Қазіргі қазақ повесть-әңгімелеріндегі лиризм
Қуандық Түменбай прозасындағы ұлттық рух
жүктеу/скачать 0,64 Mb.
|
| 2.2. Қуандық Түменбай прозасындағы ұлттық рух
Осындай ізденімпаздықты, жанкештілікті Қуандық Түменбай шығармашылығына үңіле түссеңіз байқайтыныңыз хақ. Жазушының ерекшелігін де дәл осындай қасиеттерінен табасыз. Хикаяттары, әңгіме-повесттерінің кейіпкерлері әдебиетімізге тән шетінен тым арманшыл, шексіз ақжүрек, бейкүнә, өз ортасында беделді, алдыңғы саптағы адамдардан бөлектеу. Мүлдем ондай емес деу асылық болар, бірақ Қ.Түменбайдың алғашқы кесек хикаяттарының бірі “Алтын жылды армандарым” (1999ж.) әкесі жоқ, шешесі бар шала жетім Темірханды арманшыл-қиялшыл, тіпті кейде Ш.Айтматовтың “Ақ кемесіндегі” баланы еске түсірердей болғанымен, ішкі психологиялық болмыс-бітімі, тағдыр-талайы ерек. Басқаға қайдам, бізге жазушының өзегіндегі ащы жалын дәл осы туындысында лаулаған сияқты болып көрінеді. Кезінде тоқырау деп аталған кезеңнің кесапат-қиянатын, иман-сауптың тоза бастағыны, оның үстіне қаламгердің өз өмірбаяны бедерленген тұсын сезесіз. Ересек жазушының бала жаны мен жалыны өн бойыңызды екіұдай күйге бөлейді /21.10/ Мінез – адамның ішкі болмысы, белгілі қоғамдық жағдай қалыптастырған қоғамдық құлқы, барлық психологиялық ерекшеліктерінің жиынтығы дегенге сүйенер болсақ , Қуандық Түменбай кейіпкерлерінің мінездері, болмысы қазіргі қоғамдағы күнделікті кездестіріп жүрген адамдар десек те болады. Жазушы қоғамдағы адамдардың болмыс – бітімін сұрыптай отырып, рухани – психологиялық табиғаттын аша түседі. Қосағынан 25 жасында жесір қалып, алпыстан асқан қайныағасына тиген кейіпкері Темірханның шешесі Насиха мен Жапардың жеті түнде төсектегі күбір-сыбырын құлағы шалған. Тәңірхан Кенесары көкесін ойлап кетті. “Апам осы кісіге тисе ғой. Ол кісінің әйелі жоқ, баласы жоқ, неге өзі ықылас білдіріп, жеңгесін алмайды екен. Қайныағасына қосылып, жатысы анау” Он жасар Тәңірханның туған шешесі туралы ойы. Сенесіз бе? Анайы емес пе? Атойлап шығар сауалдар. Туындының ішкі астарына үңіліп көрейік. Өмір. Туған әке мейірімін көрмеген, бір әулеттің шайқалған шаңырағы, тәлкекке түскен бейбақтар ортвасындағы он жасар Тәңірханның кеудесі толған қайрауықтың ащы үніндей ызылы шер. Шерменде шер. Жасына жетпей-ақ, осы орта, осы күй бала санасын ерте есейтті. Әдебиетімізде ауылдағы адамдар тағдырын бедердлегенде, дәл осындай ап-ащы күйінішті Қ.Түменбайға дейінгілер де білді, көрді. Жампоз жазушыларымыз жаза алмағаннан емес, жазғанын дүниеге келтірмегеннен еді. М.Шолоховқа жүгінсек, қанша жерден ащы болса да, жазушы шындықты оқырманға тура айтуы керек Қ.Түменбайдың Тәңірханы шалқар мінезді, дауласарсыз, бірақ әдебиетіміздегі батылдық. Шындықтың көзіне тура қараған батылдық. Хикаяттағы бас кейіпкер шерлі ғана емес. Ағайын-туыс, алыс-жақыннан, өзі өскен тіршілік ортасының қасқыр қабағынан көкірегі қарс айрылса да, ертеңігі күннен күдерін үзбейді. Ағасы Шерхан “желтоқсан көтерілісіне” қатысып, түрмеге түсті деген хабар жетісімен, Алматыға жиналады. Атасы Жүзжасардың басына барғанда: “Ата, батаңызды беріңіз”, - деп күбірледі Тәңірхан. Біз сіздің атыңызға қолымыздан келгенше кір келтірмейміз.Біз емес, біздің қолымызда не тұр, уақыт, заман ғой кірлетіп жүрген. Енді бәрі дұрыс болар /21.16/ Сіз аруағыңызбен жебеңіз, Жүзжасар ата! Сөйтіп, ұрпағыңызды құтқарып қалыңыз. Шерхан оқуды бітіріп, агроном болып, ауылға келіп, сіздің дихандық жолыңызды жалғастырамын, жаңғыртамын, әулеттің атын тазартып, ауылдың атын әлемге паш етемін деп жүр ғой”/22.42/. Он жастағы бала жиырма бестегі жігіттің сөзін сөйлеп тұр. Тәңірханның көз жасы жанын есейтіп жіберген. Иланасыз. Көркем әдебиет атаулының өзегі – рух дертін көрсету. Жүрек пен мидағы қорғасындай күшті саралау, сүзу. Асылы, кімнің қалай сүзуінде. Қ.Түменбай прозасы мен көсемсөзінің тұла бойындағы тұлпары мен сұңқары – адам рухы. ТӘН-ЖАН-РУХ”. Ана құрсағында таза жетілген мен жетілмегендер. Жарық дүниеге шыр етіп келгеннен кейінгі екі періштенің – Қалиман мен ӨҚатиманың жазуы. Оны қадағалайтын жазушы, суреткер. Қ.Түменбайдың кезінде зиялы, мәдени ортада динамиттей жарылған әңгімесі – “Адам”. Қазақстан Компартиясы Орталық комитеті осы әңгімесі үшін шақырып алып, түсінік жаздырған. Таққан кінасы – “орысты зинақор етіп көрсетті”. Әңгімені әркім әр қырынан тұщынуы заңды еді. әсіресе, сол тұсиағы қоғамдық құлқына, әбден шемен көзқарасқа бұл түрпідей тиіп, тікендей қадалғанг. Ауған соғысында дұшпандар екі аяқ, екі қолын тірідей кесіп, шолақ бөренедей тастап кеткен офицер жігіттің достан да дұшпаннан да көңілі қалып, көрген қорлығы жан түршіктіреді. Адам неге мұндай күйге түсті? Кеңестік рух жан-дүниесін меңдеп алған жас офицер Арарат Кайранасов әскери училищені бітіріп, қызыл диплом алды. Мәскеу округінде взвод командирі болды. Ауған соғысын өзі қалап барды. “Медаль керек болда маған. Орден керек болды. Олар пәле. Тау, тас – бәрі өздерінікі, бәрінің тілін біледі. Біз ше, келімсек, мылқаулар таумен де, таспен де табыса алмай ақырында, өзіміз сорлаймыз. Кім шақырды екен, біздей мылұқауларды осы биік-биік тауына?”, - дейді кейіпкер дұшпандар тұтқынында өзін-өзі жұлып жеп. Дәл осы жерде жаны мен тәні тезге түсті. Тезге түсіп, тірідей тозақтың отына күйіп бара жатты. Сонда ғана дүние жалған екенін, өзі құдайдай сенген Отанының саяси билігі үшін бұл бар болғаны адам емес, зыр айналған жай ғана ұршық тасы, жай ғана зат екенін сезді. Туған Отанының ең үлкен марапаты, көргшен жақсылығы – орден, темір екен. Адамның адамдық қадір-қасиеті биік мүддесімен бетпе-бет келгенде түкке тұрмайды. Бұдан жігіттің пәршек-першегі шыққан құрыштай денесі жары үшін де түк емес. Теріс айналып, қайырылмай кетті. Тоталитарлық идеология қанына сіңген, “Отаным” деп өзегін беруге дайын соқыр сеніммен күлі көкке ұшты” ...жылтыр үстел үстінде жатқан Надямен ажырасу туралы сот үкімін оқыған сәтте басын көтерместен еліміздің кң жоғарғы марапатының қызыл-көк жолақтарымен көмкерілген шүберек бөлігіне ауыз салғанда күректей өткір тіс көсемнің қасқа басына қарш-қарш тиді /22.264/. “Ол ең болмаса жалғыз қолы болмағанына өкінді. Қолы болғанда жүрек тұсында салбыраған темірді жұлып алып, терезеден көшеге құлаштай лақтырсам деп армандап отыр. Тағы да басын төмен иді, отыз екі тіс қарш-қарш етіп, мұздай темірмен айқасты - А-а-а-й! А-а-а-й! Мүгедек жігіттің адамдық рухы күйреді. Сол сәттен-ақ, табиғи хайцуандық нәпсілік инстинкт бас көтеріп, лап қойды. Кәді мгі ет пен сүйектен жаралған пенде емес пе? “ – Маған орден керек емес, әйел керек, әйел! Көз алдында туған баласының өзегіне у төккен қасіретіне шыдамаған, көкірегі қарс айырылған анасы да мына қоғамнан күдер үзіп: “ – Ұлым, тілегіңді мен орындасам қайтеді”, - деуден басқа амалы қалмаған. Жан мен тәндегі цунамиді Қуандық “өтіріктің балын жалап, тірі жүргенше, шындықтың уын ішіп өлген артық” (Б.Момышұлы) деп жазды. Өмірдің сұрқай шындығын сол сұрқай күйінде берді. Қуандық Түменбай бұл туындысын дүнеден озып бара жатқан Кеңес заманының сұп-суық темірдей жүйесіне әдейі ерегесіп жазды. Басқаша жазуға бұрынғы кеңестік көпқалыпқа салып, аяғы жоқ, қолы жоқ. Арараттың қасына сүйген қызы Надеждасын күндіз-түні отырғызып, “сен үшін тағдыр тауқыметін кешуге дайынмын, саған деген махаббатым мәңгілік, сен үшін бәрін де тәрк етемін” дегізіп, табындырып, қаһарман етіп қоюына болар еді. Әдебиетте мұндай сюжеттер бастан асып жатыр. Қаламгер ғасырға жуық асығы алшысынан тұрған тоң мойын мемлекет жүйесі мәңгүрт еткен қоғамдық санаға осылайша ши жүгіртіп көрді. Жазушы хикаяттары мен әңгімелерінде өз заманының құлқын, саясатқа соқпай кеткен кейіпкерлері кемде-кем. Бәрінде де, басты ерекшелігі – көз қиығын, көңіл-күйін артөқан, жүректі жылытып, буынды босататын – адамның рухы. Осы орайда жазушының “Жігіттің көктөбесі”, (Жазушы,1995) жинағындағы “Ұры” хикаяты – Қуандық Түменбайдың шұрайлы да сүбелі, қазақы тірлік-тыныстық, сана-сезімнің, тағдыр-талайының иісі аңқып тұратын бірегей туындысы. Шығармада тайға таңба басқандай сомдалған кәдімгі қазақ ауылының адамдары – ұры Ұлтарақ, бүкір кемпір Алтынай, “жүздік шегеге төрткүл дүниенің бар жаңалығын іліп тастап” жатқан соғыс ардагері Әйтеке, т.б. Көзін ашқалы несібесін ұрлықпен теріп жеп, жетім-жесір, шал-кемпір демей, жолына кездескеннің азын-аулақ ырыздығын аузынан тартып жеп, зар илеткен – Ұлтарақ ақыр соңы ұрлық пиғыл жолында тоққа түсіп өледі. Тіпті бүкір кемпір Алтынайдың ұлы Кенжебек әскерді бітіріп келіп, көлік апатынан қайтыс болып, қасірет тартып жүргенде жан сақтап отырған жалғаз ала бауыр сиырын Ұлтарақ ұрлап сойып алады. Туындыда есіңнен кетпейтіні – осы екі кейіпкердің жан-дүниесі, мінезі, іс-әрекеті. Алтынай осы күнге дейін қазақ ауылының екі үйінің бірінде бар, тағдыр тақсіретін көрсе де, иманын жоғалтпаған кемпір. Кемпір болғанда да, бүкіл саналы тірлігін сараптап, пенденің пенделігімен жасалып-жалғасып жатқан қиянат-зәбір атаулыға қарсы тұрар арлы адамдардың бар екенін ұғындырып өткен адам. “Құдай да зымияндардың жағына шығып кетті ғой”, - дейді Алтынай кемппір. Осы бір ауыз сөз Қуандық Түменбай хикаятының өзегін шарпыған ащы жалын. Рух дертінің ошағы. “тірілермен түсінесе алмай, өлілермен тілдесіп жүрген жағдайым бар. “Таза адамдар мен сияқты көрініп жүреді. Ал сен жердің бетінде қиналып жүрсің. Өйткені, сен таза адамсыңі. Жер бетінде сен сияқтылардың жүруәі қиын” (Алтынай кемпірдің монологы.) Қ.Түменбайдың туындыларының қай-қайсысында өтпелі кезең деп аталған ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасыр басындағы замана табы-тынысы бар. Қысқасы, әдебиеттегі адам образын жасаудың жолдары мен тәсілдері көп және әр алуан. Жалғыз – ақ, жазушы шын мәніндегі шебер, зергер болуы шарт, сонда ол қолданған әрбір амал адам образын ашуға қызмет етеді. Әдебиеттегі адамның ішкі бітімімен қатар сырт келбетін (портретін) де осы тұрғыдан түсінгшен жөн. Әйтпесе, портретте – самоцель емес. Оқырман өзі оқыған белгілі бір көркем шығармадағы геройлардың мінезін біліп, сөзін ести тұра сырт пішінін, кескін кейпін де көргісі келеді. Портрет тәсілі осыдан туған. Портрет дегенде біздің көз алдымызға кескін өнеріндегі (живописьтегі) портрет елестейді. Бұл – кескін өнеріндегі портрет. Бұл портреттің ерекшелігі - өзгермейтіні, қозғалмайтыны, қашан көрсек те бір қалыпта ғана тұратыны белгілі. Ал сөз өнеріндегі портрет бұлай емес, ол – бір қалыпта қатып тұрып қалмайтын, өзгеретін, қозғалатын жанды келбет, тірі кескін. (1. 110 ) Міне, біз көркем туындыны талдау, ондағы кездесетін өнер адам тұлғасын сомдау барысында кездесетін әдеби әдіс – тәсілдерге қысқаша тоқталып өттік. жүктеу/скачать 0,64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|