!». Оқушы! Жақсы келдiң. «Табалдырықты» аттап, төрге шық. «Алқаға» кiр!» - деп ұран тастады.

Бұл – «Алқа» әдеби үйiрмесiнiң «Табалдырық» атты бағдарламасының кiрiспе үндеуi болатын. Оны жазған – ақын Мағжан Жұмабаев едi.

Ақындық асқақ көңiлмен екпiндете жазылған бұл үндеудiң астарында терең мән жатыр едi. Ол тұстағы әрбiр науқанның өзiн «майдан» деп атау рәсiмге кiрiп кеткендiктенде, әр саланың адамдары өзiн әскер ретiнде сезiнуi заңды және мұны Мағжан жарым – жартылай мысқылмен айтып отыр. Негiзгi түйiнi қалайда Мәскеудегi әріптестерi сияқты бiр бағытты ұстанған өнер адамдарының басының бiрiктiруiн тiлеген ниетте жатыр. Өйткенi сол тұстағы жалаң әлеуменшiлдер мен қызыл жалаулы ұраншылдар мәдениеттiң түп тамырына балта шауып, бәрінен бас тартты. Тек қана ұранды желеу еттi. Бұл өнердi өлтiрудiң ең үлкен шарасы едi. Екiншiден, дәл осыны жазардың алдында Мәскеудегi қазақ оқығандары мен студенттерi жиналып, Мағжанның шығармаларын қазақ кедейдерiне қарсы үгiт – насихат құралы деп есептеп, оны жарияламауға қаулы қабылдап, барлық баспасөздерге хат жазған болатын. Ақынның намысын қоздырған және оны «Алқа» атты әдеби үйiрме құруға мәжбүр еткен де сол жағдай. Ол майданға «жеке әскер» ретiнде емес, «абылайшасы» бар әдеби топ ретiнде аттануға қамданған. Сондықтан да ол өзiнiң ойын айқындай жазып, қанаттас қаламгерлерден ақыл – кеңес сұрады. Тергеушiлерге берген жауабында ол «Алқа» үйiрмесiн құруды және оның «Табалдырық» атты бағдарламасын 1924 жылдың желтоқсан айының аяғында, 1925 жылдың қаңтар айының басында жазғанын, бағдарламаны сол кездегi Мәскеу студенттерi Сәрсенбин мен Сегiзбаевқа оқып берiп, талқылағанын, өзгертулер енгiзгенiн жазды. Содан кейiн барып жан – жаққа таратқан.

Әрине, тергеушiлерге берген жауабында «Алқаның» алдына қойған ешқандай саяси мақсаты жоқ, тек қана әдеби мүддеден туындады деген лаж айтады. Бұл орынды да және солай, негiзгi мақсат – өнерден туындап отыр. Бiрақ та тергеу барысында анықталғанындай, Әлихан Бөкейханов пен Ахмет Байтұрсынов қағыс қалатындай елеусiз iс емес едi. Мұнда ұлттың мәйектi мүддесi жатқан. Бұл жөнiнде Ахмет Байтұрсынов 1929 жылы маусымның 18 күнi берген жауабында былай дейдi:

«Менiң әдеби шығармаларымның iшiнен самодержавие тұсында басылып шыққандары: Крыловтың мысалдарының аудармасы және «Маса» деген атпен шыққан өзiмнiң өлеңдерiм мен аудармаларым. Кеңес өкiметi тұсында мен әдеби iспен айналысқамын жоқ. Көркем шығарма туралы мәселеге келетiн болсақ, мен көркем дүниенiң құндылығын оның қандай идеяны негiзге алғандығымен емес, адамның жандүниесiне, сезiмiне қалай әсер етуiне байланысты бағалануы керек – деген көзқарастарын жақтаймын.

Қазақстандағы әдеби ағымдармен таныспын, бiрақ та олардың ешқайсысына iш тартпаймын, себебi мен үшiн әдеби бағыттардың – пролетарлық немесе ұлтшылдық сарынның қайсысы басымдық танытса да бәрiбiр. Оқу орындарындағы жастарды тәрбиелеу жолындағы ұстаздық қызметiмде әдебиет жөнiндегi дәрiстерiмдi жоғарыдағы айтқан пiкiрiмнiң негiзiнде жүргiземiн. Ал Орынбор мен Қызылорда қаласындағы қазақ ағарту институтында дәрiс берген «Мәдениет тарихы» пәнiнiң бағытына келетiн болсақ, онда мен өзiмнiң негiзгi арнамды – адамзаттың дамуының қозғаушы күшi мен қуаты – ғылым мен техника деген пiкiрдi жетекшiлiкке алдым.

Бiрде, 1927 жылы Қызылорданың қазақ ағарту институтында тарих пәнiнен дәрiс берiп тұрған кезiмде маған: болашақта өкiмет бола ма? – деген сұрақ қойылды. Бұл сұрақ мемлекет билiгi туралы оқылған дәрiстегi адам баласы барлық заманда да билiксiз өмiр сүрмеген деген сөзден туындады. Мен ол сауалға ғылым – тәжiрибеге негiзделедi, ал өткен тәжiрибеге жүгiнсек, адамзат билiксiз өмiр сүрiп көрмептi. Сондықтан да тәжiрибеден өткiзiп алмай, болашақта өкiмет билiгi бола ма, жоқ па, оған ғылыми тұрғыдан баға беруге болмайды – деп жауап бердiм.

Егерде ұмытып қалсам, менiң жауабым сонымен тәмәмдалған сияқты болатын. Ал социализм құрылысының даму болашағы мен содан келiп туындайтын мемлекттiк билiктiң тағдыры жөнiндегi сұрақтар маған берiлген емес.

Қазақ әдебиетiнiң ағымдары туралы мәселенi мен ешкiммен де бiрiгiп талдағам жоқ. Оның iшiнде, Мағжан Жұмабаев жасаған әдеби платформаны Бөкейхановпен бiрiгiп оқыған емеспiн. Қалай болған күннiң өзiнде, мен Мәскеуге барған кезiмде Мағжан Жұмабаевтi Бөкейхановтың пәтерiнен көрмегенiм анық, сондай–ақ Жұмабаевтiң де пәтерiнде болғаным жоқ.

Нақтысын айта алмаймын, бiрақ Жұмабаев пен Бөкейханов мен орналасқан жатақханаға (ол РСФСР –дiң Халық ағарту комиссариатының Мәскеудегi жатақханасы болатын, 1924 жылы күзде мен өлкетанушылардың өлкелiк құрылтайына қатысу үшiн барғанмын) келдi ме, әлде бiрiмiзде өлкетанушылардың құрылтайының мәжiлiсiнде кездестiк пе, әйтеуiр, бiр жүздескенiм рас. Сондай–ақ, «Табалдырық» әдеби үйiрмесiнiң бағдарын оқығаным да есiмде жоқ. Әрине, әдеби шығармаларды оқыған болармыз, алайда ешқандай қолжазбаның болғаны жадымда сақталмапты, ал Сәрсембиннiң газетте жарияланған мақаласы есiмде. Мен Мәскеуде болған кезiмде оны Жұмабаевпен көрiп қалғаным бар.

Орынбор қаласында тұрғанымда Сәрсенбин менiң үйiме келген емес. Әйтеуiр, менiң жадымда қалмапты. Тiптi, өлкетанушылардың құрылтайынан кейiн соның өзiн көрдiм бе, жоқ па, бiлмеймiн.

Жұмабаевтiң әдеби бағдарын талқылауға арналып Алдыоңғаровтың үйiнде мәжiлiс өткендiгiнен бейхабармын, тiптi, Алдыоңғаровтың үйiне бiр рет бас сұққан жоқпын.

Шоқаевқа қатысты бiлетiнiм, оның Парижде тұратындығы ғана. Тек 1924 жылы жылы Парижде өткен дүниежүзiлiк өнер мерекесiне барған қазақ әншiсi Әмiре Қашаубаев ол жақтан қайтып келген соң Шоқаевтi көргенiн айтқан болатын. Бұдан басқа ол туралы ештеңе деген жоқ. Бұл сөздi Әмiре менiң үйiме әдейi келiп айтты ма, жоқ, көшеде кездейсоқ кездесiп қалғанда айтты ма, ол жағы есiмде қалмапты.

Менiң берген жауабым өзiме оқылды, менiң айтқан сөздерiм дұрыс қағазға түсiрiлген, сол үшiн қол қоямын. А. Байтұрсынов. Жауап алған - Саенко».
Философия ғылымында «терiске шығуды терiске шығару» деген категория бар. Сөздi ойнату арқылы ұғымды тұмандату сияқты көрiнгенiмен, өмiрдiң қайшылығын терең талдайтын және соны түсiндiретiн қарама-қарсы ойлардың шарпысуынан туған парасаттың пайымы. Ұлттың рухани көсемi Ахмет Байтұрсыновтың жауабынан ғылыми тұжырым суыртпақталып шықпағанымен де, осынау қысқа ғана айғақтан оның ойлау жүйесiнiң күрделi құрылымы мен ақыл сарасы анық аңғарылады. Ол тергеушiлердiң барлық сұрақтары мен боспаларын жоққа шығарып отыр. Сол арқылы өзгенi де, өзiн де оқшаулатып, адамдардың арасындағы көзқарас бiрлiгiн қасақана ыдыратып жiберiп, оларға тағылатын ортақ айыптан құтқаруды көздеген. «Алаш iсiнiң» жалғасы болатындығын және оның мiндеттi түрде рухани мәселенi қамтитынын бiлген. Сондықтанда, Тынышбаев, Досмұхамедов, Әуезов, Ермеков, Е. Омаров, Қ. Кемеңгеровтердiң тұтқынға алынуынан бiр жыл бұрын оларды арашалап, екi топтың «қылмыстық iсiн» бiр – бiрiне байланыстырмаудың бар шарасын қарастырған. «Алқа» әдеби үйiрмесi мен оның «Табалдырық» атты бағдарламасына ешқандай қатысы жоқ екендiгiн мәлiмдейдi. Бiрақта өзiнiң көзқарасын ашық айтады. Демек, «күйсек, бiз күйейiк, сендер өздерiңдi сақтаңдар. Елге екi сөз айта алмаймыз. Ал сендер келешек үшiн керексiңдер» деген сөзiн iс жүзiнде дәлелдеген. Тiптi, Мағжанның өзiн Әлихан мен Мiржақыптан бөлiп тастайды. Әйтпесе, жоғарыдағы жауаптың әр сөзi «Алқаның» негiзгi бағыттарының бiрi болғандығы бағдарламадан анық байқалады. Мұны Мағжан да түсiнген. Сондықтанда тергеушiлердi «жалған iзге» салып, әр адамның iс – әрекетiн дербестендiруге тырысқан. Әлихан Бөкейханов пен Ахмет Байтұрсыновтың, Мiржақып Дулатов пен Мағжан Жұмабаевтiң, Жүсiпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезовтiң ұлттық рухани тұтастығын және олардың бiр бағытта, бiр майданда күрескенiн досы да, дұшпандары да мойындады. Бұл тәсiлдi жауап беру барысында Мағжан да қолданды. Ол өзiнiң түсiнiктемесiнде:

«Байтұрсынов пен Бөкейхановтың жалпы әдебиет, оның iшiнде әдеби сын туралы көзқарастары менiң пiкiрiммен үнемi қайшы келiп отырды. Өз басым әдебиеттi рухани толысуға, рухқа, рухани, құштарлыққа қызмет етедi деп есептедiм, ал жоғарыда аты аталған адамдар әдебиет – ең алдымен халықты жаңа бағытқа, жаңа iске шақырады, оларды үгiттейдi деп түсiнедi. Әдебиеттi өнер деп емес, насихатшы құрал деп қабылдайды. Мiне, осындай пiкiр қайшылықтарының нәтижесiнде жолымыз екi айырылды. Осыған орай «Тоқсанның тобы» деген толғау жаздым, мұндағы негiзгi ойым: тоқсан деп көрсеткенiм қалың бұқара халық, қалған оны – еңбексiз күн көретiн тоғышарлар...

Осы толғау арқылы болып жатқан төңкерiске өзiмнiң көзқарасымды бiлдiрдiм. «Алқа» атты үйiрменiң бағдарламасын сол толғау арқылы насихаттадым. Бұл толғауды Оқу–ағарту халық комиссариатының Ақмоладағы бұрынғы төрағасы Молдағали Жолдыбаевқа жiбердiм. Сонымен қоса «Толғау» атты өлеңмен жазылған бағдарламаны да қоса жолдадым. Ол «Толғау» баспасөзде жарияланбаған күйiнше қалды. Аты аталған ұзақ толғауымда өзiмнiң бүкiл өмiрiмдi, жiберген қателiктерiмдi, оңды – солды толқуларымды, соқпақсыз жолдарымды, тұтастай жалпылама баяндап шықтым.

Ақыры «Алқа» үйiрмесi ұйымдастырылмай, аяқсыз қалды», - деп көрсеттi.

Әрине, мұндағы Бөкейханов пен Байтұрсыновтың көзқарасының Мағжанның көзқарасымен үйлеспеуiнiң шынайы мәнiсiн, саяси астарын жоғары ескерткен жайды еске ала отырып түсiнген абзал. Әйтпесе, ұлтын ояту үшiн Мiржақып пен Мағжанның тартынып қалған жерi жоқ. Ахмет Байтұрсыновтың: «мен үшiн әдеби бағыттардың – пролетарлық немесе ұлтшылдық бағыттардың қайсысы басымдық танытпаса да бєрiбiр» деп немқұрайлы қарамағаны анық. Бұл тергеушiнi iзден жаңылыстырудың ғана амалы.

Ұлттық даму бағытын мұрат еткен жазушылар барған сайын қоғамдық өмiрден шеттетiлiп, әрбiр қадамы аңду мен арандатуға ұшыраған тұста олар жан сырын бiр – бiрiне ашты. Өзара пiкiр бiлдiру арқылы болашақ «Алқа» әдеби үйiрмесiн құрудың алғы шарттарын жасады. Соның бiрi – Жүсiпбек Аймауытовтың Мағжанға жазған хаты болатын. «Табалдырық» атты бағдарламада осында көтерiлген пiкiрдiң ұшығы аңғарылады. Және Жүсiпбектiң пiкiрлерi өзгелерге қарағанда ашық әрi дәлелдi. Ең алдымен, оның Мағжанға жазған хатын назарға ұстынамыз. Зады, әдебиет турасында пiкiр қозғау олардың ойында бұрыннан болса керек. «Мағжанның ақындығы» туралы өте терең мазмұнды мақала жазудың алдындағы Жүсiпбектiң дайындығы iспеттi. Екiншiден, тергеу хаттамасындағы қолжазба – Жүсiпбектiкi емес, Молдағали Жолдыбаевтiкi немесе тергеуде көшiрген өзге бiреудiкi болуы керек. Жүсiпбектiң жазуы маржандай тiзiлген, өрнегi сұлу әрi анық келедi. Ал мына жазуға қадым үлгiсi араласып отырған және ұсқыны тым қарабайыр. Сонымен...

«Орынбор. 1924 жыл. Майдың 16.

Ардақты Мағжан!

Сенiң Мағжан, ақындығыңа тосыннан хат жазып, иманыңа, идтихатыңа қол сұққалы отырмыз.

Ақылды не ақылы қысқаны аға айтады, не жан ашыр дос–жаран айтады. Жүздес, сырлас болмасақта, туыстаспыз. Соған орай қолға қалам ұстап, дос – жарандық бiлдiргелi, ақындығыңа бiз бiр ақылсымақ айтқалы келемiз.

Сен – ақынсың. Күнiмiз де көз алдымызда ұстайтын қазақ әдебиетiнiң «көгiне өрмелеп шығып, Күн болатын» үмiткер ақын сенсiң. «Жаралы жанды», «Қорқытты», «Баянды» берген ақыннан одан да зорды күтемiз. Қазақ әдебиетiнде артынан мүрида етуге, өзiндiк дәуiр жасауға сенiң қаламыңнан басқасының дәмесi жоқ. Ақындығыңа мiн тағуға болмайды. Сенен «әттең ғана» деп табарлық бiр кемшiлiк: сен торығасың, зорығасың, зарланасың. Асау алып жүрегiң «сұм өмiр» деп жұбаныш таппайды. Келешектен жарық сәуле, жақсы үмiт күтпейсiң, «бүгiннен» жиренесiң, безесiң, түңiлесiң, Өткендi жоқтап, алданыш етесiң. Өмiрге түңiлген, өмiрге қол сермеген сары қайғыға түсiп барасың, Мұндай сары уайымшылдық (пессимизм) ақынның бойын өсiре ме? Өрiс ұзарта ма? ‡мiтсiз, тiлексiз өмiрде не мағына бар?

Сен Байронның рухына түсуге таяусың. Бiрақ Байрон заманнындағы қара күн (реакция), Байронның жиhан күйiгi (мировая скорбь) бұл күнде бар ма? Қазақтың басына қиын қыстау күндер келген болса, қазақ жұтқа, апатқа, талауға, зорлыққа шалдықса, қайғырса күйiнсе, оны «жиhан күйiгi» деп санауға бола ма? Ол таркөздiлiк болмай ма? Сұр айдың артынан күншуақ болмай тұрған ба? Күннiң көзiн мәңгiлiк бұлт басып тұру мүмкiн бе?

Рас, сен ақынысың. Қазақ мұңын жырлайсың. Қам көңiлдi қайғыртып, уайым төгiп, қаяу салғаның қалай? «Торықпа, жабықпа, түңiлме, алдыңда жарық сәуле бар, жылтылдаған (Короленконың) от» бар деп көңiлiн көтерiп, демеу бермегенiң қалай? Болғанды «болды» деуден болашақты болжау қиын. Әлде болашаққа сендiру, қараңғы тұманда жылтылдаған сәуле көрсету қиын ба? Қазақтың келешегiне hеш бiр сенiм жоқ болса, жоғалатын елге сұлу сөз – әдебиет неге керек? Бiз сенен дертке дәрмен болғандай, рух бергендей, ауыр халдан шара тауып сөз iздеймiз. Өткендi өткендер де жоқтаған, зарлаған, жырлаған. Қазақтың жұртшылығына одан келген пайда қанша едi?

Пушкиндi Пушкин қылған оның нұрлы ақылы, сергек көңiлi, өмiрдi дұрыс бағалай бiлгендiгi ғой. Сен – туысың қазақ, адымың - қарға, елiң – мешеу болса да, өмiрге ашық көзбен қарайтын 20 ғасырдың ұлы емессiң бе. «Қу өмiр, сұм жалған», «жауыз жазым» дәуiрi сұйылып, өмiрдiң қожасы, тақтың Алласы – адам болған заманда, адамға жаңа тiлек, жаңа арман, жақсы салт – сананың заманында сен сықылды күштi ақынның... (бiр сөз танылмады – Т. Ж.) өзгерiс кiрмейдi деуге көңiл бармайды.

Сарыуайымшыл болса да, бүгiнде Байронды төңкерiс ақыны деп санап отыр. Төңкерiсшiл болмаған ақынның өркенi өспейдi. Өркенiңнiң өсуiне тiлектес болғандықтанда, дос – жараның сөз айтып, көңiлдегi мүддемiздi шығарып отырмыз.

Жүрекке, ихтихатқа, иманға қолқа салу кiмге болса да зорлық, әсiресе, ақынға зорлық. Сөйтсе де себепсiз нәрсе болмақ емес қой, таяу тұрған нәрсеге түткiдей себеп болсақ, бiздiң мақсұтымыздың орындалғаны.

Бауырларың:

Жүсiпбек, Молдағали».

Мiне, шынайы тiлек, шынайы сын деген осы. Қаншама «жасасындатып», «қарғанып қарғап - сiлеген» сыннан көрi Жүсiпбек пен Молдағалидың дәл осы сөздерi Мағжанға әлдеқайда мол әрi терең әсер еткенi сөзсiз. «Жиhан күйiгi» туралы iшкi рухани ақындық түйсiктi Мағжанды өлеңдерiнен алғаш аңғарған да және оны дәлелдеп берген де – Жүсiпбек Аймауытов. Қазiргi сауаты сан – салалы, әлем поэзиясына көзi қарақты сыншылар мен зерттеушiлер де мұны назардан тыс қалдырып келедi. Демек, ақынның жан құпиясы әлi толық ашылмады деген сөз. Өзара пiкiр алысуларда осыншама тереңдеп барған зиялылардың көзқарасы қалайда жарыққа шығып, талқыға түсуi қажет едi. «Алқа» - сол мұхтаждықты өтедi. Араларында пiкiр алысудың тәжiрибесi болғандықтанда және сол тұстағы маңдайалды жазушының қатарына көтерiлген сөз қайраткерi ретiнде «Алқаның» «Табалдырық» атты бағдарламасын Мағжан Жұмабаевтiң Жүсiпбек Аймауытовқа жiберуi заңды да, орынды да едi. Бұл Аймауытовтың айы оңынан туған дүлдүлдi шағы болатын. Мағжан жолдаған бағдарламаны қалай алғаны туралы түрме тергеушiсiне Жүсiпбек былай деп жауап бердi:

«24 / VI – 29 жыл.

Мен «Алқа» үйiрмесiнiң бағдарымен бiрiншi рет 1925 жылдың басында Орынбор қаласында мынадай жағдайда таныстым.

Мен Ташкент қаласында шығатын «Ақ жол» газетiнде iстейтiнмiн, содан Орынбор қаласына демалысқа келдiм. Сол жолы редакцияда мен Сәрсембинмен кездесiп қалдым, ол өзiнiң менде жұмысы бар екендiгiн айтты. Екеумiздiң сөзiмiздi Алдыоңғаров тыңдап отырған болатын, содан кейiн бiз соңғы адамның (Алдыоңғаровтың – Т. Ж.) пәтерiнде кезiгуге уәделестiк. Сәрсембин: «Онда бiзден басқа да бiрнеше адам болады», - дедi. Сөйтсем Алдыоңғаров үйiрме бағытымен (платформасымен) таныс екен.

Келесi күнi, әлде сол күнi ме, әйтеуiр түс әлетiнде бiз Алдыоңғаровтың үйiнде жолықтық, онда – Сәрсембин, Алдыоңғаров, Сегiзбаев, аты – жөнiн бiлмейтiн тағы да басқа адамдар отыр екен. Менiң ойымша, олар Қостанайлық студенттер болуы керек. Сәрсембин «Алқаның» бағдарын оқып шығар алдында «Мұны Жұмабаевтың қатысуымен мәскеулiк студенттер жазған» деп түсiнiктеме бердi. Кейiннен Жұмабаевпен хат алысудың барысында ол бағдарды жазған Жұмабаевтiң өзi екенiн бiлдiм, себебi оның маған жолдаған бағдарының үлгiсi әлгiден айнымайды. Бұл iске Бөкейханов Әлихан мен Байтұрсынов Ахметтiң қатысының бар – жоғын бiлмеймiн, ол туралы Сәрсембин ештеңе деген жоқ. Ол маған бұл бағдарды Байтұрсыновқа оқып бергенiн айтты, бiрақ бұл жөнiнде Байтұрсыновтың не дегенiн бiлмеймiн. Бағдарды Сәрсембин тағы кiмге оқып бердi, одан да хабарым жоқ. Бағдарды оқып болғаннан кейiн өзiм келiспейтiн бiрнеше тармағын қағазға түртiп алдым да бұл туралы пiкiрiмдi Жұмабаевтiң өзiне тiкелей жазып жiберемiн дедiм. Ол тармақтарда не жөнiнде айтылғаны қазiр есiмнен шығып кетiптi.

Қатысқандар Сәрсембиннен: «Алқа» сияқты үйiрмелер өзге жерде бар ма, ондайды ұйымдастыруға мүмкiншiлiк бола ма? – деп сұрады. Оларға Сәрсембин: «Мәскеуде орыс жазушыларының «Алқа» iспеттi үйiрмелерi бар, «Алқаны» ұйымдастыратын күш те бiзде бар», - дедi. Сөзiнiң соңында Сәрсембин: «Кiмде – кiм үйiрменiң бағдарымен келiспесе және оған мүше болғысы келсе Мәскеудегi Жұмабаевқа не Сәрсембинге хабарлассын», - дедi. Содан кейiн мен өзiмнiң әдеби бағыттардың ағымдарымен таныс емес екенiмдi айтып Жұмабаевқа осы мәселе турасында жазылған кiтаптарды жiберудi өтiндiм. Ол маған «Символизмнен бастап қазан төңкерiсiне дейiн» деген кiтапты жiбердi.

Орынборда үйiрме жұмысы ұйымдастырылмады. Мүмкiн менсiз өтуi де мүмкiн, өйткенi, мен iле Ташкентке кеттiм. Онда барған соң әлгi бағдарлама тағы да алдымнан шықты, оның бiр данасы Мәскеуден Қошмұхамед Кемеңгеровтiң атына жiберiлiптi. Бiр күнi мен, Кемеңгеров пен Байтасов және маған белгiсiз тағы екi студентпен бiрге Кемеңгеровтiң үйiнде отырып, тағы да сол бағдарды талқыладық, «Алқа» үйiрмесiн ұйымдастыра аламыз ба, оған кiм қатысуға келiседi, кiмдер қарсы болады – соны талқыладық.

Негiзiнен алғанда үйiрменi ұйымдастыруды қатысқандардың бәрi де қолдады, ал жекелеген тармақтарымен келiспеген нәрселерiн Мәскеудегi Жұмабаевқа жазып жiберуге уағадаластық. Олардың барлығыда: үйiрме мүшелерi бағдарламада көрсетiлген талаптардың негiзiнде көркем шығарма жазуы тиiс, қазақ әдебиетi жас әрi жұтаң болғандықтанда, әдеби мәселелердi талқылау үшiн құрылтай шақыру керек дегенге келiстi.

Қорыта айтқанда, үйiрменiң негiзгi мiндетi - қазақ әдебиетiн дамытуға үлес қосу болатын.

Құрылтайды шақыру жөнiндегi барлық жауапкершiлiктi мәскеулiк студенттер өз мойындарына алсын дестi жиналғандар. Кейiн менiң өзiм Жұмабаевқа хат жазып, құрылтайдың қай жерде өткенi оңтайлы деп сұрадым. Мәскеуде ме, Орынборда ма, Ташкентте ме? Олардың көпшiлiгi Ташкент қаласында жиналуға тiлек бiлдiрдi. «Алқа» үйiрмесi сол күйi ұйымдастырылмай қалды, себебi айтылған мәжiлiстен кейiн бiз бiрде – бiр рет бас қосқамыз жоқ, Жұмабаевтың бағдары өзiне қайтарылып берiлдi. Ол бағдарға мен қол қойдым ба, жоқ па, есiмде қалмапты, сондай – ақ өзгелердiң де қол қойған - қоймағанын бiлмеймiн.

Осы бағдардың негiзiнде жазылған шығарма жарық көрдi ме, оны да айта алмаймын. Жеке басым ол бағдарды негiзге алып ешқандайда туынды жазғамын жоқ Кемеңгеров пен Байтасов бағдардың көшiрмелерiн өздерiнде қалдырды ма оны да бiлмеймiн. Ал менiң өзiмде оның ешқандай көшiрмесi қалған емес. Кейiннен мен бұл бағдар туралы Жұмабаевпен, Әуезовпен пiкiр алысып, хат жаздым

«Екеу» деген бүркеншiк атпен жазылған көркем әдебиет туралы мақаланы оқыдым. Оның иелерi – Байтасов Абдолла мен Ысқақов. Соңғы адам үйiрменiң бағдары талқыланған мәжiлiске қатысты ма, анық айта алмаймын, қатысқан болуы да мүмкiн. Мақаланы мен қолжазба түрiнде оқыдым, оны маған Ташкенттегi жоғары оқу орындарының не рабфактың бiрiнде оқып жүрген Шымкенттiк студенттердiң бiреуi әкеп бердi. Оған дейiн мен Ташкентке барғанмын, сонда А. Байтасовпен де, Ысқақовпен де кезiктiм, олар маған: «Еңбекшi қазақ» газетiнде көркем әдебиет туралы мақалалардың жариялануына байланысты бiз де мақала жазуды ойластырып жүрмiз, - дедi. Қашан дайын болған кезде оны маған көрсетiңдер, мүмкiн мен кей жерiн түзетiп берермiн дедiм. Сол уағадаластықтың желеуiмен ол мақаланы әлгi студенттер арқылы Шымкентке берiп жiберiптi. Бұл – 1927 жылдың алғашқы жартысындағы қыс айларының бiрi болатын. Мақалаға аздаған өзгерiс енгiзiп, мұны баспа бетiнде жариялауға болады деген тiлекпен өздерiне қайыра жолдадым. Мақала газетке жарияланған соң ондағы пiкiрлердi толық қостайтынын бiлдiрген Әуезовтiң пiкiрiн өз құлағыммен естiдiм. Мақаланы мен өңдеп бергеннен кейiн оны өзге қазақ жазушылары, мысалы, Дулатов қарап шықты ма жоқ па, ол жағын бiлмеймiн. Ол мақаланы «Алқаның» бағдарын толықтай қостаған дүние деп мен есептемеймiн. Аймауытов (қолы қойылған)».

Өмiрiнде де, өнерiнде де шындықты ту қып ұстап өткен Жүсiпбек Аймауытовтың бұл жауабында ешқандай жала да, жалтаң сөз де жоқ. Олар «Алқа» үйiрмесiнiң бағыт – бағдарын ашық мәлiмдеп, ондай ниеттiң болғанын бiр ауыздан тайсақтамай мойындайды. Өздерiне пәлендей кесiрiн тигiзедi, айып ретiнде тағылады, үйiрменi астыртын ұйым ретiнде бағалайды деп қауiптенбегендерi байқалады. Алайда, қандай да қолға iлiнетiн суыртпақты iздеген кеңестiң кекшiл тергеушiлерi мұны мүлдем басқаша баяндап, контрреволюциялық ұлтшыл әрекеттiң қатарына жатқызды. Мұны олардың барлығында кеш, өте кеш, айыптау қорытындысымен танысқанда бiр – ақ бiлдi.

Осы арада екi нәрсенi назарға iлiктiре кеткендi лайық санадық. Бiрiншi, Мағжанның ақындығын талқылаған Мәскеудегi жиналыста оны қорғап сөйлеген, кейiннен «Алқа» үйiрмесiн ұйымдастыруға белсене қатысқан Сәрсембиннiң кейiнгi тағдыры көмескiлеу болып қалғандығы. Оның өмiрi мен шығармашылығы туралы нақты зерттелген еңбек жоқ. Әдеби естелiктерде де аты аталмайды. Сондықтанда осынау азамат қақында белгiлi бiр дәрежеде дерек пен мiнездеме бере алмағанымызға өкiнемiз. Екiншiден, осы уақытқа дейiн «Екеу» деген бүркеншiк атпен жазылған әдеби мақалалардың Әуезовке телiп келдi. Ал мына жауапта Абдолла Байтасов пен Даниал Ысқақов та сондай бүркеншiк атты пайдаланғаны дәлелдi түрде көрсетiлген. Беделдi ғалымдарымыз да дәл осы екi азаматтың жазған мақаласын Аймауытов пен Әуезовтiң «екiншiсiне» бердi. Бұл - қиянат. Ескерiп, әркiмнiң сыбағасын өзiне берген лазым. Тергеушiлердiң назары ендi Мұхтар Әуезовке түстi. Соған көшейiк.

«Алқа» әдеби үйiрмесiн алдыға тарта отырып тергеушi Поповтың Мұхтар Әуезовке қойған сұрақтарына алған жауабы мынадай:

«Ал «Алқа» үйiрмесiне байланысты айтарым мынау:

1925 жылдың басында «Табалдырық» әдеби тобының декларациясы қосып салынған Жұмабаевтың хаты маған почта арқылы келдi. Ол партияда бар және партияда жоқ 6 – 7 адамнан тұратын топ жария түрде «Алқа» әдеби үйiрмесiн құрғандығын, бұл туралы менiң пiкiр бiлдiруiмдi, егерде бұл үйiрменi қостайтын болсам, онда соның құрамына кiруiмдi өтiнiп, тiлек бiлдiрiптi. Мен ол кезде Семейде болатынмын. Мен «Табалдырықтың» декларациясын губерниялық комитеттiң үгiт–насихат бөлiмiнiң меңгерушiсi Тоқжiгiтов жолдасқа көрсеттiм, бiрақта ол мұны бiр айдай ұстады да, қайтарып бердi, алайда нақты ештеңенi ашып айтқан жоқ.

Бұл декларацияның мазмұнынан ұққаным: үйiрме ашық жұмыс iстеу керек екен және баспасөзге араласуы керек көрiнедi, өйткенi өзiнiң бағыт – бағдарынан байқалып тұрғанындай, М. Жұмабаевтiң бұрынғы көзқарастарына қарағанда мүлдем басқаша, мазмұны жағынан солшылдыққа жақын, бүгiнгi күнге бейiмделе жасалған едi. Жұмабаев бұл бағдарлама (платформа) туралы маған баспасөз бетiнде пiкiр бiлдiруiмдi өтiнiптi, бiрақта мен олай iстемедiм және оған жауап хат жаздым, мазмұны толық есiмде жоқ, бiрақта әдеби мектептiң өмiр сүруi аса қажеттi, көкейкестi мәселе, «Алқаның» талап–тiлектерiн қостаймын, кейбiр дiттеген ұсақ мәселелер жазушылардың кеңесiнде талқылануы тиiс – екендiгiн ескерттiм.

Жұмабаев екеумiз бұдан кейiн де хат жазысып тұрдық, мен оған шақыру, қалайда кеңесу керек екендiгi туралы жаздым, алайда «Алқа» жөнiндегi мәселе бiрте – бiрте өшiп тынды.

Қандай да бiр астыртын ұйым туралы ештеңе естiгенiм де жоқ, бiлмеймiн де. Күдеринмен арадағы қарым-қатынасым туралы Ташкентте берген жауабымда айтқан болатынмын.

Мұхтар Әуезов”

Қат - қабат хатталған көп томдық тергеу iсiнiң iшiндегi жауаптардың арасынан «Алқа» әдеби үйiрмесi жөнiндегi барынша толық тоқталған жауаптың бiрi осы. Мұнда Мұхтар Әуезов өзiнiң көзқарасын ашық бiлдiредi. «Алқаны» ешқандай күдiксiз–ақ ақтап шығады. Тергеу iсi жаңа басталғандықтанда, бұл мәселеге Голощекиннiң және барлық жазалау мекемелерiнiң қандай астарлы мән берiп отырғандығын аңғармаса керек. Кейiнгi тергеулердегi пiкiрлерiнде оған барынша елеусiз етiп жауап берген.

«Алаш iсi» мен «Алқа» туралы әңгiме қозғалғанда қағазға аты жиi түскен адамның бiрi – Абдолла Байтасов. Аудармашылығымен, шағын мақалаларымен, сыни пiкiрмен сол тұста жұртқа танымал болған, жолдастарының арасында үлкен беделге ие болған бұл азаматтың да әдеби мұралары толық зерттелген жоқ. Көзден таса қалып келедi. Әдебиетте елеулi iз қалдырмағаныменде, сол кездегi ұлттық мүдденiң туын ұстаған азаматтың Жүсiпбек Аймауытовқа жазған хаты тергеу қағаздарының iшiнде тiркеулi жүр екен. Тура бiз сөз еткен әдеби ортаға тiкелей қатысы болғандықтанда және оның көзқарасын толық бiлдiре кету мақсатымен бұл хатты толық жариялауды мақұл көрдiк. Осындай хаттардың iшiндегi пiкiп алысулардан барып «Алқаның» өмiрге келгенi аян. Оның үстiне, осынау дегдарлардың жандүниесiнен мағлұмат беретiн деректердiң көзi де шамалы. Сондықтанда дос адамдардың арасында ғана айтылатын кейбiр жеке мәселелердi де қысқартпадық. Өмiрдiң аты – Өмiр. Ол үнемi – күйiнуден тұрмайды, сүйiнiш те сыйлайды. Сонымен қатар, бұл хаттың түрме тартпаларынан жуырмаңда жарыққа шыға қоюы да неғайбыл. Сонымен, елге демалысқа кеткен Абдолла Байтасов өзiнiң сыралғы досы Жүсiпбекке былай деп сәлем жолдапты:

«Жүсiпбек!

«Көрмегелi көп айдың жүзi болды» дегендей, бiр–бiрiмiзбен көрiспегелi көп уақыттар болып та қалды–ау! Сенiң биылғы жазған хатың маған кешiгiп тидi. Сондықтан саған iле жаза қоймадым. Өйткенi сенiң адресiң өзгерген шығар деп ойладым. Және де Ташкентке барған соң қапшықтың ауызын бiр–ақ шешiп, жаздайғы бастан кешкендi бiр көйтермiн – ау деушi едiм.

Не керек, жолыға алмадық. Сенi Қызылордада кездестiремiн деген оймен Қызылордаға соқтым. Мен келген күнi таңертең Жақаңдыкiне (Мiржақып Дулатов – Т. Ж.) барсам, Ж.: «Жүсiпбектi шығарып жаңа ғана вокзалдан келдiм» - деп отыр. Санды бiр –ақ соқтым. Сенi Ташкент пен Қызылорданың бiрiнде болар деп ойлап едiм. Болмаған себебiңдi Жақаңнан естiдiм. Ж. айтуынша: «Дәлелi – дәлел!» - дейдi. Және Женяның (жеңгенiң) науқасы, Ташкент ауасын жақтырмайтындығы екiншi себеп болса керек. Қалайда Орынборда оқшауырақ тұрып қалдың, ендi орнығып қалған шығарсың. Әйтсе де, сенi Шымкентке шақыртуы күштi көрiнедi (Шымкент педтехникумының бастығына жолығып едiм), Өзiң ырза болсаң, олар сенi тұрмыс жағынан мұңсыз қылар едiк деп ынтық - ақ болып отыр. Әуесi жақсы жер, барсаң да терiс болмас едi. Әлi де кеш емес қой.

Ендi әңгiменi өз жағыма аударайын. Жаз – ай жарым елде болдым. 2 ай шамасы Қызылжарда болдым. Көңiл – күй жақсы. Әзiрше ойлаған нысанаға дәл тиiп келедi. Ана жағын айтам. Бiзге қырын қарайтын (Өсек айтпаса iшi кебетiн бiр адамдардан келген хабар болса керек) бiреу ол туралы саған терiс информация берген сықылды. «Онымен мен қосылыппын, ол менен өзгерiп қалса да, сырттағы бiр күш ерiксiз...» - деген сықылды. Бұл сөздердiң источнигi атақты қу атышулылардан шыққан көрiнедi. Әмининың сiңлiсiн Байдiлдин алды. Ол тұқыммен бiз ежелден дұрыс болмайтұғынбыз. Дұрысында бұрынғы күйiмiзден еш бiр өзгерiс болған жоқ. Қайта одан көрi өмiр қызығырақ болған сықылды. Бiрақ саған ол күйдi суреттi түрде сездiруге қалам шабан ғой. Өзiң ауызға салып жiберсең: «Иә, солай!» - дер едiм. Қалайда, көңiл тынды. Ресми тұруды оның оқуын бiтiруiне байлап қойдық. Ол жағынан қысқаша хал – жайымыз осы.

Мағжанға жолықтым. 15 күндей бiрге болдық. Ол саған қатты разы. Жалғыз сын жазғандықтан емес, сенiң соңғы жазғандарыңа қанағаттанды. Осы күнге шейiн айызым қанған сәулетшi қалам «Нұр күйi» болды. Қызыққандықтан әлденеше оқыдым дейдi. Ақынның мұнысы сен туралы ойлайтын менiң ойларымды нық бекiттi. Қуандым. Онымен түрлi мәселелер туралы көп кеңестiм. Соны пiкiрлерi бар, дүниеге көзқарасы нығайған сықылды. Мұхтар оған: «Түбiнде жалғыздар тобы жасайды, бiз жалғыздар тобының құрамасымыз», - деп жазады екен. Бұл пiкiрдi Мағжан да қуаттайды. Екпiнi күштi қалам, сиқырлы сөз, негiзi берiк пiкiр түбiнде алып та, шалып та жығады деп ақын шалқып–ақ жүрген көрiнедi. Оның настроениесiн көтерiп отырған – Мәскеу. Мәскеуде әдебиет туралы пiкiр жарысы бар, майдан бар сықылды. Еуропа әдебиетшiлерiнiң де соны пiкiрi жарыққа шығып қалатын шақтары болады дейдi. Марксшылдыққа қарсы пiкiрдi қолдайтын әдебиетшiлер де пiкiр ұсынатын сияқты. Тегiнде бiрезулiк қылмай, ғылыми жетiп, сығалап жүрiп таңдап алса, пiкiр–пiкiр тудыратын майдан шығатындай. Қапелiмшiл желөкпелер көп ағымның арасында кез – келгенiнiң бiреуiне қақтығып, саломдай салмақпен бiреуiне ерiп жүре беретiндей сияқты. Бiздiң Қызылорданың ВАП-ы да сондай бiр ағымға ерiп бара жатқандай деседi. Түрлi әдебиет ағымдарымен таныстыру үшiн олардың программаларының жинағы басылып шығыпты, Мағжан маған жiбермек болды. Сен де сұрап алып таныс.

Мағжан саған жазудан қажитын емес дейдi, өзiң де ендi шет тұрғаннан кейiн жазудан тартынбассың. Мағжан, Әлекең (Әлихан Бөкейханов–Т.Ж.) «Восиздаттың» нау. сотрудниктерi. Мүмкiн бұлар арқылы жазуға кiтап та аларсың. Мектеп балалары оқитын әдебиет кiтаптарын қазақшаға аудару керек дейдi, оларды осы күннен сұрауың керек сықылды.

Мұхтар: «Әдебиет соңынан жарық алып түстiм. Оқимын» - деп Ленинградқа кетiптi. Оның «Таңдағы» соңғы жазған әңгiмелерiн оқып шығарсың. Мен анық байқай алмадым, әйтсе де жақсы – ау! Мұхтар Мағжанмен жиi жазысып тұрған екен, пiкiрлерiн оқыдым. Олардың ендi бiр ойы – сол ұйымдардың бiр қазаққа қолайлы деген бiреуiне қатынасып, қазақ әдебиетiне лайықты жол деген жолдарын ұсынбақ. Баяндамалар жасап, пiкiрлерiн тыңдатпақ. Мағжан жаза бастапты. Мәскеуде бiрнеше қырғыз, қазақ тiлдерiнде шыққан әдеби кiтаптарға сын жазған екен, олар да басылыпты. Мағжан биыл бұл жағына күрделi кiрісемiн деп отыр.

Ташкентте тұрмыс жағынан биыл қыс ауырлық көрмеспiз. Қошке институтқа әдебиет сабағын беремiн деп барып едi, «Жәшейке қабыл алмады», - деп жүгермектер қабыл алмады. Қошке военный школаға кiрдi. Мен орыншамын. Менiң мұндағы қуанышым: педфак түзелiптi, программа жақсы. Әдебиет тарихы, тєрбие жағы күштi. Әзiрге оқу басталған жоқ.

Жалғызсырайтын емеспiн. Жолдастар бар. Әйтседе, сенiң орының бөлек. Биылғы хатыњ менi көп желпiндiрдi. Жазып тұр. Не жазайын демессiң. Өмiрiмiздiң қою-сұйығы, ащы–тұщысы бiр–бiрiмiзге мәлiм шығар деп ойлаймын. «Туғаныңды көргемiн жоқ, өлгенiңе жыламаймын», - дейтiн жерiмiз жоқ. Достық пен махаббатқа сауда жоқ деген иман қайсымызда болса да бар. Достың таза сөзiнен қымбат нәрсенi мен өзiм әзірге бiлмеймiн. Жалғыз–ақ, шын достық санаулы екенiн бiлемiн. Бiрақ достық тар кезең, талма жер көрсететiн көрiнедi ғой.

Жап–жақын жайшылықта көп достарды,

Мен неге жамандықта сирек көрем, -

дейтiн ақынның сөзi сүзiлiп өткен таза сөздiң нақ өзi шығар деп ұғамын. Сенiң жақсылығыңа мерейi өсiп қуана алмаған, жамандығыңа жаны ашып күйзеле алмаған ерлiгi жоқ ездердiң не керегi бар?

Жарайды, жазып тұр.

Женеге (Женя, Евгения – Жүсiпбектiң әйелi – Т. Ж.) жақсылап сәлем айт.

Бектұр, Мәруә, Жанақ жолдастарға сүйiп сәлем. Анық адресiңдi жазып жiбер. Абдолладан сәлем.

Ғабдолла. 12 / IХ».

Жылы көрсетiлмеген бұл хаттың шамамен 1924 жылдың аяғында жазылғандығы байқалады. Өйткенi, Мағжан мен Мұхтар өзара пiкiр алысып, жаңа әдеби бағытты бағдарлайтын үйiрме ашудың жоспарын талқылап жүргендiгi туралы мәлiмет соны растайды.

Иә, «Алқа» үйiрмесi мен «Табадырық» атты бағдарламада ешқандай «жасырынбақтың» жоғы анық едi. Алайда, тергеушiлердiң қаламының күшiмен ол «контрреволюциялық ұлтшыл астыртын ұйым» болып шыға келдi. Оған таңданатындай ештеңе жоқ едi. Бұл кезде Ресейдiң өзiндегi әдеби ағымдардың жетекшiлерi бiрiнен кейiн бірі жазаға тартылып, қудалауға ұшыраған болатын.

Өкiнiшке орай, «ұлы құрбандыққа» деген тәбетi ендi ашылып келе жатқан Қужақ бұл хатты тергеушiлерге жолдап, қосымша айғақ ретiнде iске тiркеттiрдi.