Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамынан дәріс тезистері №1 дәріс. Сөзжасам – тіл білімінің жеке саласы
Сөз таптарының сөзжасамы. Зат есімнің сөзжасамы
жүктеу/скачать 0,85 Mb.
|
1 дәріс. Сөзжасам – тіл білімінің жеке саласы-emirsaba.org
- Бұл бет үшін навигация:
- Есімдерден зат атауын жасайтын жұрнақтар 1.Лексикалық мағынаны өзгертетін жұрнақтар
| Сөз таптарының сөзжасамы. Зат есімнің сөзжасамы
Жоспар
Есім сөздердің сөзжасамы
Зат есімнің синтетикалық тәсіл арқылы жасалуы Зат есімнің сөзжасамдық жұрнақтарының көлемі Зат есімнің аналитикалық тәсіл арқылы жасалуы Есім сөздер - өзінің құрамын үнемі толықтырып отыратын сөз таптары. Олардың ішінде зат есім мен сын есімнің сөзжасамдық қабілеті ерекше күшті, сондықган тілде зат есім, сын есімдердің туынды сөздері өте көп. Бірақ сан есім де - туынды сөздерге өте бай сөз табы, он бір санынан бастап, миллион, миллиардқа дейінгі күрделі сан атаулары-сан есімнің туынды сөзге байлығына дәлел. Әрине, үстеудің сөзжасамы туралы бұл пікірді айтуға болмайды, үстеу - туынды сөзге кедей сөз табы. Бұл есім сөздердің бәрінің де өзіндік сөзжасамы барын білдіреді, сонымен бірге олардың сөзжасамдық кабілетінің түрлілігін де білдіреді. Ол түрлілік әр сөз табының сөзжасамында сөзжасамдық тәсілдердің түрлі қызмет атқаруына, сөзжасамдық бірліктердің түрлілігіне, олардың құрамына, мағынасына, шындық өмірмен байланысына т.б. осы сияқты түрлі себептерге байланысты. Осы жағдай әр сөз табының сөзжасамын карауды талап етеді, өйткені әр сөз табының сөзжасамының өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы, зат есім сөзжасамында сөзжасам тәсілдерінің бәрі қызмет етсе, сан есімде негізінен аналитикалық тәсіл қызмет етеді. Зат есім өз құрамын үнемі туынды сөздермен толықтырып отыратын сөз табы болса, сан есім өз құрамын туынды сөздермен толықтыруды тоқтатқан сөз табы. Зат есім мен сын есім сөзжасамы өте өнімді, құнарлы болса, үстеу сөзжасамында өнімділік, құнарлылық байқалмайды. Зат есім - сөзжасамы өте күрделі сөз табы. Оның түрлі себептері бар. Зат есімде сөзжасам тәсілдерінің бәрі қызмет етеді және бәрі де белсенді қызмет атқарады. Ал ол туынды зат есімдердей құрамының алуан түрлі болуына әсер етеді. Туынды зат есімдердің құрамының түрлілігі олардың түрлі топ құрауына әкеледі. Туынды зат есімдердің әр түрінің өзіндік ерекшелігі бар. Зат есімнің сөзжасамдык бірліктері де алуан түрлі, солардың ішінде зат есімнің сөзжасамдық жұрнақтары ерекше көзге түседі. Зат есім сөзжасамдық жұрнақтарға өте бай, олардың мағынасы мен құрамында да үлкен ерекшелік бар. Зат есім сөзжасамы тілдің даму тарихында үнемі кызмет етіп келе жатыр, ол жұмыс ешқашан толастамайды, ол қазір де қызмет етуде. Әрине, ол бірде бәсең, бірде белсенді болуы мүмкін, бірақ ол тоқтамайды. Өйткені туынды зат есімдер өмірдегі жаңалықтармен байланысты. Өмірде пайда болған жаңа заттар, ұғымдар, құбылыстарды атау қажеттігі туынды зат есімдерді туғызады. Ал өмірдің жаңалықсыз болуы мүмкін емес. Сондықгтан туынды зат есімдердің жасалуы үнемі жалғаса береді. Туынды зат есім сөздерге тіліміз өте бай. Туынды зат есім сөздердің тілден мол орын алатыны зат есімнің шындық өмірге байланыстылығын былай қойғанда, зат есімнің сөзжасамдық ішкі мүмкіншіліктерінің молдығына, күрделігіне байланысты. Зат есім сөзжасамында тілдегі сөзжасамдық тәсілдерінің бәрі белсенді қызмет атқарады. Бұл барлық сөз таптарының сөзжасамына тән құбылыс емес. Зат есімнің сөзжасамында барлық тәсілдердің белсенді қызмет атқаруы туынды зат есім сөздердің молдығына әсері бары сөзсіз. Сондықтан туынды зат есімдердің ішінде туынды сөздердің барлық түрлері бар. Синтетикалық тәсіл арқылы жасалған туынды түбірлер, аналитикалық тәсіл арқылы жасалган күрделі сөздердің барлық түрі, лексика-семантикалық тәсіл арқылы жасалған туындылар тілде баршылық. Туынды зат есім сөздердің түрлі тәсілдер арқылы жасалуына байланысты туынды зат есім сөздердің құрамы да алуан түрлі. Туынды зат есім сөздердің құрамында сөзжасамдық жұрнақтар, түбір сөздердің барлық түрі, түрлі қарым-катыста кездесе береді. Туынды зат есімдердің жасалуында негіз сөз қызметін зат есім сөздермен бірге басқа сөз таптары да атқара береді. Яғни зат есім сөзжасамы сан есім сөзжасамы сияқты өз ішінде ғана тұйыкталмайды, ол басқа сөз таптарының сөздерін зат есімге айналдырып, өз кұрамын басқа сөз таптарының сөздерінің негізінде де толықтырып отырады. Бұл үрдіске, әсіресе, сын есім сөздер мен етістіктер белсенді қатысады. Зат есімнің синтетикалық тәсіл арқылы жасалуына сөзжасамдық жұрнақтар арқылы жасалу жатады. Зат есімнің сөзжасамдық жұрнақтары деп алуан түрлі сөздерден туынды түбір зат атауын жасайтын жұрнақтар аталады. Мысалы, тыңшы, қызметкер, арбакеш, сыпырғыш, қуаныш, елеуіш, жақсылык, үлкендік, ондық, жүздік т.б. Мұндай жұрнақтар зат есімнен (тың қызмет, арба) туынды зат есім жасаған, етістіктен (сыпыр, қуан, еле) туынды зат есім, сын есімнен (жақсы, үлкен) туынды зат есім сан есімнен (он, жүз) туынды түбір зат есім жасаған. Бұл туынды түбір зат есім сөздер жұрнақ арқылы жасалғандықтан олар синтетикалык тәсіл арқылы жасалған туынды зат есім сөздер болып саналады. Ал олардың негіз сөздері есім сөздер және етістіктерден болып тұр. Осымен байланысты жұрнақтар есім сөздерден зат есім жасайтын жұрнақтар және етістіктерден зат есім жасайтын жұрнақтар болып бөлінеді. Туынды түбір зат есімдердің жасалуына зат есім, сын есім, сан есім, етістік сөздер негіз болады. Осы сөз таптарының сөздерінің негіз болуы арқылы жасалған туынды тубір зат есім сөздер туынды түбір сөздер болып саналады. Туынды түбір зат есім сөздерді жасайтын тілде 110 шамалы жұрнақ бар. Олар құрамы, мағынасы, кызметі жағынан алуан түрлі. Жалаң жұрнақтар деп құрамы бөлшектеуге келмейтін жұрнақтар аталады. Мысалы, -шы, -ші, -кер, -гер, тыр, -тір, -ыр, -ес, -ық, -ша, -сын сияқты т.б. жұрнақтар бір морфемадан тұрады, сондықтан олардың құрамы бөлінбейді. Туынды зат есім атаулар жасайтын мұндай жұрнақтар зат есім сөзжасамында негізгі орын алады. Олар арқылы көптеген туынды түбір зат есім сөздер жасалған. Мысалы, орындық, қаламгер, мұздақ, арбакеш, суат, шатқал, келіншек, түбір, сусын, діңгек, құлқын, жеңгетай, ойыншық, тілмар, қырқа, ойпат, төскей, мындық, бестік, төрткіл, қуырдақ, өсім, бөген, толқын, киіт, терме, бұрғы, қоныс, орақ, гуіл. Құранды жұрнақтар деп құрамы ең кемі екі морфемадан тұратын жұрнақтар аталады. Мысалы, -шылық, -шілік, -қыншақ, -ынды, -палық, -малық, -мшы жұрнақтарының құрамы екі морфемадан тұрады ягғни олар бұрын екі жұрнақ болған. Кейін тілдің дамуында олар кірігіп, бірінсіз бірі қолданылмайтын дәрежеге жеткен. Мысалы, адамшылық деген туынды адам негізі және -шылық жұрнағы арқылы жасалған, өйткені тілде адамшы деген сөз жоқ. Сондықтан мұндай қолданыста ол құранды жұрнақ болады. Ал егіншілік деген туынды егінші деген сөзден жасалған, сондықтан мұнда —ші және —лік деген жалаң жұрнақтар қолданылған. Туынды зат есім жасайтын жұрнақтардың мағыналық құрамы да әртүрлі. Бірсыпыра жұрнақтар түрлі мағыналы туынды зат атауларын жасайды. Мәселен, -лық, -лік, -дық, -тік, -тық, -тік жұрнағы түрлі сөз табының түбірлерінен түрлі мағыналы туынды түбір зат есім сөздер жасайды. Ол тек зат есім сөздердің өзінен түрлі мағыналы туынды сөздер жасайды. Мысалы, молдалық, шабындық, патшалық, қалыңдық, жиендік, апталық, қолтық, қастық, оттық сияқты туынды түбірлердің мағыналары әртүрлі. Зат есімнің сөзжасамдық жұрнақтарының ішінде мұндай көп мағыналы жұрнақтар бірсыпыра: -ым,- ім,- м; -дақ, -тақ -шық, -мыс, -міс; -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе; -мақ, -мек, -пақ, -пек, -бақ, -бек; -ық, -ік, -қ, -к, -ақ, -ек. -ым, -ім жұрнағы математикалық терминді білдіреді: бөлім, алым; заттық ұғымды білдіреді: білім, өлім, өсім, өнім, тыйым; мөлшер мәнді білдіреді: шақырым, тұтам; тамаққа катысты ұғымды білдіреді: жем; тілдік термин жасайды: сөйлем; мекен мәнді білдіреді: жайылым, бөлім; дерексіз заттық үғымды білдіреді: мейірім, қайырым. Осымен байланысты зат есімнің сөзжасамдық жұрнақтары өнімді және өнімсіз жұрнақ болып бөлінеді. Өнімді жұрнақтар деп тілге талай туынды зат атауын берген, қазір де сөзжасамдық қызметін жоғалтпаған жұрнақтар аталады. Зат есімнің сөзжасамдық жұрнақтарының басым көпшілігі өнімді жұрнақтарға жатады. Олардан мыналарды атауға болады: -лық, -лік: шоқтық, ауыздық, төстік т.б. -шы, -ші: диқаншы, аспазшы, суретші, оқушы т.б. -шылық, -шілік: бейбітшілік, әкімшілік, шаруашылық т.б. -шық, -шік: бүршік, қылшық, кіршік, ойыншық, талшық т.б. -ым, -ім: бөлім, білім, өлім, өнім, өсім, мейірім т.б. -хана: шайхана, асхана, емхана, перзентхана, дәріхана т.б. -гер, -кер: жауынгер, құныкер, жүлдегер, айыпкер, бапкер т.б. -ын, -ан: боран, бөген, толқын, ағын, жиын, түйін т.б. -у: тұсау, сайлау, қыстау, сүрау, жоқтау, тіреу, нұсқау т.б. -ма, -ме: кіріспе, көшірме, басқарма, жүктеме, тапсырма т.б. -ғыш, -гіш: өшіргіш, тыңайтқыш, ескерткіш, отырғыш т.б. -ғы, -гі: бұрғы, ашытқы, шалғы, қондырғы, күлкі, соққы т.б. -ыс, -іс: батыс, шығыс, егіс, алғыс, жыртыс, жеңіс т.б. -ық, -ік: бұйрық, жинақ, жасақ, жатақ, күрек, төсек т.б. -ынды, -інді: қорытынды, үйінді, ерітінді т.б. -ыш, -іш: желпуіш, өлшеуіш, қозғауыш, қабылдауыш т.б. Өнімсіз жүрнақтар да бірсыпыра, олардың біразы ғана келтіріледі. -гек: діңгек; -деу: белдеу; -шын: кұлақшын; -кір: түпкір; -арт: мұзарт; -қат: жарақат; -пек: пішпек; -лғы: жоралғы. Аталған өнімді жұрнақтар мен өнімсіз жұрнақ арасындағы онға дейін туынды түбір зат есім сөз жасаған, оннан жоғары туынды түбір зат есім сөз жасаған жұрнақтар да бар. Туынды зат атауларын жасауға жұрнақпен қатар негіз сөз де қатысады. Туынды зат атауларына түрлі сөз табының сөздері негіз болады, олар: зат есім, сын есім, сан есім, еліктеуіш сөздер, етістік. Олардың жұрнақтарында да айырма бар. Ол айырма есім сөздер мен етістік арасындағы жұрнақтарда анық байкалады. Сондықтан оларды бөліп қарастырған дұрыс. Олар: 1) есім сөздерден зат атауын жасайтын жұрнақтар; 2) етістіктен зат атауын жасайтын жұрнақтар. Есім сөздерден туынды зат есім сөздер жасайтын жұрнақтар аз емес, олардың жалпы саны жетпіс бестей болып қалады. Олардың мағынасында екі түрлі үлкен ерекшелік бар. Бір топ жұрнақтар есім сөздің лексикалық мағынасын өзгертеді, енді біреуі сөздің лексикалық мағынасын сақтап, оған түрлі үстеме мағына қосады. Осымен байланысты есім сөздерден туынды зат есім сөздер жасайтын жұрнақтар сөз мағынасын өзгертетін жүрнақтар және сөз мағынасын түрлендіретін жұрнақтар болып бөлінеді. Есімдерден зат атауын жасайтын жұрнақтар 1.Лексикалық мағынаны өзгертетін жұрнақтар Туынды зат есім сөздер жасаушы жұрнақтардың көбі сөз мағынасын өзгертуші жұрнақтарға жатады. Олар ңегіз сөздің мағынасын алуан түрлі мағынаға өзгертеді, оларды мағынасына карай топтастыру өте қиын, оны түгел қамту мүмкін де емес және ондай тәжірибе де жоқ. Дегенмен, оқулықта сөз өзгертуші жұрнақтар мағыналық ерекшелігіне қарай берілді. Лексикалық мағынаны өзгертетін зат есімнің сөзжасамдық жұрнақтарының мағынасы түрлі-түрлі, оларды түгел көрсету мүмкін емес. Мұнда солардың ішінен ірілерін жинақтап, 13 мағыналық түрі берілді. І.Мамандық мәнді жұрнақтар. Кәсіп, мамандық мәнді сөз жасау тілде қай заманнан бері бар. Қазір тілде мамандық мәнді мынандай жұрнақтар бар: -шы/-ші. -кер/-гер, -піз, -пан, -кіш, -лық/-лік. Бұл жұрнақтар мамандық атауын жасап, белгілі бір кәсіппен шүғылданатын адамды білдіреді. Мысалы, Әнші Бибигүл - халықтың сүйіктісі. Дәрігер – адам денсаулығынның сақшысы. Аспаз болу -оңай іс емес. Арбакеш болып жүрді. Ол молдалык құрып жүрді. Ал -кеш, -паз, -пан (сақпан) жұрнактары өнімсіз қалыпта қалып тұр. Мысалы, Шоқайдан құрылыс жабдықтарын тасушы арбакештер үлкен керуен болып, жол үстінде жылжып келеді (Ғ.Мүстафин). 2.0рын-жай мәнді жұрнақтар. Олар: -стан, -кент, -хана, -дық, -дік. Бұл жұрнақтардың мағынасында да, қолданысында да біраз ерекшелік бар. -стан жүрнағы халық атына жалғанып, сол халыктың елі, мемлекеті деген мағына береді. Мысалы, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан, Өзбекстан, Татарстан. Ол онша өнімді жұрнақ емес.
-хана мекеме, орын-жай мағынасын білдіреді. Бүрын өнімсіз саналатын бұл жұрнақтың қазір өнімділігі артып келеді. Соңғы кезде бұл жұрнақ арқылы сәулетхана, дәріхана, перзентхана, емхана, жетімхана сияқты туынды сөздер қосылды. -дық/-дік жұрнағы да жер, орын мағынасында қолданылады. Мысалы, шабындық, егіндік т.б. Егіндікте жұмыс қызған (газеттен). З.Лауазым атаулары мәнді жұрнақтар Билік, лауазым мәнін тудыратын жұрнақтар: -дык/-тық,-лық/-лік: патшалық, хандық, сұлтандық, болыстық, өкімдік, төрелік, үлықтық, билік, бектік. Бұл лауазым атаулары қазір ескірген. Мысалы, Бекбосын хатшыдан істі алып, болыстықты өзіне икемдеп барады (Б.Майлин). Бірақ бұл жұрнақ арқылы жасалған лауазым атаулары қазір де бар. Мысалы, бастық, министрлік, офицерліқ, адвокаттық, капитандық т.б. Мысалы, Колхоз басқармасының бастығы — Күлзира дейтін әйел (Б.Майлин). 4. Кісі аттарын жасайтын жұрнақтар. Кісі аттарында жиі кездесетін біраз жұрнақтар бар. Олар: -зада, -қан, -жан, -бай, -бек. -зада, -зат. Мысалы, Гүлзада, Бекзада, Асылзада, Шайзада, Ханзада, Айзада, Бекзат, Пәкизат, Асылзат т.б. Бұл жұрнақ арқылы жасалған жалпы есім сөз де кездеседі. Мысалы, арамзада, арамза. -хан жұрнағы еркек кісі атында жиі қолданылады. Мысалы, Асылхан, Әлімхан, Жомартхан . -жан жұрнағы әйел, еркек адамдар атында қолданыла береді. Ол өзінің лексикалық мағынасынан айрылған. Мысалы, Гүлжан, Айжан, Балжан, Күмісжан, Әсемжан, Айтжан, Құтжан, Бақытжан, Қыдыржан. -бек: Асылбек, Мұратбек, Жұмабек, Жолдасбек т.б. -бай жұрнағы ер адамдар атын жасауда жиі қолданылған. Мысалы, Қырықбай, Оразбай, Сембай, Сәрсенбай т.б. Шығарма, жазылған зат мағынасын беретін жұрнақ
-іт: киіт кигізу. -у: ілу сыйлау. 6. Туыстық атаулар жасайтын жұрнақтар:
7. Тағам атауларын жасайтын жұрнақтар: -дық: тұздық, уыздык, Мысалы, Уыздыққа тоймаған баладай (сөйлеу тілі) -не: сірне. Мысалы, Сірне жасау әркімнің қолынан келмейді -шік: ірімшік. -лақ, -дак/-тақ: балмұздақ, тұздақ, ұнтақ. -сын: сусын. 8. Дене мүшелері атауларын жасайтын жұрнақтар: тақ: шынтақ. 9. Мезгіл атауларын жасайтын жұрнақ: -лық: апталық, күздік, айлық, жетілік, жылдық, қыстық т.б. 10. Дерексіз мәнді зат атауларын жасайтын жұрнақ: -лық/-лік, -дық/-дік, -тық/-тік: ғұламалық, әзәзілдік, зұлматтық, зәбірлік, кәпірлік, батырлық, кұпиялық, достық, қателік, қастықтық. Мысалы, Адам топ әскерді алдап, өлімге апара алса да, өзіне зұлымдықты қойғыза алмайды (Шәкәрім). -ым/-ім, -м: қайырым, мейірім, қарым. -шілік/-шылық: кәріпшілік, мүмкіншілік, бейбітшілік, шүкіршілік, адамшылық, әурешілік. Мысалы, Сондай бейбітшіліктің бәрінде мүлік артқан, керуен тартқан саудагер найман еліне келіп, дастарқан басында әңгіме- дүкен құрып, өздерінің Сарыөзектен кедергісіз өткенін айтады (Шыңғыс Айтматов). 11. Қарым-қатыс атауларын жасайтын жұрнақ -дас/-дес, -тас/-тес, -лас/-лес: замандас, жолдас, отандас, әріптес, күндес, жерлес, мұңдас. Мысалы, Заманымыз бір сыйлы замандасым сенен жасыратын сыр жоқ (С.Мәуленов). 12. Аспаптар атауын жасайтын жұрнақ -ген: сазген, жетіген. Мысалы, Жетіген көне аспап (газеттен). -ган, -кен: құмған, желкен. Мысалы, Желкенге міндім, көзді жұмдым (Қ. Асанов). -ман: сайман. -пар: шоқпар. 13. Деректі зат атауларын жасайтын жұрнақ -тық, -тік: істік, желдік, терлік, бұғылық, белдік, жаялық, ауыздық, мойындық, көздік, оттық, кдзандық, кездік, орындық. -сіз/-сыз: жеңсіз. Мысалы, Қызыл көйлек, көк барқыт жеңсіз киген әйел маған таныс көрінеді (С.Мұқанов). -ык/-ік, -ақ, -ек: шырақ, мойнақ. -ша/-ше: бақша, жүрекше. -шық/-шік: ойыншық, қапшық, тығыншық. Мысалы, Биғайшаға көйлек, балаларына киім-кешек, ойыншықтар сатып алды (С.Жүнісов). -ілдірік: көзілдірік, кекілдірік. жүктеу/скачать 0,85 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|