Қазақстан Республикасының Бiлiм және ғылым министрлiгi

Қазіргі кезеңiнде қала-орталықтарында жедел түрде сауда-кәсiпкерлiктерi нығая түстi, қаладағы әлеуметтiк жағдайлары жорғары тұлғалар-боярлар баий бастады, көпестердiң беделi өстi, ал саудагерлердiң саны көбейе бастады. Осындай жағдайда кедендiк iстiң эелементтерi пайда бола бастады, атап айтқанда: сауда баж салығы пайда болды. Сол кездегi “Русская правда” заңнамалар жинағында көрсетлген кедендiк заңнамалар мен басқада құқық нормалары пайда болды. ХII ғас. ХIII ғас. басында Киев мемлекетi iс жүзiнде ыдыраған соң, кейбiр жергiлiктi феодалдар мен жер иелерi өз қалталарын толтыру үшiн және жеке өз қамдарын ойлап, өздерiнiң жер аумағында кедендiк баж алым-салықтар жүйесiн орнатты. Шекарадан немесе жер аумағынан өткен кезде “Жуу (Мытие)” алым-салығы ретiнде: “өту” және “сауда” алым-салығы алынды. Егер сол жерден немесе шекарадан өту үшiн “өту” алым салығын төлеу және “сауда” алым-салығы сауда-саттық жасаған кезде төленетiн болды. Тауарды тасымалдағаны үшiн 1 ден 3 –ке дейiн ақша (яғни 0,5-1,5 копейка) алында. Феодалдық бытыраңқылық кезеңiнде iшкi және сыртқы сауда –саттық мәселесi бая жүргi, оның себебi шекарадан тауарды өткiзбеу немесе тосқауыл жасау кедергiлерi әр түрлi баж салықтары алынды. Баж салықтарының (мыт)“костку” деген баж салығы болды, ол, жаяю өткен адамдардың әр қайсысынан алынатын болды. Сонымен қатар баж салықтарының мына түрлерi болды: “померная”, “весчая”, “письчая”, “явленая”, “клеймо” т.б. Монгаолдарың орыс жерiн жаулап алудың нәтижесiнде монгал тайпалары алым-салық ретiнде “тамга” төлендi. “Тамга” ол, таңба салу деген мағынаны бiлдiрдi Ресейдiң Қазақстан мен Орта Азияға деген Кедендiк саясаты

Қазына қорын толтыру кiрiстерiнiң 80 % жуғы кеден баж алым-салықтарынан түсетiн болды. Осы кезде кеден қызметi аса жоғары мәртебеге ие болды.

ХIХ ғас. дейiнгi Ресейдiң кедендiк саясаты Еуропа аумағында, жаңадан қалыптасып келе жатқан күштердiң ықпалында болды. Ресейдiң сол кездегi саясаттың өзгеруiнке қарай, жаңадан жер аумағының пайда борлуы мен шекаралардың кеңейуiне, жаңадан сауда жолдарының қалыптасуы, осы жағдайлардың бәрi кеден саясатының негiзгi бағытын және кедендiк күзет құрлымын өзгертуге әкелiп соқтырды. Сондықтан “кеден шекарасы” деген ұғым пайда болды. Сол кезеңде кедендiк шекара мен мемлекеттiк шекараның мағынасы жалпы алғанада бiр-бiрiмен ұқсас болды. ХIХ ғас. алғашқы екi онжылдығында кеден саясатының көтерiлуi мен төмендеу әрекеттерiне тап болды. Кеден iсiнде протекциялық тарифтен фриддерлiк тарифке көшу әрекеттерi болса да еркiн саудак-саттық жұмыстары кең орын алды. Напалеонның арандатушылық саясатына байланысты, Ресей мемлекетi Франциямен бұрынғы жеңiлдетiлген кедендiк тарифан қайта қарады. “1811 жылығы Сауда туралы ереже” мазмұнын Ресей сыртқы сауда операциясын Франциямен тоқтатты. 1812 жылғы Отан соғысы аяқталған соң, одақтас державалармен табысу үшiн, кеден саясатын жұмсарту үшiн, кеден тарифы төрт рет қайта қаралды.1818 жылы 31-наурызда темiр бөлшектерi мен тiгiн бұйымдарынан басқа тауарды тасымалдауға кедендiк тиым салу жүйесiн тоқтату үшiн кеден тарифы қабылданды. 1819 жылдың қараша айында аса жайлы кеден тарифы қабылданды. Ресейге (2-15%) дейiн кедендiк ставканың төмен түсуiне байланысты шетелден көптеген арзан тауарлар келiп жатты, осындай тауардың көптiгiнен ресей өнеркәсiбi бәсекелiкке төтеп бере алмай, отандық бұйымдар сұраныссыз қалды. Ресейдiң жаңа кеден саясатына негiз болған 1822 жылы шыққан тамыр-таныстық жағдайдағы тариф болды. Осы аталған тарифтың негiзiне мына принциптер жатты: Ресейде шығарылатын тауарларға, мемлекеттiң пайдасына қарай салынатын баж салығы төменгi деңгеге дейiн түсiрiлдi. Елде шығарылмайтын шетелден әкелiнетiн тауарлар баж салығынан босатылды, ал елде шығарылатын тауарларға бәсекелестiк тудыратын тауарларды әкелуге тиым салынды. Кейбiр бұйымдарды: темiр, қорғасын, сыра, қант, т.б. әкелуге жол берiлмедi.1850 жылы шыққан кеден тарифы кеден iсiнiң жеңiлдетушiлiк әдiсiнiң пайда болуына жол салды, ол әсiресе 1857-1868 ж. тарифтерде ерекеше байқалды. 1850 жылғы тариф бойынша 299 бапта көрсетлген тауардың 12-кi түрiн әкелуге тиым салынған. Шикi зат пен жартылай шикiлей тауарларды әеклуге жеңiлдiк жасалды.Кеден баж салығының төмендеуi нәтижесiнде отандық тауарлардың дамуына қолайлы жағдай туды. 1891жығы Ресейдiң тамыр-таныстық жағдайдағы тарифiне қарсы кейбiр шет елдер орыстың сада-саттығына қарсы тосқауылдар жасамақ болды.

1892 ж. халықаралық тауар айналымында орасон өзгерiстер болды, онда ресей тауарларын батыс елдерге тасымалдауға жағдай туғызды. Ресей мен батыс елдерi: Германия, Австро-Венгрия, Швеция және Бельгия арасында 1892 ж.1-шi ақпанда өз күшiнен енген келiсiм шарттар бойынша орыс тауарларын: нан, май, қара мал, ағаш, басқа да тiрi малдардың түрiн әкелуге рұқсат берiлдi. Ресей 1893 жылы қабылданған екi мәрте салынатын кедендiк тарифке батыс елдерi жедел көңiл бөлдi. Кедендiк қатынакс ең алдымен Германия көңiл бөлiп бұған қарсы шара ретiнде Ресей тауарларына кеден баж салығының мөлшерiн 50% дейiн көтердi. Реседен әкелiнген тауарларға баж салықтарының мөлшерi мынадай болды: бидайға- 100 кг,-7,5 марка; ал жалпы бәскелес рыногында 3,5 марка болды. Яғни басқа елмен сатыстырғанда орыс нанына 114 пайызға дейiн көтерiлдi. Бұған жауап ретiндке Ресей Германиядан әкелiнетiн тауарларға 100 пайызға дейiн көтердi. Кедендiк айқас жарты жылға созылды. Нәтижесiнде 1894 жылы Ресеймен келiсiм-шарт бекiтiлiп Германия мен Францияға және басқа да мемлекеттермен кеден ставкалары төмендетiлдi.

Ресейдiң Қазақстан мен Орта Азияға деген Кедендiк саясаты ХҮIII ғас. басында Қазақстанның Ресей Империясына қосылуына байланысты жалпыресейлiк-экономикалық процестерiне және қоғамның дамуына қарай сол кездегi дәуiрдiң әлеуметтiк-экономикалық және аумақтың мәдени дамуынап сай болу үшiн осы даму процестерiнiң iстерiне кiрiсуге мәжбүр болды. Ресей-Қазақстандық сауда-экономикалық байланыстыр кеңейiп, түкпiлiктi орныға бастады. ХҮIII ғас.сыртқы сауда-саттықтың өсуiне қарай алғашқы кеден шекаралары құрыла бастады.Кеден шекаралары 5 түрге бөлiндi:

Еуропалық, Азиялық, Кавказ-желiлiк, Арғы кавказдық, Қытай сауда жасау аумақтық бағыттары болды. Кеден қызметi округтер бойынша және үш сыныптпрға бөлiндi. Мысалы Азиялық сауда жасау кедендiк iстерi: Орынбор,Тройцк, Петропавловск, Семей, Бұхтырма (Омбы) қалалраында орналасты. Осы аталған кедендiк затава мен бекеттерде округтердiң әр-қайсысында өз-ара қашықтық қызметтiк ерекшелiгi болды. Кеден қызметi сол кездегi сауда жарғысы бойынша реттелдi, ал кейiннен ол жарғы 1755 жылы қабылдаеған Кеден жарғысымен ауыстырылды. Кеден қызметi алғашқы кезде Коммерция-алқасына бағынды, ал кейiннен Қаржы минстрлiгiнiң әскери сауда департаментiне бағынды.1752 жылы Солтүстiк Қазақстан аумағындағы “Қызыл-Жар” бөлiгiнен 160 шақырым жерiнен Петропавловск қамалы орнатылды. 1759 жылы Ресей Императорының жарлығы бойынша кең шеңберде сауда жүргiзу жұмысы ұйымдастырылды, оның нәтижесi орыс тауарлары тиелген керуендерi Қазан, Архангельск қалалары мен губеринялары және шығыстағы қалалар Қырғыз, Қоқанд, Бұқара және Хиуа арқылы өттi. Алым-салықтарды салу үшiн, мемлекеттiң шекарасы арқылы өтетiн тауарларды, жасырын түрде (контробанда) өтпеу үшiн, ескерту iс-шараларын жасау үшiн ,1782 жылы кедендiк шекара қызметi орнатылды. Ресей-қазақстандық сауда жасау орталығы 1734 жылы құрылып, оның орталығы Орынбар қаласы болды. Осы сауда орталығының пайда болуы Ресей мен Қазақстанға екi жақты экономикалық және шаруашылық тиiмдiлiк маңызы болды. Орынбор өлкесiндегi сауда орталығының пайда болуы- ол, Азия аумағына еуропалық сауда әсерiнiң пайда болуына әкелiп соқтырды. Орынбар аумағындағы сауда-саттық iстерiне қатысу үшiн Сiбiрдегi, Поволжиядағы және Ресейдiң орталық аудандарының көпестерiн, сонымен қатар Ташкент, Бұқара және Шығыс Түркiстен көпестерiн де қатысуы қажет болды. Орынбар сауда аумағына “Шығыс рыногына” Қытайм,Үндiстанмен сауда жасау қажет болды. Бұқара, Ташкент және Қашғар көпестерi Орынборға ортаазиялық тауарларын әкелушi болды. Орыс көпестерi ортаазия хандығының феодалдық беделдi тұлғалармен өз тауарларын айырбастау мәселесiнде делдалдық қызметiн атқарды. Ресей патшасы 1-шi Петрдың тұсында, Орта Азия мен Шығыс елдерiнiң рыноктарына шығу үшiн, Қазақстан аумағын транзит жолы ретiнде пайдаланып, сауда керуенiн дамыту бағытын бекiттi. Орынбор өлкесiнiң бастығына, сауда керуенiнiң еркiн жүрiп тұруына және оған қауiп төндiрмейтiн келеңсiз жағдай туғызбайтында, яғни қарақшылық, тонаушылық жасаудан қорғу жасауды қамтамасыз ету мiндетi жүктелдi.Ресей үкiметi сауда керуенiне тiкелей байланыстығы бар сұлтандардың жауапкершiлiгiн нығайтуға әрекет жасамақ болды. Қазақстанның Ресейге өз еркiмен қосылуына байланысты, амалсыздан жалпыресейлiк экономика мен қоғам дамуының процестерiне кiрiстi, оның нәтижесiнде аумақтағы әлеуметтiк-экономика мен мәдениеттiң қажеттiлiгiне сай болуына әкелiп соқты. Қазақстан аумағында кеден қызметiнiң Ресей мемлекетiнiнң кеден қызметiнiң жүйесiмен бiрiгуi мен ұқсастығы және Ресей заңына жүгiну себебi осында болды.

Еуропадағы дамыған елдерiнiң Кедендiк саясаты