Қазіргі кезде құрылыс өндірісінде индстрациялау жоғарғы деңгейге жеткен. Индустрациялау əдісімен салынатын құрылыс-монтаждау көлемі өсіп, даму үстінде

№6-дәріс Қашықтық өлшеу аспаптары

Қашықтық өлшегіш аспаптарымен ұзындық өлшеуде таспа-ны созып, сүйретпей-ақ өлшеуге болады, яғни өлшеу шығыны, қиындығы азая түседі. Аспаптың өлшеу принципі тең бүйірлі АВМ үшбұрышының биіктігі, табаны жəне оған қарсы жатқан кішкентай бұрыштың қатынасына негізделген (16-сурет). ВМ

• 
  l₀ негізі қашықтық өлшегіштің базисі деп аталады, ал j – қа-шықтық өлшегіштің параллактикалық бұрышы. АСВ тік бұ-рышты үшбұрышынан жазатынымыз:
  

Екі түрлі арақашықтық өлшегіш болады: тұрақты бұрышты жəне ауыспалы базисті; ауыспалы бұрышты жəне тұрақты базисті.

Іс жүзінде тұрақты параллактикалық бұрышты, яғни жіпті қашықтық өлшегіш көп тараған. Көру дүрбісінің ішіндегі екі қосымша жазық жіп торынан (тор сызығынан) жəне есеп алатын бөліктері бар рейкадан тұрады. Рейкадан арақашықтықты келесі ретпен алады. Өлшенетін арақашықтықтың бір басына аспапты (теодоит немесе нивелир), ал екінші басына рейканы орнатады. Аспапты қалыпты жағдайға келтіреді де, аспап дүрбісін рейкаға бағыттайды. Айталық, дүрбінің жоғарғы тор жібінен (сызығынан) алынған есеп – 1257, ал төменгі сызығынан алынған есеп – 1387 (17-сурет). Екі есептің айырмасы (n=130) – рейкадағы сантиметр-лік сан. Жіпті қашықтық өлшегішпен өлшенген арақашықтықты төмендегі формуламен есептейді:

мұндағы, К – қашықтық өлшегіштің коэффициенті, қазіргі теодолиттерде бұл сан 100-ге тең;

17-суретте келтірілген рейкадан алынған қашықтық өлшегіш-тік есеп, өлшенбекші қашықтықтың метрмен берілген шамасы.

Жіпті қашықтық өлшегішпен өлшеу дəлдігі 1:200 – 1:400 қатынасындай болуы керек.

• 
  6.1 Қос бейнелі қашықтық өлшегіш туралы негізгі түсініктер
  

Екі бейнелі қашықтық өлшегіш басқа түрлеріне қарағанда үлкен дəлдікті болып келеді.

Бұл аспапты теодолиттің көру дүрбісіне киілетін қосалқы құрылғы ретінде жасайды. Қашықтық өлшегіш құрылғының көп тараған түрлері ДД-3, ДД-5, ДАР-100, ДНТ-2 жəне ДНБ-2. Аталған құрылғылардың екі типі бар: тұрақты жəне ауыспалы параллактикалық бұрышты құрылғылар. Көбірек тараған түрі ол

Тұрақты параллактикалық бұрыш көру дүрбісінің алдына орналасқан оптикалық сынаның көмегімен іске асады. Оптикалық сынаны қолдану əсері шыны призма арқылы өткен сəуле екі рет сынып (бұрылып), призманың табанына қарай бұрылады (18-су-рет). Осы сəуленің β ауытқу бұрышы, призмаға түскен сəуленің сыну көрсеткішінен γ жəне сəуленің призмаға түсу бұрышына i тікелей байланысты.

Кішкентай υ сыну бұрышты призма оптикалық сына деп ата-лады. Іс жүзінде призма арқылы бейне анық көрінуі үшін, объек-тив алдына бір емес, екі сына қойылады.

Егер объективтің бір жартысына сына орнатып, ал екінші жартысын бос қойсақ, онда дүрбіден бір-біріне қарағанда жа-наса орналасқан бір заттың екі бейнесі көрінеді. Айталық В нүктесінен сəуле объективтің ашық жартысынан, ал А нүктесінен

Жоғарыда келтірілген түсініктемелер кигізілмелі қашықтық құрылғылы оптикалық қос бейнелі қашықтық өлшегіш ДД-3 аспабының конструкциялық тəсімі. Қашықтық өлшегіш 20 метр-ден 250 метрге дейінгі қашықтықты өлшеуге арналған, оның орта-ша квадраттық қатесі 1:2000 қатынасындай шамада.

Кигізілмелі құрылғы ТТ5, ТН, ТТП, ТТ4 жəне ОТШ типтес теодолиттердің көру дүрбісінің объективі жағына бекітіледі. Құрылғы құрамына екіжақты, екі сантиметрлік жəне бес сан-тиметрлік штрихты екі қашықтық өлшегіш рейкалары кіреді. Əр рейканың бас жағында 10 бөлікті шкалалы нониусы бар.

Қашықтық өлшегішпен тік жəне жазық рейка арқылы өлшеуге болады. Соңғы жағдайда (жазық рейкадан) құрылғыны 90⁰ бұру керек.

ДД-3 қашықтық өлшегішімен, тік қойылған рейка арқылы қашықтық өлшеу келесі ретпен орындалады. Өлшенбекші ұзын-дықтың бір басына өлшегіш құрылғысы бар теодолитті, келесі ба-сына рейканы орнатады (16-сурет).

Рейкаға дүрбіні бағыттауда, оның орталық жазық жіп торы

Бейненің ауысу шамасы рейкадан алынатын АВ= l кесінді-сімен өрнектеледі.

20-суреттен β параллактикалық бұрышы рейкаға дейінгі ара-қашықтыққа байланысты емес жəне ылғи тұрақты, сондықтан осы суреттен,

Екі бейнелі өлшегішпен қашықтықты анықтау жұмыс форму-ласы былай өрнектеледі:

• 
  шамасын, жіпті қашықтық өлшегіштегі сияқты 100 бірлікке тең деп алады.
  

Рейканың сантиметрлік бөліктері үшін, осы рейкадан алынған есеп келесі қосындылардан тұрады (21-сурет):

- верньердің нөлдік штрихына дейінгі рейканың негізгі бүтін шкалалық бөліктерінің саны 25 м;

- верньердің кез келген ретті штрихымен дəл келген шкаланың ондық саны 3 дм;

- дүрбі жазық жіп торының ең жақын кіші штрихына дейінгі верньердің бастапқы штрихынан бастап саны 4 см;

• 
  жазық жіп торының сызығы жəне верньердің кіші штрихы
  

арасындағы верьнердің ондық штрих саны 0,2 см; Мысалы, 21-суретте есеп 25,342 м тең.

Жазық арақашықтықты есептеу үшін, көздеу сызығының көлбеулігін теодолиттің тік дөңгелегі арқылы өлшейді.

1. 
   Белгілердің қандай түрлерін білесіз?
   

2. 
   Ұзындық өлшеу аспаптарының қандай түрлерін білесіз?
   

3. 
   Өлшеу сызықтарын созу дегеніміз не?
   

4. 
   Өлшеу таспаларын компарирлеу дегеніміз не?
   

5.Өлшеу нəтижесіне қандай түзетулер енгізіледі?

6. 
   Параллактикалық бұрыш дегеніміз не?
   

6. 
   Кигізілмей құрылғы не үшін керек?
   

6. 
   Екі бейнелі қашықтық өлшегіштің ерекшелігі неде?
   

6. 
   Сыну бұрышы дегеніміз не?
   

6. 
   Тұрақты бұрышты арақашықтық өлшегіштің ерекшелігі неде?
   

координаталар

№7-дәріс. ЖЕР БЕТІНДЕ СЫЗЫҚТАРДЫ БАҒДАРЛАУ

Құрылыс алаңында геодезиялық жұмыстарды жүргізуде жер бетіндегі сызықтардың бастапқы бір бағытқа қарағанда, оның қалай орналасқанын анықтауға тура келеді. Осы үрдісті жұмыс бағдарлау деп аталады.

Геодезияда астрономиялық, геодезиялық жəне тік бұрышты (кеңістікте жəне жазық) координаталар жүйелерін пайдаланады.

Астрономиялық координаталар жүйесінің негізі келесі тү-сініктерден тұрады. Айталық, жер бетіндегі L нүктесі жəне Жердің айналу осі Р_сР_ю арқылы Р_с LК Р_ю тік жазықтығы (22-сурет), деңгей жазықтығын бір сызықтың бойымен қиып өтті. Осы сызық негізгі немесе астрономиялық меридиан болып есептеледі.

Жер өзінің айналу осі арқылы айналу кезінде, L нүктесі MLN дөңгелегін сызады, осы сызықты параллель деп атайды. Оңтүстік Р_о жəне солтүстік Р_с полюстерден бірдей қашықтықта орналасқан, Жерді оңтүстік жəне солтүстік жарты шарға бөлетін парал-лель EQ- параллельдің ең үлкені жəне оны экватор сызығы деп атайды.

Экватор жазықтығымен L нүктесі арқылы түсірілген тіктеуіш сызығы арасындағы j бұрышы астрономиялық ендік деп аталады.

Берілген L нүктесі арқылы өтетін мердиан жазықтығы мен бастапқы меридиан жазықтықтары арасындағы λ бұрышы астро-номиялық бойлық деп аталады. Астрономиялық координаталар деп аталатын ендік φ жəне λ бой-лық арқылы кез келген нүктенің жер бетінде орналасу жағдайын анықтауға болады.

ТМД жəне көп мемлекеттерде бастапқы меридиан ретінде Грин-вич меридианы саналады (Ұлы

Британия, Лондондағы Гринвич обсерваториясы Бас залының ортасынан өтеді).

Экватор жазықтығынан солтүстікке қарай есептелетін ендік – солтүстік ендік, ал оңтүстікке қарай – оңтүстік ендік деп атала-ды. Бастапқы меридианнан басталып шығысқа жəне батысқа қарай есептелетін 0⁰-тан 180⁰ дейінгі бойлықтар ретімен шығыстағы – оң, батыстағы – теріс бойлықтар деп аталады.

Геодезиялық координаталар жүйесінде негізгі координаталық жазықтық ретінде референц-эллипсоид жазықтығы, ал негізгі координаталық сызықтар ретінде – геодезиялық меридиандар мен параллельдер алынған. Бұл жүйеде координаталар жер бетіндегі нүктелерден түсірілген тіктеуіш сызықтарға салыстырмалы түрде қарап есептелетін болса, ал мұнда, яғни астрономиялық коорди-наталар жүйесінде эллипсоидқа түсірілген тіктеуішке (нормальға) салыстырмалы түрде анықталады. Аталған екі жүйенің негізгі айырмашылығы осында.

Бір нүктенің жер бетіндегі астрономиялық жəне геодезия-лық координаталары əртүрлі. Бұл айырмашылық бір нүктенің эллипсоидқа түсірілген тіктеуішімен жəне сол нүктеден түсіріл-ген тік сызықтың бір-біріне дəл келмеуімен түсіндіріледі. Мұн-дай дəл келмеушілік тіктеуіш сызықтардың ауысуы (ауытқуы) деп аталады. Іс жүзінде астрономиялық жəне геодезиялық коор-динаталардың бір-бірінен орташа айырмашылығы 3 – 4^//, кейбір аудандарда көбірек болып келеді.

Астрономиялық жəне геодезиялық координаталар жүйелерінің жалпы ортақ аты бар, ол – географиялық координаталар жүйесі.

Жер бетіндегі сызықтың орналасу бағыты, Жер дүниенің төрт бұрыштық (полюстік) келесі бағытарынан басталады: негізгі немесе магниттік азимуттарынан, румб немесе дирекциондық бұрыштарынан.

дианның солтүстік басынан басталып өлшенеді. Ол 0⁰-тан 360⁰-қа дейін өзгереді.

– солтүстікті, екінші басы – оңтүстікті көрсетеді. Магниттік ме-ридиандар Жердің солтүстік магниттік полюсінде түйіседі де, ол географиялық полюспен дəл келмейді. Сондықтан бір бағыттың магниттік азимуты, оның негізгі азимутына тең болмайды, яғни

қандай да бір шамаға ауысып тұрады. Осы айырмашылықты магниттік үшкілдің ауысу бұрышы дейді. 23-суретте магниттік азимут пен негізгі азимуттардың байланысы көрсетілген,

мұндағы А, A_m – негізгі жəне магниттік азимуттар;

• 
  – магниттік үшкілдің ауысу бұрышы.
  

• 
  – магниттік үшкілдің ауысу бұрышы.
  

азимуттар

Егер магнитт үшкілінің солтүстік ұшы негізгі меридианнан шығысқа қарай ауысса (23-суреттегідей), онда магнит үшкілінің ауысуы шығыстық, батысқа қарай батыстық деп аталады. Шығыстық ауытқу “+” (плюс немесе оң), ал батыстық “–” (минус немесе теріс) таңбаларымен белгіленеді.

27-сурет. Азимуттар мен румб-

тар арасындағы байланыс


25-сурет. Тура жəне кері азимуттар 26-сурет. Румбтар

Бір нүктеде уақыт өте келе магнит үшкілінің ауытқу бұрышы өзгеріп отырады. Сондықтан бұл ауытқуларды – ғасырлық, жылдық жəне тəуліктік ауытқу деп айырады. Көрші орналасқан екі нүктеде ауытқу бұрыштары бір-бірінен əлдеқайда алшақ екені байқалған. Мұндай құбылысты магниттік аномали деп атайды.

Курск маңындағы магниттік аномали бұған мысал бола алады.

Азимуттар тура жəне кері бо-лып екіге бөлінеді. 24-суретте ОВ, ОD, ОМ, ОQ бағдарланбақшы сызықтары мен негізгі меридиан бағыты арасындағы A_B, A_D, A_M, A_Q жазық бұрыштары тура азимут-тар. О нүктесі бағдарланбақшы сызықтың басы ретінде, ал СО сызығы О нүктесіндегі негізгі мери-диан бағыты.

А/ = А + 1800 + γ.

(43)

Есептеуге ыңғайлы болуы үшін көп жағдайда бағытты азимут емес, румбпен өрнектейді (белгілейді).

Айталық СО түзуі (27-сурет) А нүктесінің үстінен өтетін негізігі меридианның бағыты, ал осы түзуге перпендикуляр БШ – батыстан шығысқа қарайғы бағыт. Осы сызықтармен төрт ширек пайда болады, атап айтқанда I (СШ – солтүстік шығыс), II (ОШ

– оңтүстік шығыс), III (ОБ – оңтүстік батыс), IV (СБ – солтүстік

батыс).
Мысал. 1. 232⁰ 26^/ шамасының румбысын анықтау керек. Румб тең болады, 232⁰ 26^/-180⁰ = 52⁰ 26^/ (ОБ).

2. 
   Берілген бағыттың румбы 74⁰ 35^/ болса, осы бағыттың ази-мутын анықтау керек. Азимут тең болады, 180⁰- 74⁰ 35^/ = 105⁰ 25^/.
   

27-суреттен азимуттар мен румбтардың арасындағы байла-нысты төмендегідей өрнектеуге болады.

Құрылыс алаңдарында инженерлік-геодезиялық жұмыстарды жүргізуде астрономиялық координаталарды көп қолданбайды, себебі оларды есептеу күрделі болып келеді. Сондықтан іс жүзінде

құрылыс алаңдарында қадағау жұмыстарын жүргізуде, кəдімгі тік бұрышты координаталар жүйесін қолданады, оның үстіне оны шартты координаталар жүйесінде атқарады. Координаталар басы ретінде құрылыс алаңының оңтүстік-батыс бұрышын қабылдайды, себебі бұл жағдайда абсцисса жəне ордината осьтерінің мəндері оң болып келеді. Немесе Гаусс-Крюгердің жазық тік бұрышты координаталарын қолданады. Ол үшін жер сфероидын бойлық бойымен əр 6⁰ немесе 3⁰ бөлікке бөледі де, оны зоналар деп атай-ды. Зоналардың басы Гринвич меридианнан бастап есептеледі. Əр зонаның ортасынан өтетін меридианды осьтік меридиан дейді (28-сурет).

Əр зонаның ішінде Жер беті жазықтыққа сəулеленеді (про-екцияланады). Əр зонаның өзіндік координаталар жүйесі бола-ды. 28-суреттедегідей Р_сР_о осьтік меридианы – абсцисса осі, ал АВ экватор сызығы – ординат осі. Осьтік меридиан мен эква-тор сызығының қиылысу О нүктесі координаталар басы болып есептеледі. Абсциссаның оң мəндері экватордан солтүстікке қарай, ал теріс мəндері экватордан оңтүстікке қарай есептеледі. Осьтік меридианнан шығысқа қарай ординат мəні оң, батысқа қарай теріс мəнді болады.

ТМД елдері үшін абсцисса мəндері ылғи да оң болады. Ор-динат мəндерін есептеу ыңғайлы болу үшін, О нүктесін, яғни ко-ординаталар басын нөлге емес, 500 шқ тең деп алады (500 шақы-рымға шығысқа қарай жылжытады). Мұндай ординаталар қайта құрылған деп аталады. Егер А жəне В нүктелері арқылы осьтік мериданға параллель түзу жүргізссек, онда +g жəне -g бұрыштары меридиандардың жақындасу бұрышы деп аталады (28-сурет).

Меридиандардың жақындасу бұрышы жобамен (44) жəне (45) формулармен анықталады,

Яғни, ендік жəне бойлық айырмасы үлкейген сайын, мери-диандардың жақындасу бұрышы өсе береді.

(45) формула арқылы,

Алты немесе үш градусты зона ішінде сызықтарды бағдар-лауда негізгі меридиан емес, осьтік меридианға параллель сызық пайдаланылады. Сонда азимуттардың орынына дирекциондық бұрыштар деген түсінік қолданылады. Азимут сияқты, дирекциондық бұрыш сағат тілінің бағытымен, абсцисса осінің оң мəнді бағытынан берілген бағытқа (сызыққа) дейін өлшенеді. Дирекциондық бұрыш 0⁰-тан 360⁰-қа дейін өзгереді.

Егер PQ сызығының Р нүктесі арқылы (29-сурет) негізгі ме-ридиан СО жəне NS осьтік меридианға параллель болса, онда g бұрышы меридиандардың жақындасу бұрышы, ал a бұрышы

29-сурет. Дирекциондық бұрыштар жəне азимуттар


PQ сызығының (бағытының) дирекциондық бұрышы болып есеп-теледі.
Негізгі азимут тең болады,

А = a +γ немесе a = А - γ.

(46)

PQ сызығы үшін a дирекциондық бұрышы – тура, ал QP бағыты үшін a₁ – кері дирекциондық бұрыш болып есептеледі. Өйткені NS бағыты осьтік меридианға параллель, сонда,

a	1	= a + 1800 жалпы формуласы a	1	= a ± 1800.	(47)

Тура жəне кері дирекциондық бұрыштардың бір-бірінен ылғи да 180⁰ айырмашылықтары болады. Бір сызықтың дирекциондық бұрышы оның кез келген нүктесінде (тұсында) өзгермейді, ал сол сызықтың азимуты оның əр нүктесінде əртүрлі болады.

Есептеуге оңай болуы үшін, көбінесе дирекциондық бұрыш-тың орнына румбты қолданады. Дирекциондық бұрыш пен румбтың арасындағы байланыс азимут пен румб арасындағы байланысқа ұқсас болып келеді де, төмендегі формуламен өрнектеледі,

1. 
   Сызықтарды бағдарлау дегеніміз не?
   

2. 
   Географиялық (астрономиялық) ендік жəне бойлық дегеніміз не?
   

3. 
   Референц-эллипсоид дегеніміз не?
   

4. 
   Дирекциондық бұрыш дегеніміз не?
   

5. 
   Румб дегеніміз не?
   

6. 
   Дирекциондық бұрыш пен румб арасында қандай байланыс бар?
   

7. 
   Меридиандардың жақындасу бұрышы дегеніміз не?
   

8. 
   Азимут пен румбтың байланысын түсіндіріңіз?
   

9. 
   Магнит үшкірлігінің ауытқу бүрышы қалай анықталады?
   

10. 
    Картада (планда) дирекцондық бұрыш қандай осьпен дəл келеді?
    

Құрылыс-монтаждау жұмыстарын геодезиялық істермен қамтамасыз етуде жазық жəне тік жазықтықтарда орналасқан бұрыштарды өлшеуге тура келеді. Оның үстіне, екі қабырға арасындағы көбінесе көлбеу болып келетін бұрышты емес, оның жазықтыққа (жер бетіне) түскен проекциясын өлшейді.

Бұл бұрыш өлшеу, əртүрлі бұрыш өлшегіш аспаптармен атқарылады. Олардың арасында, қарапайым түрлері: бусоль, эк-кер, гониометрлер; күрделірегі – теодолиттер бар. Қазіргі кезде бұрыштарды теодолитпен өлшейді. Олар құрылыс-монтаждау жұмыстарында керекті дəлдікті қамтамасыз етеді.

Бұрышты өлшеу келесі түсініктерден тұрады. Жер бетінде А, В жəне С нүктелері белгіленді делік (30 – 31-сурет).

30-31-суреттен көрініп тұрғандай, АА₁ сызығының кез кел-ген нүктесінде немесе сол сызықтың жалғасында, мысалы, а

нүктесінде b бұрышына тең бұрыш салуға болады. Сондықтан жазық бұрышты өлшеу үшін аспапты АА₁ тік сызығының үстіне орнату керек, яғни аспаптың тік айналу осі, осы АА₁, сызығының үстінде жатады. Оны дəлдеу жіпке ілінген немесе оптикалық тіктеуіш жабдығымен іске асады. Аспапты осылай орнату – аспап-ты центрлеу деп аталады. Бұрыштың сандық шамасын анықтау үшін В жəне С нүктелеріне қада орнатады да, теодолиттің жазық дөңгелегінен есеп алады.

Жазық бұрышты өлшеу тəсімі 30-31-суреттерде көрсетілген. Аспапты өлшенбекші бұрыштың төбесіне дəл орнатады; аспап-ты жазық дөңгелек үстіне орнатылған цилиндрлік деңгей арқылы қалыпты жағдайға (жазық жағдайға) келтіреді. Алдымен аспап дүрбісін сол жақтағы В нүктесіне, ал содан кейін оң жақтағы С нүктесіне бағыттап а жəне b есептерін алады. 30-31-суреттерге сəйкес алынған есептердің айырмасы а-b, өлшенген b бұрышының градуспен берілген бұрыштың сандық мəнін береді.

• 
  8.1 Теодолит аспабының геометриялық тəсімі жəне негізгі құрылысы
  

Теодолит аспабы жазық жəне тік бұрыштарды өлшеуге арналған. 10529-97 ГОСТ бойынша теодолиттер дəлдігіне қарап оларды жоғарғы дəлдікті ТО5, Т1 (бұрышты өлшеудің орташа квадраттық қатесі 0,5 – 1^//), дəл Т2, Т5 (бұрышты өлшеудің орташа квадраттық қатесі 2 – 10^//) жəне техникалық Т15, Т30 (бұрышты өлшеудің орташа квадраттық қатесі 15 – 30^//) деп бөледі. Соңғы топтағы теодолиттер құрылыс-монтаждау жұмыстарында кеңі-нен қолданылады. Теодолиттердің маркасы олардың дəлдігін көрсетеді, мысалы, Т30 теодолитімен бұрышты өлшеудің орташа квадраттық қатесі ± 30^//.

1. 
   Теодолитті буып-түйіп қорабына салумен тиянақты танысу;
   

2. 
   Теодолиттің көтергіш бұрандалары ортаңғы жағдайына келіп тұрулары керек;
   

3. 
   Аспап бөліктері, жетекші бұрандаларының айналуы бір-қалыпты жəне шайқалыссыз болуы керек;
   

3. 
   Есеп алу цифрлары, заттардың дүрбіден көрінуі жəне дүрбі ішіндегі жіп торының кескіндері анық болулары керек;
   

3. 
   Тасымалдағанда аспаптың қорап ішінде немесе үштағанға (штатив) дұрыс бекітілгенін қадағалап отыру керек;
   

3. 
   Тасымалдау кезінде аспапты тік қалпында ұстау қажет. 2Т30, Т30М, 2Т30М теодолиттерінің құрлыстары. Бұл тео-
   

1 (32-сурет) тұғырықпен – 2 жалғасқан, оның теодолитті қалыпты жағдайға келтіру үшін жасалған арнайы үш бұралмалы көтергіш аяқшалары – 3 бар. Жазық бұрыштарды өлшеуге арналған, лимб жəне алидада орналасқан дөңгелек қорап – 4. Лимбты бе-кіту жəне жайлап бұру (жетекші)

алу құрылғысына жарық беру айнасы – 11. Цилиндрлік деңгей –

12. 
    2Т30М теодолитінің ерекшеліктерінің бірі, лимбті бекіту жəне оның жетекші бұрандасы жоқ, оның орнына лимбті бекіту жəне
    

босату шүріппесі – 13 орнатылған.

1. 
   Алидада үстіндегі цилиндрлік деңгейді көтергіш екі бұ-рандаға параллель қойып, оның көпірікшесінің ортаға келуін көтергіш бұрандаларды бір бағытта, бір уақытта бұрау арқылы (екі көтергіш бұранданы бір уақытта қарай немесе сыртқа қарай) іске асыру керек;
   

а) 2Т30 теодолитінің есеп ə) Т30 теодолитінің есеп

алу шкаласы алу шкаласы

б) 2Т30М теодолитінің есеп алу шкаласы

2. 
   Цилиндрлік деңгейді 90 градусқа бұрып, үшінші көтергіш бұранда арқылы деңгей көпіршігін ортаға келтіреді;
   

2. 
   Аспапты жан-жағына 90-180 градусқа бұрып, деңгей көпір-шігінің ауытқымауын қадағалайды;
   

2. 
   Теодолитті бекіткен бұранданы босатып, аспапты үштаған үстінде жылжыту арқылы нүкте үстіне дəлдейді.
   

Осы айтылған жұмыстар орындалғаннан кейін, деңгей көпір-шігінің ауытқуы байқалса, жоғарыдағы істелген жұмыстарды

толық қайталау керек.

көрініп тұрады, яғни лимб пен алидаданың бұрыш өлшеу кезін-дегі үйлесуі призмалар арқылы окулярға берілген. Жазық жəне тік бұрыштарды өлшеу шкалалары окуляр ішінде жеке-жеке орналасқан. Тік бұрыштарды өлшеу шкаласы окулярдан қарағанда жоғары жағында, ал жазық бұрыштарды өлшеу шкаласы төменгі жағында орналасқан. Т30 теодолитінің есеп алу шкаласының əр бөлігі 10 минуттан алты үлкен бөлікке, яғни 1 градуста 60 минут болғандықтан, сол алпыс минут тең алты үлкен бөлікке 10 минут-тан бөлінген. Бұл үлкен бөліктер əрқайсысы 5 минуттан кіші екі бөлікке бөлінген. (33 а-сурет).

Тік бұрыштарды өлшеу шкаласының (+) жəне (–) таңбалары жəне екі қатарлы цифрлары бар. Шкаладан (+) таңбалы штрихтары көрінсе, онда шкаланың цифрлары солдан оңға қарай көбейіп есеп алынады, ал егер (–) таңбасы көрінсе есептеулер оңнан солға қарай оқылады (33 ə-сурет). Бұл таңбалар дүрбі бағытталған нүкте аспаптың көк жиек деңгейінен жоғары (+) немесе төмен (–) жатқанын көрсетеді.

2Т30М теодолитінің есеп алу шкалалары 10 минуттан үлкен ал-ты бөлікке жəне 1 минуттан 60 кіші бөлікке бөлінген (33 б-сурет).