Қазақстан республикасының білім жәНЕ
Ахмет Байтұрсынұлының өмірбаяны
жүктеу/скачать 391,15 Kb.
|
Ахмет Байтурсынұлы
| 2.1. Ахмет Байтұрсынұлының өмірбаяны
Қазақ ақыны, әдебиеттанушы ғалым, түркітанушы, публицист, педагог, аудармашы, қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов 1872 жылы 5 қыркүйекте Қостанай облысы, Жангелдин ауданы, Сарытүбек ауылында (бұрынғы Торғай облысы, Торғай уезі, Тосын болысы) дүниеге келген. ХХ ғасыр басындағы қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысы көшбасшыларының бірі, мемлекет қайраткері, Қазақ тіл білімі мен әдебиеттанудың негізін қалаушы ғалым, ұлттық жазу реформаторы, ағартушы, Алаш партиясы мен Алаш Орда үкіметінің мүшесі. 1882-1884 жылдары табиғатынан дарынды Ахмет ауыл мектебінде оқыды. 1886-1891 жылдары Торғай қаласындағы орыс-қазақ училищесінде, 1891-1895 жылдары Орынбор мұғалімдер семинариясында оқыды. 1895-1909 жылдары Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездерінің мектептерінде, училищелерінде сабақ берді, Қарқаралы қалалық училищесінде мұғалім, меңгеруші болып жұмыс істеді. Ахмет Байтұрсыновтың саяси қызмет жолына түсуі 1905 жылдан басталады. 1905 жылы Қоянды жәрмеңкесінде жазылған және 14500 адам қол қойған Қарқаралы петициясының (арызының) авторларының бірі. Қарқаралы петициясында жергілікті басқару органдарына, сотқа өзгерістер енгізу, қазақ халқының мүдделеріне сәйкес халыққа білім беру мәселелері, ар-ождан бостандығы, діни сенім бостандығы, газеттер шығаруға және цензурасыз баспаханалар ашуға рұқсат беру, дала күнін өткізу ережелерін қазақ халқының мүддесі үшін заңмен ауыстыру мәселелері көтерілді. Онда шаруалардың қазақ даласына қоныс аударуын үзілді-кесілді тоқтату талап етілді. Осы кезеңнен бастап жандармдық бақылауда болған Ахмет Байтұрсынов 1909 жылғы 1 шілдеде губернатор Тройницкийдің бұйрығымен тұтқындалып, Семей түрмесіне қамалды. Ресей ІІМ-нің Ерекше Кеңесі 1910 жылғы 19 ақпанда Байтұрсыновты Қазақстаннан тыс жерлерге депортациялау туралы шешім қабылдады. Осы шешімге сәйкес Ахмет Байтұрсынов Орынборға 1910 жылдың 9 наурызында келіп, 1917 жылдың соңына дейін сонда қалады. Ахмет Байтұрсынұлы өмірінің Орынбор кезеңі оның қоғамдық-саяси қызметінің ең жемісті кезеңі болды. 1913-1918 жылдары ол өзінің жақын достары Ә.Бөкейхановпен, М. Дулатовпен бірікті, сондай-ақ қазақ зиялыларының қолдауына ие болып, алғашқы жалпыұлттық "Қазақ"газетін шығарды. Газет қазақ халқын өнер мен білімді игеруге шақырды. 1909 жылы Петербургте А.Байтұрсынұлының "Қырық мысал" атты алғашқы кітабы жарық көрді, онда И. Крыловтың ертегілерінің аудармалары жинақталған. 1911 жылы Орынборда "Маса (Комар)"атты өлеңдер жинағы жарық көрді. Ахмет Байтұрсынов реформатор, қазақ тілінің теоретигі және қазақ тіл білімінің негізін қалаушы. Ол араб графикасы негізінде қазақ әліпбиін жасады. "Оқу құралы "(1912), "Тіл құралы" (1914), "Әліппе (Алфавит) "(1924), "Жаңа әліпби (Новый алфавит)" (1926) кітаптарында қазақ тілінің мәселелерін қарастырды. Қазақ тіл білімінде терминологиялық негіз қалыптастырды. Қазақ тілінің грамматикасындағы ұғымдарға анықтама берді. Ахмет Байтұрсынұлы - қазақстандық кәсіби журналистиканың қалыптасуындағы ірі қайраткер. Ол өзінің жанқиярлық әрекеттерімен баспасөздің өркениетті, тәуелсіз ел және халықтың дамуы үшін өте маңызды екенін көрсетті. Ахмет Байтұрсынов ұйымдастырып, редакциялаған "Қазақ" газеті қоғамдық пікірде үлкен резонанс тудырды, халықтың рухани санасын дүр сілкіндірді. А. Байтұрсынұлының публицист және баспасөз ұйымдастырушысы ретіндегі жұмысы қазақ зиялыларының үлкен тобын қалыптастыруда баға жетпес. Ол ұлттық әліпби жасап, жаңа үлгі ұсынды. 1917 жылы Алаш партиясы бағдарламасын ұйымдастырушылар мен құрастырушылардың бірі. Алаш Орда үкіметінің құрамында болып, оқу-ағарту комиссиясының төрағасы болды. 1919 жылдың наурыз айында Ахмет Байтұрсынұлы Алаш Орда үкіметінің атынан Мәскеуге Кеңес үкіметімен келіссөздерге аттанды, ал осы жылдың шілде айында РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесі мен Қазақ әскери-революциялық комитеті төрағасының орынбасары болып тағайындалды. 1922 жылы Байтұрсынұлы халық ағарту комиссариаты жанындағы Академиялық орталықтың төрағасы, ал 1922-1925 жылдары Халық ағарту комиссариатының ғылыми – әдеби комиссиясының, Қазақ өлкесін зерттеу қоғамының қызметкері болып жұмыс істеді. Ахмет Байтұрсынұлы түрлі кезеңдерде әртүрлі мемлекеттік лауазымдарда болды, бірақ ағартушылық және педагогикалық қызметтен кетпеді. 1921 жылдан 1925 жылға дейін Орынбордағы қазақ халық ағарту институтында, ал 1926 жылдан 1928 жылға дейін Ташкентте қазақ тілі мен әдебиетінен, мәдениет тарихынан сабақ берді. 1928 жылы Алматыда Қазақ мемлекеттік педагогикалық институтының ашылуына байланысты ректордың шақыруымен осы мекемеге профессор қызметіне ауысты. 1929 жылдың 2 маусымында "Алаш" қозғалысының 43 қатысушысымен бірге Алматыда тұтқындалып, жыл соңына дейін тергеу жүргізу кезінде Мәскеудегі Бутыр түрмесіне жіберіледі. КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі жанындағы ОГПУ-дың "үштік" шешіміне сәйкес 1930 ж.4 сәуірде Ахмет Байтұрсынов ату жазасына кесілді. Бұл шешім бірнеше рет өзгерді: 1931 жылдың қаңтарында лагерьге 10 жылға ауыстыру туралы шешім қабылданды, ал 1932 жылдың қарашасында Архангельскке 3 жылға жер аударылды. 1933 жылы мамырда денсаулығына байланысты оған өмірінің қалған бөлігін Батыс Сібірде отбасымен (әйелі мен қызы) қуғынға салуға рұқсат етілді. 1934 жылы жазушы М.Горькийдің жұбайы Е. П. Пешкованың көмегімен Ахмет Байтұрсынұлы және оның отбасы мерзімінен бұрын босатылып, Алматы қаласына оралды. Өмірінің осы кезеңінде ол әртүрлі мекемелерде әртүрлі лауазымдарда жұмыс істеуге мәжбүр болды. Жаңа тұтқындау 1937 жылы 8 қазанда өтті, ал 8 желтоқсанда ол атылды. 1988 жылы Ахмет Байтұрсынов ақталды. жүктеу/скачать 391,15 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|