Қазақстан тарихы және қоғамдық пәндер кафедрасы «Мәдениеттану» пәні бойынша оқу әдістемелік нұсқау

Отарлау саясаты мәдениетке еш жерде қолайлы болған емес.Еуразия даласын жаулап алған славяндық мәдениет осы даланың байырғы тұрғындарын ноқталып қоюға тырысты.Бұрынғы шығыстық мәдени бағдар батыс мәдениетіне ауысты.

9.Жаңа тақырыпты бекіту.20 мин (22%)

Бақылау сұрақтары:

1. Дәстүрлі қазақ мәдениетінің ерекшелігі.

2. Халық ауыз әдебиеті бай мәдени мұра.

3. Халық ауыз әдебиеті жанрындағы батырлар бейнесі мен жерге деген сүйіспеншілік.Шешендік өнер сөз жауһары.Айтыс өнері.

4. Материалдық және рухани мәдениет құндылықтары(қол өнер,тұрғын үй,киімі,қазақ күнтізбесі,халық білімі,Наурыз).

5. Халық ауыз әдебиетіндегі лирикалық поэмалар: «Қозы Көрпеш Баян Сұлу», «Қыз Жібек».

6. Ұлттық аспаптар,күй,ән өнері.

10.Сабақты қорытындылау.5 мин (6%)

1. Жаңа материал бойынша негізгі түсініктерге тоқталу.

2. Негізгі терминдер мен тезистерді жұмыс дәптерлеріне жаздыру.

«Қазақ» термині, «Қасымның қасқа жолы», «Есімнің ескі жолы», «Тәукенің Жеті Жарғысы», «Зарзаман», «Тарихи –и-Рашиди», «Ұлы жұт»,

1. Оқушыларды бағалау.

2. Келесі сабақ тақырыбын қысқаша хабарлау.

11.Үйге тапсырма беру.5 мин (6%)

Сабақтың тақырыбы: Қазақ мәдениетінің ортағасырлық кезеңі.

Жоспар бойынша ұсынылатын әдебиеттер:

1.Ө.С.Төкенов. Мәдениеттану. А. 2006.

2.Т.Х.Ғабитов, Ж.М.Мүтәліпов, А.Т.Құлсариева. Мәдениеттану. А.2004.

3.Т.Х.Ғабитов. Мәдениеттану. А. 2000.

№12- сабақ.

1. Сабақтың тақырыбы: Қазақ мәдениетінің ортағасырлық кезеңі.

2. Сағат саны: 90 мин (100%)

3. Сабақ түрі: теория

4. Сабақтың мақсаты: Қазақ хандықтарының сыртқы және ішкі қайшылықтар әсерінен мешеу дамуы, жоңғар басқыншыларының ел тыныштығын бұзуы сияқты объективті себептердің ұлттық мәдениетіміздің қалыптасуына кедергі келтіруі туралы;

*оқыту: Өздік бағалау әрекеттерін ұйымдастыру;

*тәрбиелік: Қазақстандық патриотизм, ұлттық келісім ұғымдарын дұрыс қабылдату;

*дамыту: Еріктілікті дамыту;

5. Материалды техникалық жабдықталуы:

а) техникалық құралдар:компьютер, интерактивті тақта, мультимедиялық құрылғы.

ә) көрнекі және дидактикалық құралдар:өзіндік жұмыстарға арналған кеспелер,тест тапсырмалары,сөзжұмбақтар.

б) оқыту орны: дәріс аудиториясы

6. Әдебиеттер:

1.Ө.С.Төкенов. Мәдениеттану. А. 2006.

2.Т.Х.Ғабитов, Ж.М.Мүтәліпов, А.Т.Құлсариева. Мәдениеттану. А.2004.

3.Т.Х.Ғабитов. Мәдениеттану. А. 2000.

4.Ө.С. Төкенов. Мәдениеттану негіздері. А. 2000.

↑Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ЫСБН 9965-32-491-3

↑ Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ЫСБН 9965-34-809-Х

↑Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ЫСБН 9965-17-272-2

1) Ұйымдастыру кезеңі – 5 мин. - (6%)

а) Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.

ә) Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.

б) Сабақтың мақсаты мен міндеті.

7.Оқушылардың өтілген тақырып бойынша білімін тексеру. 15 мин (16%)

1. Дәстүрлі қазақ мәдениетінің ерекшелігі.

2. Халық ауыз әдебиеті бай мәдени мұра.

3. Халық ауыз әдебиеті жанрындағы батырлар бейнесі мен жерге деген сүйіспеншілік.Шешендік өнер сөз жауһары.Айтыс өнері.

4. Материалдық және рухани мәдениет құндылықтары(қол өнер,тұрғын үй,киімі,қазақ күнтізбесі,халық білімі,Наурыз).

5. Халық ауыз әдебиетіндегі лирикалық поэмалар: «Қозы Көрпеш Баян Сұлу», «Қыз Жібек».

6. Ұлттық аспаптар,күй,ән өнері.

8.Жаңа сабақты түсіндіру:40 мин (44%)

Тақырыбы: Қазақ мәдениетінің ортағасырлық кезеңі.

Мақсаты:жаңа тақырып бойынша түсінік беру.

1.1. Дәріс түсіндірме түрінде жүргізіледі.

1.2. Мұғалімнің кіріспе сөзі.

1.3. Оқулықпен жұмыс істеу.

1.4. Қорытынды.

Ақпаратты – дидактикалық бөлім.

1. Түркі мәдениетіне араб парсы мәдениетінің ықпалы. «Мұсылман Ренессансы» дәуіріндегі жазба мәдениеттің дамуы.

2. Әл Фараби мұралары.Ислам дүниетанымы бағытында жазылған еңбектер.

3. Ортағасырлық кезеңдегі тарихи ескерткіштер.

4. «Қорқыт Ата кітабы» мен «Оғыз Наме» түркілердің ортақ мұрасы.

5. М.Қашқари «Түркі тілдерінің сөздігі»түркі тайпалары туралы зерттеулер.Ж.Баласағұн «Құтты білік»энциклопедиялық еңбек.А.Иассауи «Диуани Хикмет». «Құмандар кітабы».

Ерте орта ғасырда Қазақстан жерін мекендеген халықтар негізінен түркі тілдес халықтар. Түркі тілдес халықтар мен қатар Қазақстан жерінде басқа тілдік топтар да өмір сүрді. Сонымен қатар Қазақстан жерінде Иран (соғды) тілдес, Сирия тілдес, Араб тілдес халықтар өмір сүрді. VI ғасырлардан бастап түркі тілдес тайпалардың өз жазулары болды. Бұл жазу ғалымдардың пікірінше соғды жазуына ұқсас. Көне түрік жазуларының ескерткіштері Моңғолия жерінен табылды.

VI - X ғасырларда Қазақстанда соғды жазуы мен тілі кең қолданылган. Бұл жазу Тараз, Баласағұн, Испиджаб, қалаларында кең тараған. Оңтүстік Сібір, Алтай Қазақстан жерін ежелгі түрік тайпалары мекендеген. Олар түрік тілінде сөйлеп, көне түрік жазуымен жазған. Көне түрік әліпбиі 35 әріптен тұрған. Түріктердің әліпбиі өздерінің ру-тайпаларының таңбалары негізінде жасалған. Көне түріктердің негізгі жазуы «руна» жазуы деп аталған. Ал аса бағалы тарихи ескерткіш болып саналатын руна жазуы бар құлпытасты XIX ғасырда Солтүстік Моңғолиядағы Орхон өзенінің маңынан Н.М. Ядринцев тапқан. Құлыптастағы жазуды түріктанушы В.В.Радлов пен дат ғалымы В.Томсон оқыған.

Бұл жазу «Орхон Енесей тас жазуы» деп аталады. Түрік жазба әдебиетінің көне ескерткіштері. «Күлтегін» және «Тоныкөк» жазулары. Бұлар нағыз тарихи дастандар. Мұнда түрік қағанатының құрылуы мен дәуірлеуі, ақырында күйреуі жайында айтылады. Дастандағы тарихи суреттер әдебиет көркемдік тәсілдермен өрнектелген.

VIII - IX ғасырларға жататын әдеби шығармалар «Қорқыт ата» кітабы мен «Оғызнама» дастаны. Бұл шығармалар алғаш VIII ғасырда ауызша айтылып, ел ішіне кең таралса, тек XI ғасырдан бастап қағазға түсе бастаған. «Қорқыт ата» кітабы 12 жылдың қосындысынан тұрады. Бұл шығарма аты атаққа айналған ақын, Қорқытқа байланысты. Қорқыт есімі түрік тілдес халықтар арасында кеңінен мәлім. Қорқыт күмбезі Қызылорда облысы Қармақшы ауданында тұрғызылған.

Ал, «Оғызнама» біздің дәуіріміздің II ғасырындағы тарихи оқиғаларға байланысты туған бұл әдеби шығарма VI ғасырда парсы тіліне, IX ғасырда араб тіліне аударылған. «Оғызнаманың» ескі нұсқасын XIII ғасырда толық жазған - Әбілғазы хан. Шығарманың идеясы ерлікті, бірлікті уағыздайды. Мазмұны қазақ халқының эпос жырларымен ұштасып жатады. Сонымен ерте орта ғасырда түрік тіліндегі ауыз әдебиетінің әртүрлі жанрларының (мақал-мәтел, жоқтау, тағы басқалар) дамуына байланысты әдеби тіл мен жазба әдебиетінің дамығандығын көруге болады.

X ғасырдан бері қарай Оңтүстік Қазақстанда ислам діні кең тарай бастады. Сайрам, Отырар, Түркістан тағы басқа қалаларда діни медреселер салынып, ғылым-білімге кең жол ашылды. Әдеби және ғылыми шығармалар араб тілінде жазылды. Әбу Насыр әл-Фараби (870-950 ж.ж) Отырар қаласында туған. Осы қалада қыпшақ тілінде білім алған. Араб тілін Исфахан, Бағдат, Дамск, (Шам) қалаларында игерген. Ол дүние жүзінде Аристотель сынды ғұламалармен теңдес ойшыл ретінде танылды.

Шығыстың аса көрнекті ғалымы Әбу Насыр әл-Фараби өз шығармаларында араб, парсы грек, үнді, түрік мәдениеттерін талдап, жақындастыра білді. Мұны «Үлкен музыка кітабы» атты еңбегінен де байқауға болады. Сайып келгенде, әл-Фараби «Қайырлы қала тұрғындарының кітабы», «Дүниедегі қозғалыстардың тұрақтылығы», «Өлең, сөз және шешендік туралы», «Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат», «Логика», тағы басқалар еңбектері -ғылым тарихында өзіндік орны бар дүниелер. Білімнің әр түрлі салаларын қамтитын 160 трактат жазған. Ол 80 жасында Шам шаһарында қайтыс болады.

Қожа Ахмет Яссауи (1103 -1167 жж.). Сайрам қаласында туған. Әкесі Ибраһим атақты ғұлама адам болған. Шешесі - Мұса шайқының қызы Айша. (бір деректерде - Қарашаш). Алғаш әкесінен оқып сауатын ашып, кейіннен ислам дінінің шариғат-қағидаларын үйренген. Бала кезінен Ясы қаласын мекен етеді. Бұхара қаласында Юсуф Хамидалидан білім алып, Яссыға оралады. Мұнда ол сопылық ілімнің насихатшысына айналады. Арыстан бабты пір тұтады. Қожа Ахмет Ясауидан қалған мұра оның «Даналық кітабы», «Диуан - и хикмет» болып табылады. Кітап түрік тілінде араб әліпбимен жазылған. Бұл еңбекте адамды даналыққа, ақылдыққа, кіші пейілділікке, имандылыққа шақырады. Ахмет Ясауидің жолын қуған Шәкірттерінің бірі-ел ішінде Хакім ата аталған Сүлеймен Бақырғани.