географиялық детерминизм 1
деп аталады.
Ойшылдың осындай пікірлерінде ұтымды мән-мағына бар ма?
Әрине, бар. Оның үстіне, теориялық қана емес, практикалық-саяси
да мәні бар. Бүгінгі таңда дамыған елдердің тәжірибесін үйрене оты-
рып, біз өз еліміздің ерекшеліктерін ескермейміз, яғни қыстың жеті
айға созылатынын, судың тапшылығын, халықтың аз қоныстанатын
аймақтарын, көп жерлердің бос жатқанын естен шығарып аламыз. Де-
мек, біз, сірә, елімізді еуропалық мәнермен өзгерте алмаспыз. Еліміздің
болашақтағы бейнесі өзіндік болмақ. Мүмкін, халық аз қоныстанған
көптеген жерлер ұлттық саябақтарға айналар, ал біз бүгінгі күні құрып
бара жатқан өсімдік әлемі мен жануарлар әлемін қалпына келтірерміз.
Демек, біз ата-бабаларымыздың тәжірибелерін ұмытпауға тиіспіз.
Сонымен бірге Ибн-Хальдун барлығының да табиғат факторларына
тәуелді еместігін айтады. Климат жағдайлары бірдей елдерде өмір сүріп
1
Детерминизм – табиғат пен қоғам құбылыстарының объективтік заңдылығы мен себептік
байланыстылығын мойындайтын философиялық тұжырымдама.
95
жатқан әртүрлі халықтардың өмір сүру деңгейі де әртүрлі: біреулері
бай, ал екіншілері кедей дегендей. Ибн-Хальдунның данышпандығы
оның осы фактіні айтқандығы емес, ол сонымен қатар оның себептерін
де көрсетеді емес пе! Қоғамдар өзара
