Бұйра түйетікен – Carduus crispus L

Сурет 5 - Бұйра түйетікен – Carduus crispus L. жапырағының жоғарғы (А), төменгі (Б, В) эпидерма және жапырағының шеті (Г)

Белгілер: Эп. – эпидерма; Қ.т. – қарапайым көпжасушалы түк; Қ.а.т. – қарапайым айналмалы түк; Аэр. – аэренхима; С – саңылау-лар; Я - ядро
18

1.4 Тікенді шағыртікен және бұйра түйетікен өсімдіктерінің химиялық құрамы
Біз зерттеп отырған өсімдік туралы бұдан бұрынғы зерттеу мәліметтерін қарастыра келе білгеніміз оның химиялық құрамы аз зерттелген.

Төменде Тікенді шағыртікеннің химиялық құрамын анықтау мақсатында зерттеу жұмыстарына талдау келтірілген. Бұл жұмыстарда Onopordon acanthium L. өсімдігінің құрамында инулин, сапониндер, аздаған мөлшерде алкалоидтар (0,5%) және сесквитерпенді лактон- аркциопикрин бар екендігі көрсетілген. Бұл жұмыс авторлары Тікенді шағыртікен тұқымдарында 33%-ға дейін майлы кебуші майлар, ал жапырағында аз мөлшерде алкалоидтар және сесквитерпенді лактон-аркциопикрин – С₁₉Н₂₁О₆ бар деп жазады. Грисюк Н.М. авторластарымен бірге өсімдіктің жер үсті бөліктерінде сапониндер, ақуыздық заттар, көмірсулар мен аскорбин қышқылы, ал бір жылдық өсімдік тамырларында крахмалдың едәуір мөлшері бар деп көрсеткен. Шағыртікенге фитохимиялық зерттеу жасаған автор өсімдіктің жер үсті бөліктерінде биологиялық белсенді заттардың бағалы комплексы бар деп жазады, алдын-ала зерттеулерден үштерпенді сапониндер, флавоноидтар, алкалоидтар, моно-, олиго- және полисахаридтер, сонымен қатар органикалық қышқылдар табылған. Авторлар жұмысында тікенді шағыртікен өсімдігінің гүлдері мен жапырақтарында алкалоидтар, лактон-аркциопикрин, сапониндер, ащы заттар бар деп жазады. Зерттеушілер тікенді шағыртікен жапырақтарынан лактон С₁₉Н₂₄ О₆ бөліп алған және оның құрылысы мен конфигурациясын анықтаған.

Бұл өсімдіктің тұқымдарының химиялық құрамын зерттеуде біршама көп жұмыстар жасалынған. Бұл бағыттағы Өзбекстан ғалымдарының соңғы үш онжылдықта жасап отырған жұмыстарын айта кету керек.

Ульченко Н.Т. өзінің әріптестерімен бірге өсімдіктің (Onopordon acanthium L.) ұсақталған тұқымдарын экстракциялау арқылы май алған, кейіннен бұл майдан парафинді көмірсулар: С₃₃ – С₂₅ ; С₁₈ – С₁₇; олефинді көмірсулар: С_18:1; С_18:2; С_18:3; С_17:1; С_17:2; С_17:3; майлы қышқылдардың этилды эфирі С_32:0; С_31:0; С_30:0; С_29:0; молекулярлық салмағы 412,414 және 400 болатын стериндер, спирттер α-амирин және лунеол мен олардың табиғи ацетаттары бөлініп алынды. Майлы қышқылдар: С_31:0, С_29:0 алғаш рет табиғи қосылыстар ретінде анықталған. Тұқымдардың нейтралды липидтерінің құрамы анықталған, сонымен қатар липидтерге моноэпокси және моногидроксиацил-

глицериндер формасында кездесетін эпокси-гидроксиқышқылдарының құрамы мен құрылысы зерттелген. Зерттеліп отырған тұқымның липидтер қорының гидроксиацилглицериндерінің құрамында ұзындығы С₁₄-ден С₁₈- дейін күрделі изомерлі құрамды қос байланыстар саны 0-2, 24-моногидроксиқышқылдар бар екендігі анықталған.

Onopordon acanthium L. өсімдігінің химиялық құрамын зерттеу туралы басқа мәліметтерді бізге белгілі әдебиеттерден кездестірмедік.

Сонымен, қолда бар әдеби мәліметтерді сараптай отырып бізге белгілі болғаны, бұл өсімдіктің халық медицинасында түрлі ауруларды емдеуде кеңінен қолданылатындығына қарай бұл өсімдіктің құрамының күрделі және онда көптеген заттардың бар екендігіне күмән жоқтығына қарамай бұл өсімдіктің химиялық құрамына систематикалық тұрғыдан зерттеулер жүргізілмеген. Осыдан барып біздің алдымызда туындайтын өте маңызды үлкен мәселенің бірі ол – тікенді шағыртікеннің құрамын жете зерттеп ондағы жаңа заттарды тауып анықтау арқылы оның фармакологиялық қасиеттерін негіздеу.

Әдебиеттерде бұйра түйетікеннің химиялық құрамы туралы мәліметтер аз берілген.Авторлардың жұмысында бұл өсімдіктің тамырларында инулин, тұқымында 21-29 %-ға дейін майлы, жартылай кебетін майлар бар делінген. Бұл жайында басқа да авторлардың жұмыстарында жазылған.

Carduus nutans L. және Carduus acanthoides өсімдіктерінің химиялық құрамы туралы біраз мәліметтер берілген. Біздегі қолда бар әдебиеттерде бұйра түйетікеннің химиялық құрамы туралы мәнді ештеңе келтірілмеген.

Біздің зерттеуіміздің негізгі міндеттерінің бірі бұйра түйетікеннің химиялық құрамын оның құраушы бөліктерін анықтау жолында терең зерттеу жүргізу болып отыр.
1.5 Шағыртікеннің және түйетікеннің фармакологиялық қасиеттері
Әдебиеттердегі зерттеу мәліметтеріне қарағанда Тікенді шағыртікен препараттарының жүрек жұмысын жақсартатын, жүрек қағысының күшін жиілететін, артериялық тонусты жақсартатын, перифериялық қан тамырларын тарылтатын қасиеті бар. Аз дозада бұл өсімдік препараттары орталық нерв жүйесін қоздырады, ал үлкен дозада тәжірибе жүзінде оны тежеп отырады. Шағыртікеннен алынатын сөлдің антимикробтық белсенділігі бар және оның стафилакоккпен басқа да микроорганизмдердің өсуін тежейтін қасиеті бар. Бұл препараттар жұмсақ бұлшық еттің тонусын жоғарлатады. Сонымен, өсімдік препараттарының қан тоқтататын, жараны жазатын, ісікке қарсы, тырысуға қарсы, тыныштандырғыш, несеп айдайтын, микробқа қарсы әсері бар.

Жапырақтары мен гүл себеттерінен алынатын қайнатпасы орталық нерв жүйесін қоздырады, жүректің жұмысын жақсартады, несептің бөлінуін күшейтеді, жұмсақ бұлшық еттердің (асқазанның, ішектің, өт қабының) тонусын көтереді, аздап қан қысымын көтереді, қан тоқтататын, микробқа қарсы әсер етеді.

Тәжірибе жүзінде шағыртікеннің препараттары зиянсыз және ұзақ уақыт қолдану барысында жанама әсер бермейтіндігі дәлелденген.

Тікенді шағыртікен өсімдігінің фармакологиялық қасиеттері туралы мәліметтердің аз жарық көруіне қарап бұл өсімдіктің осы уақытқа дейін мамандардың зерттеу объектісі болмағанын айтуға болады. Сондықтанда бұл

өсімдікке деген қызығушылық бізде ерекше және де бұл өсімдік бізге жақын, себебі біздің регионда өте кең таралған.

Сонымен, біздің зерттеуіміздің міндеттерінің бірі тікенді шағыртікеннің жер үсті бөліктерінің (жапырақтары, гүлдері, гүл себеттері) препараттарын фармакологиялық зерттеу.

Информациялық зерттеулердің нәтижесінде біз зерттеп отырған Carduus crispus L. өсімдігінің қабынуға қарсы әсері бар екендігі туралы айтылған

жұмыс табылды, бұған қосымша өсімдіктің тырысуға қарсы қабілеттері бар екендігі туралы мәліметтер де белгілі.

Біздегі қолда бар әдебиеттерден мұнан басқа мәліметтер табылмады. Осыдан келіп,біздің зерттеуіміздің негізгі міндеттерінің бірі бұйра түйетікенді егжей- тегжейлі терең фармакологиялық зерттеу болып отыр.

Кейбір алыс шет елдердің халық медицинасында шағыртікеннің жас сөлін қатерлі ісікті алып тастағаннан кейінгі метастазаның профилактикасы, яғни алдын-алу үшін (терінің қатерлі ісігінде), асқазан және 12-елі ішектің жарасында, скрофулезде, тері туберкулезінде, теміреткіде пайдаланған.

Шағыртікеннің жапырақтары мен гүлдерінен алынған тұнбасы немесе ұнтақ несеп қапшығы мен несеп жолдарының ауруларында, сонымен бірге қабыну кезінде, офтальмологиялық тәжірибеде де қолданылады.

Өсімдіктің тамырларынан алынатын қайнатпаны бырыстырғыш ретінде және несеп айдайтын қасиетіне қарай пайдаланады. Тәжікстан халық медицинасында тікенді шағыртікеннің жапырақтарын бырыстырғыш, несеп айдағыш, жараны жазатын қасиеттері ретінде: іріңді жараларда,фурункулдарда, экземада, лишайларда өсімдіктің жас жапырақтарын сүтке салып езілген күйінде жараға жағу арқылы пайдаланады. Тікенді шағыртікеннің үлкен сүйелшөппен қосылып іріңді жараларда қолданылатыны туралы және жеке өзінің жөтелде, демікпеде, сарпта, сіреспеде кең қолданылатыны туралы да мәліметтер белгілі.

Шағыртікеннің жапырақтары мен гүл шоғырынан алынған тұнбалары мен қайнатпаларының іріңді жараларға, қабынудан болатын ісінулерде сыртқа компресс ретінде немесе жараларды жууға пайдаланады. Жапырақтары мен гүлдерінен алынатын тұнбаны көздің сырқаттарын емдеуге пайдаланады.

Болгария халық медицинасында шағыртікен шөбінен алынған қайнатпаны жүрек қаққанда, жөтелде, демікпеде, тері сырқаттарында пайдаланады.

21

Өсімдіктің жапырақтары мен гүл себеттерінен жасалынған қайнатпаны халық медицинасында онкологиялық ауруларда қолданылады деген мәліметтер де бар.

Бұл өсімдіктің жапырақтарының тұнбасы несеп қапшығының және несеп жолдарының қабынуында, түрлі ісінулерде, қабынуда, көтеуде қолданылатыны туралы мәліметтер белгілі. Мұндай жағдайларда тұнбаны төмендегі әдіспен дайындайды: 2 ас қасық құрғақ шикізатқа 1 стакан ыстық су құйып, су моншасында 15 мин қайнатып, 45 мин. суытып, оны сүзіп алады. Тұнбаны 1/3 стаканнан күніне 3 рет тамақтан кейін ішеді. Несеп қапшығының қабынуы кезінде бұл тұнбаны 1 ас қасықтан күніне 3 рет ішеді. Осы көрсеткіш бойынша жапырақтарының ұнтағын (тікендерінен тазартылған) күніне 3 рет 1 шәй қасықтан ішеді. Осы тұнбаны сыртқы іріңді жараларға, тері ауруларында компресс күйінде пайдаланады.

1 ас қасық ұсақталған жапырақтары мен гүлдерінің жинағын алып, оған 1 стакан қайнаған су құйып,оны 10 минут тұндырып,бұдан күніне 3-4 ас қасықтан ішу арқылы несеп қапшығының қабынуында, суық тиіп қабынғанда, сарпта емдеуге болады.

Шөбінен алынған жас сөлін теміреткі мен қышыманы емдеуге пайдаланады. Болгар халық медицинасында тікенді шағыртікеннің экстрактысын ағзаның тонусын көтеруші ретінде пайдалануды ұсынады. Бұл экстракт аз дозада орталық нерв жүйесін қоздырады, ал жоғары дозада керісінше тежейді.

Өсімдіктің жапырақтарынан алынған жас сөлімен фурункулезді,ал гүл себеттерімен денеге бөрітіп шыққанда және тері инфекциясының қайталануында пайдаланады.

Төменде беріліп отырған рецепт кеңінен таралған және әсері де пайдалы. Тікенді шағыртікеннің 3 гүл себетіне 400 мл қайнаған су құйып, бірнеше сағат тұндырамыз да, оны ыстық күйінде сүзгіден өткізіп алып, күніне 4 рет кофе ішетін ыдыспен ішу керек.

Ал Стояновтың (1973 ж.) рецепті бойынша: өсімдіктің жер үсті бөліктерінен ұсақталған шикізатының 2 ас қасығын алып, оған 500 мл су құйып, оны отқа қойып, 10 мин. қайнатады, суытып болған соң оны сүзгіден өткізіп алып, алынған тұнбаны (тәулік ішіндегі дозасы) күні бойы ішеді. Тұнбаның суық тигенде қабынуға қарсы, несеп қапшығының қабынуында, сарпта пайдасы зор.
22

Жоғары келтірілген мысалдарды сараптай келіп біздер тікенді шағыртікеннің жер үсті бөліктерінен (шөбі, жапырақтары, гүлдері) алынған түрлі дәрілік формалардың әлем елдерінің халық медицинасында кеңінен қолдануына қарай бұл өсімдіктің халық медицинасынан ғылыми медицинаға енгізіліп отырғандар қатарына жатқызуға болады. Демек, осыдан келіп Астерлер тұқымдасына, соның ішінде тікенді шағыртікеннің медицинада қолданылуын ғылыми тұрғыдан негіздеу мақсатында оны егжей-тегжейлі түрде оқып зерттеу міндеті туып отыр.

Әдеби мәліметтерден анықтағанымыздай түйетікен туысының өсімдіктері дәрілік зат ретінде көптеген елдердің халық медицинасында кеңінен қолданылады, әсіресе оның Carduus nutans L.- иілген түйетікен деген түрі жиі қолданылады.

Carduus crispus L. халық медицинасында дәрілік өсімдік ретінде кеңінен қолданылатыны туралы кейбір мәліметтерде келтірілген, онда өсімдіктің тамырынан алынған қайнатпасын Удмуртияның халық емшілері тыныштандырғыш қасиетін балалар конвульсиясында, орталық нерв жүйесінің нашарлауында, қорыққанда,эпилепсияда, ұйқы бұзылғанда, тырысуда, тері ауруларында (псориазда,экземада) қолдануға кеңес береді. Өсімдіктің препараттары ішуге және сыртқа қолданылады.

Тамырынан алынған қайнатпаны түйетікеннің гүл себеттері мен жапырағынан алынған тұнбасымен бірге қолдана беруге болады. Шағыртікеннің гүл шоғырынан алынған тұнбаның ағзаның сыртқы ортаның кейбір қолайсыз факторына (тұрақтылығын) төзімділігін жоғарылататынын эксперименттер дәлелдеп берді.

Орыс халық медицинасында шөбінің қайнатпасын қан тоқтататын ретінде, нервтік қозуларда, гонореяда, ал гүл шоғырының және жапырақтарының қайнатпасын мысқыл ауруында қолданады. Батыс пен Шығыстың көптеген елдерінің халық медицинасында тамырларының қайнатпасын неврозда, ұйқысыздықта, эпилепсияда қолданады. Беларуссияның халық медицинасында және де нанай халық медицинасында қорыққан балаларға құрғақ шөбінің түтінін темекі ретінде тартқызады немесе шөбінің ваннасына нервісі шаршаған балаларды шомылдырады. Өсімдіктің жоғары жағынан алынатын қайнатпаны конвульсия кезінде балаларға береді. Демікпе кезінде шағыртікеннің кептірілген, ұсақталған жапырақтарынан темекі тарту не жапырақтарын бықсыған көмірге салып, оның түтінін иіскеуді ұсынады. Қытай медицинасында гүл шоғырын суықтағанда, жөтелде және сарыпта пайдаланады. Тибет және Забайкал халық медицинасында гүл шоғыры немесе тамырларының препараттарын гастроэнтеритте, іш өткенде, суыққа қарсы, бронхитте, өкпе қабынуында және де құсуға қарсы тағайындайды. Жапырақтарынан алынған жас сөлін іріңді жаралар мен созылмалы жаралардың тез жазылып кетуі үшін жуады.Осы мақсатта жараға оның жас жапырақтарынан ұсақтап ботқа жасап оны жараға жағып тастауды ұсынады.

Сонымен,Түйетікен туысының өсімдіктері,яғни оның көп таралған түрлері: бұйра және иілген түйетікендердің медицинада белгілі бір қолдану аймағы бар деп айтуға болады. Әдеби мәліметтерден түйетікеннің кең тарлған түрлеріне шет ел ғалымдары үлкен көңіл аударатынын білуге болады.

Мысалға алсақ, Carduus Benedictus өсімдігінен алынған дәрі-дәрмектер туралы мәліметтер Ұлыбритания патенттерінде берілген.

Сонымен, әдеби мәліметтерді сараптау біз зерттеп отырған өсімдік туралы мәліметтердің көп еместігін көрсетеді, бірақ жалпы шолу жасай келе Астерлер тұқымдасының түйетікен туысы дәрілік өсімдіктерінің халық медицинасынан ғылыми медицинаға ауысу тенденциясының мүмкіндігінің бар екендігін көрсетеді.

24

1.9 Сақталуы

Шикізаттың сақталу мерзімі 2 жыл. Тікенді шағыртікен шөбін қабынуға және өт ауруларына қарсы қолданады.

Демек, жоғарыда айтылғандардың бәрін қорыта келе Астерлер тұқымдасына жататын осы туыстың өсімдіктерін ары қарай жете зерттеу яғни тікенді шағыртікенді ресми медицина қолдануды ғылыми түрде негіздеу мақсатында оны терең оқып зерттеу қажеттілігі туралы заңдылықтар туындап отыр.

25

Қолданылған әдебиеттер тізімі

2 Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений Казахстана.- Алматы: Ғылым, 1994. – 99 с.

3 Адекенов С.М. Химическое изучение растительного сырья Казахстана- источника фитопрепаратов // Разработка и внедрение новых лекарственных средств и организационных форм фармацевтической деятельности: сб. науч. тр.- Томск, 2000.- 63 с.

4 Абу Али ибн Сино Канон врачебной науки.- Т.: изд-во мед. лит. им. Абу Али ибн Сино, 1996.- В 10 т. Т. 6-3-е изд.- 320 с.

5 Abdallah O.M., Ramadan M.A., Et-Shanawany M.A. Phytochemical study of Carduus nutans L. (Asteraceae) // Bull. Fac. Sci., Assiat Univ. – 1989. – Vol. 18, №2. – P. 69-76.

6 Андрейченко Ф.И., Сюзева С.Ф., Огурцова Л.Н. и др. О химическом составе и фармакологическом действии чертополохов поникающего, крючочкового и курчавого // Материалы 3-го Всероссийского съезда фармацевтов.- Свердловск, 1975.- С. 291-292.

7 Барнаулов О.Д., Лимаренко А.Ю. Оценка некоторых фармакологических свойств препаратов и растений, применявшихся в народной медицине // Тезисы докл. науч. конф. – Ереван, 1982. – 35 с.

8 Беркман А. Об осбенностях и перспективах развития фармацевтической и медицинской промышленности республики Казахстан // Фарм. бюллетень.- 1997. №9.- 5 с.

9 Ботанический атлас – под общей редакцией члена –корр. АНСССР Б.К.Шишкина – изд.Сельско-хозяйственной литературы, журналов и плакатов.– Москва, 1963.- 263 с.

10 Беленовская Л.М., Корхов В.В., Мац М.Н. и др.(ред.). Растительные ресурсы СССР: Цветковые растения, их химический состав, использование; семейство Asteraceae (Compositae).- Санкт-Петербург: Наука,1993.- 352 с.

11 Баймухамбетов М.А., Орынбасарова К.К. Химический состав, фармакологические свойства и применение растений родов Onopordon L. и Carduus L. // Вестник ЮКГМА.-1998.-№1.- С. 75-77.

12 Баймухамбетов М.А., Рахимов К.Д., Алимгазинова Б.Ш., Нургожин Т.С. Фитотерапия сердечно-сосудистых заболеваний.- Алматы, 2000.- 320 с.

13 Бендер К.И., Гоменюк Г.А., Фрейдман С.Л. Указатель по применению лекарственных растений в научной и народной медицине. / Саратовский ун-т.- С., 1988.- С. 84-92.

14 Выделение и анализ природных биологически активных веществ / Краснов Е.А., Березовская Т.П., Алексеюк Н.В. и др. Под ред. Сироткиной Е.Е. – Томск: Изд-во Томск. Ун-та, 1987. – 180 с.

15 Георгиевский В.П. и др. БАВ лекарственных растений. – Москва, 1990.- 23 с.

16 Георгиевский В.П., Комиссаренко Н.Ф., Дмитрук С.Е. Биологически активные вещества лекарственных растений.- Новосибирск: Наука, Сиб. отд-ние, 1990.- 333 с.

17 Гончарова Т.А. Энциклопедия лекарственных растений.- Москва, 1997.-Т.2.- 528 с.

18 Грисюк Н.М., Грингак И.Л., Елин Е.Я. Дикорастущие пищевые, технические и медоносные растения Украины.- Киев:Урожай, 1989.- С. 123-137.

19 Зимин В.М. Библиотечка лекарственных растений. 400 лекарственных растений.- Санкт-Петербург АО:Дорваль, 1993.-Т.1.-201 с.

20 Иллюстрированный определитель растений Казахстана.(Байтенов М.С., Васильева А.Н., Рамаюнова А.П.).-Алма-Ата:Наука, 1972.- Т.II. – С.414-420.

21 Кривенко В.В., Дудченко Л.Р., Хмелевская А.В. Лекарственные растения – защитники от радиационного воздействия.- К.: ОКО, 1991.- 16 с.

22 Көкенов М.К., Әдекенов С.М., Рахимов Қ.Д., Исамбаев Ә.И., Сауранбаев Б.Н. Қазақстанның дәрілік өсімдіктері және оның қолданылуы.- Алматы: Ғылым, 1998.- Б.161-162.

23 Култаева А.К., Пак Р.Н., Адекенов С.М. Противовоспалительное свойства фитокомпозиции этанольных и эфирных масел // Фармация Казахстана.- 2004.- № 6.- 60 с.

24 Куркин В.А. Расторопша пятнистая-источник лекарственных средств // Хим.-фарм. журн.- 2003.- № 4.- 27 с.

25 Калинкина Г.И., Березовская Т.П., Дмитрук С.Е., Сальникова Е.Н. Преспективы использования в медицинской практике эфиро-масляничных растений флоры Сибири // Химия растительного сырья.- 2000.- 90 с.

26 Калошина Н.А., Глызин В.И., Баньковский А.И. О флавоноидах Carduus nutans // Химия природ. соедин.-1975.- № 5.- С. 654-655.

27 Қожабеков М., Қожабекова Г. Дәрілік өсімдіктер.- Алматы, Қазақстан, 1982.- 56 б.

28 Лекарственные растения Казахстана, обладающие профилактическими и противовоспалительными свойствами (Махатов Б.К., Аширматова М.Н., Абдуллабекова Р.М.).- Алматы, 1999.- 62 с.

29 Лекартственные растения Казахстана и их использование.- Алматы:Ғылым, 1996.- 179 с.

30 Муравьева Д.А. Фармакогнозия.- Москва: Медицина, 1991.- 560 с.

31 Мичник О.В. Исследование химического состава татарника колючего с целью получение лекарственных препаратов // Тезисы докл. Всес. конф. по нов. лекарств. препаратов из раст. Сибири и Дал. Вост. – Томск, 1989.- вып.2- 112 с.

32 Manavalan R., Singh J. Chemical and some pharmacological studies on leaves of Piper longum Linn. // Indian J. Pharm. – 1979. – Vol. 41, №5. - P. 297-305.

27

34 Павлов Н.В. Флора Казахстана.- Алма-Ата:Наука, 1966.- Т. IX. - 347 с.

35 Пастушенков Л.В., Пастушенков А.Л., Пастушенков В.Л. Лекарственные растения.- Лениздат-соц.-ком.фирма:Человек, 1990.- 253 с.

36 Поиск стимулирующих препаратов среди растений рода бодяка и чертополоха.- изд.Естеств. науч. ин-та при Пермск. ун-те, 1973.- № 1.- С. 120-124.

37 Рахимов К.Д. Фармакологическое изучение природных соединений Казахстана.- Алматы, 1999.- 75 с.

38 Селезненко Л.В., Осетров В.Д. Виды рода эхинацей как иммуностимуляторы // Тезисы докл. II Респ. конф. по медиц. ботанике.- Киев, 1988.- С. 399-400.

39 Токсанбаева Ж.С., Орынбасарова К.К. Комплексное изучение некоторых растений семейства Астровых с целью создания эффективных лекарственных средств // Материалы Международной конференции «Новые технологии в медицине и фармации».- Астана, 2001.- С. 405-406.

40 Тотров В.К. Уникальные рецепты по излечению раковых и других заболеваний.- Москва, 1994.- 44 с.

41 Ульченко Н.Т., Гигиенова Э.И., Абдуллаев У.А., Умаров А.У. Неглицеридный комплекс масла семян Onopordum acanthium // Химия природ. соедин.- 1979.-№5.- С. 612-615.

42 Ульченко Н.Т., Гигиенова Э.И., Сейтаниди К.Л., Умаров А.У. Глицеридный комплекс масла семян Onopordum acanthium // Химия природ. соедин.- 1978.-№6.- С. 699-707.

43 Ушбаев К.У., Никонов Г.К. Лечебные свойства растений Казахстана.- Алматы, 1994.- 114 с.

44 Фармацевтический бюллетень.- 1997. №5- 4 с.

45 Фармацевтический бюллетень.- 1997. №3.-3 с.

46 Frydman B., Deulofeu V. Studies on Argentina Plants – XIX. Alcaloids from Carduus acanthoides L. Structure of Acantoine and Acantoidine and synthesis of racemic Acantoidine // Tetrahedron. – 1962. Vol. 18. – P. 1063-1072.