«Қазіргі заманғы білім беруді дамыту тенденциялары: даму бағыттары, тәжірибе, мәселелер»

623 
623 
болып қалыптасқалы халықпен бірге жасасып, ғасырлар бойы ұмытылмай, атадан балағ мұра 
ретінде ауысып отырған.Олар баланы пайдалы еңбекке, сөйлеуге,мергендікке, тапқырлыққа, 
ептілік пен күштілікке, бірлесіп қызымет атқаруға, төзімділікке және т.б. тәрбиелеудң ұтымды 
құралы болған.Қаз»рде әртүрлі ұлттар ойындары,соның ішінде қазақтың ұлттық ойындары 
жинақталған 
кітаптар 
шығарылуда. 
Ұлт ойындары – интернационалдық тәрбиенің құралы. Олай дейтініміз ұлт ойындарының 
арасында 
өзара 
үндестік, 
тығыз 
байланыс 
бар. 
Ойынға тек ойын деп қарамай,халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл қазынасы,бір жүйеге 
келтірілген 
тамаша 
тәрбие 
құралы 
деп 
қараған 
орынды. 
Ұлттық ойындар халық педагогикасынаң бір саласы болып отыр.Ол-сандаған ғасырлар бойы 
ұрпақтың керегіне жарап, оларды өмірге әзірлеу қажетін өтеуде. Қазақтың ұлттық ойындары тек 
дүниені ғана емес,ойды жаттықтырушы да болып табылады. ¥лт ойындарын тек ойын деп 
қарамай, халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл қазынасы, бір жүйеге келтірілген тамаша тәрбие 
құралы деп караған жөн. Өйткені, ойын баланың дүниені танып білуге қадам жасар алғашқы 
басқышы. Егер баланың алғашқы өмір кезіндегі тікелей айнала қоршаған ортамен байланысын 
адамдармен, жолдастарымен карым - қатынасын елеп ескермей өмір тәжірбиелерінен қол үзгізіп, 
бірден өзіне бейтаныс дүниеге мәжбүр етсек, олардың психикалық дамуына кері әсер етуі әбден 
мүмкін. Оның үстіне бүл тәрбие үрдісінде жақыннан алысқа жай нәрседен күрделіге, жеңілден 
ауырға, 
белгіліден 
белгісізге 
деген 
қағидаға 
да 
қайшы 
келмейді. 
Қазақ халқының ұлт ойындары жеке адамдарды ғана тәрбиелеу құралы емес, ол бүкіл 
қоғамдық ортаны өз соңынан ертетін ұлттың азаматын тәрбиешісі, үлгі берершіктей әлеуметтік 
орта моделін жасаушы ретінде күрделі қызмет атқарған. ¥лттың ойын арқылы жеке тұлғалар 
қалыптасып, шыңдалып халыққа танылған сол арқылы өмірге жолдама алып, ел ішінде танымал 
адамдарға айналған. Қазіргідей арнайы мамандық беретін оқу орындары болмаған кезде ұлт 
ойындары халқымыздың өз ұрпағын тек ойын - сауықтарды бәсекеге түсіп жеңімпаз атанып, 
жүлде алу ғана емес, ата жолын куып, өзінен бұрынғы дәстүрлерді жалғастырып, өз жұртында 
бар өнерді игеріп меңгеруге, шаруашылық жүргізу қолынан келетін, ел қорғауға жарайтын батыл 
да 
өжет, 
шапшаң 
ұрпақтарды 
тәрбиелеудің 
өзіндік 
жүйесін 
өмірге 
әкелген. 
Сондықтан ұлт ойындарын бүгінгі бала-бақша және бала-бақшадан тыс оқу - тәрбие 
жұмысына, әсіресе балалардың туристік іс -әрекетін ұйымдастыруға енгізудің әлеуметтік-
педагогикалық негіздері белгілі бір ғылыми — педагогикалық алғы шарттарға бағындырылуы 
тиіс. 
Бала-бакшадағы және бала-бақшадан тыс тәрбие үрдісін жетілдірудің алғы педагогикалық 
шарттарының бірі - өркениеттің бүгінгі деңгейіне негізделген әлеуметтік - педагогикалық 
талаптарға сай жастарға білім мен тәрбие беру, адам баласының өткен ұрпақтарының қол 
жеткізген жетістіктерінен бас тарту деген сөз емес, қайта сол көненің негізінде жаңа мазмұн мен 
мағыналарға жеткізілетін түрлерді дүниеге келтіру арқылы бүгінгі күн талаптарына сай жас 
ұрпақты 
тәрбиелеу 
мүмкіндігін 
пайдалану. 
Ұлттық ойын элементтерін сабақтың барысында пайдалану балалардың білімді қабылдау 
қабілетін нақтылап, мазмұнын бала санасына жақындатады. Ал балалардың табиғи жағдайда 
өткізетін туристік іс - әрекеттерде (туристік жорықтарда, жарыстарда) ұлт ойындарын пайдалану 
тәрбие 
жұмысына 
оларды 
қызықтырып, 
еліктіре 
түседі. 
Ұлт ойындары балалардың іс - әрекеттерінің мазмұнын байытып, нақтылаудың 
нәтижесінде балалардың белсенділігін жетілдіріп, жұмыс қабілеттерін жақсартады, түрлі 
қиындықтар 
мен 
кедергілерді 
еркін 
игеруге 
мүмкіндік 
туғызады. 
М. Павловтың рефлекстік пиериясына сүйенер болсақ, барлық оқыту, тәрбие үрдісі байланыс 
жүйесінің құрылымына негізделеді, ал оның қажетті шарты "Орталық ми қабығының әрекетіне" 
байланысты болып келеді. Олай болса, ойын қолданылған сабақ, тәрбие жүмысы балаға өзінің 
етене 
жақындығымен, 
түсініктілігімен 
ерекшеленеді. 
Ойын әрекеті - өзіндік әрекет. Педагогикада өзіндік жүмыс өз алдында жеке тұрып оқыту 
ұсталған бола алмайды. Ал баланың ойын үстіндегі өзін - өзі жаттықтыруы, өмірді білуге деген 
құмарлығы, шашығуы, шыңдалуы, оның ақыл - ойын, дене еңбегіндегі белсенділігін арттырып, 

624 
624 
алдына қойған мақсатына жетуге деген ерік -қайратын шыңдайды, алға қарай ұмтылысын, 
құштарлығын оятады. Осының нәтижесінде балалардың өз бетімен ізденуі, білімді қажетсінуі 
өсіп, нақтылы қажеттілікке ұласады. Атап айтқанда, білім алудағы бала белсенділігі мен білімді 
игеруге деген санашылық (пен) ұстанымы бала дербестігін туғызып, өздігінен оқу білім алу 
дағдысын 
қалыптастырады. 
Бала бала-бақша қабырғасында, бала-бақшадан тыс ұйымдарда ұжым арқылы білім 
айғағынан, ол әрдайым өз алдында дербес тұлға арқылы іске асқанымен, ойынға қатынасқан әр 
баланың 
алдына 
жеңіске 
деген 
ұмтылыс 
пайда 
болады. 
Ұлт ойындарымен бойында бүгінгі жас ұрпақтың бойына дарытарлық ұлттық жағымды 
қасиеттері үшан - теңіз, соның бәрі әлеуметтік педагогикалық талаптарды үнемі шыңдап, қоғам 
талаптарына сай жастарды тәрбиелену ісіне қосар үлесі мол екені даусыз. 
Қазақ халқы материалдық мұраларға қоса мәдени қазыналарға да аса бай халықтардың бірі. 
Сондай қомақты дүниелер қатарына ұлт ойындары да жатады. Бүгінгі заман достарымыз бен 
болашақ ұрпақтарымыздың оларды оқып үйреніп, өздерінің кім екендіктеріне барлау жасауына 
ата - бабаларының психологиялық болмысы мен ойлау жүйелеріне зер салуларына, көздеген 
мақсаттарына саралап,жете білулеріне, дәстүрлер жалғасын өрістетіп, өткені мен бүгінгі 
байланыстыра білулеріне, сөйтіп, мәңгүрттік атаулыға тосқауыл коюларына ұлт ойындары 
септігін тигізеді. Балалар ойын арқылы шынығып өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай 
түседі. Ойынға халық ерекше мән берген сондықтан, халық оған тек ойын - сауық, көңіл көтеретін 
орын деп қана қоршаған ең басты - ел қорғауға қабілетті болашақ қайраткер, өзінің осы қасиетін 
шаршы топтың алдында, баршаға тең, еркін бәсекеде жеңіп алуға тиіс болған. 
Ойын тегінде адам баласының ұжымдық шығармашылығының және орындалуы да 
көбінесе ұжымдық түрде болғандықтан, ойын үстінде жолдастық, достық қарым - қатынасқа 
әрекеттенуге 
тәрбиелеуге 
мүмкіндік 
мол. 
Ойын 
- 
бала 
білімін 
берік 
меңгерту 
құралы 
Ойын - маңызды іс. Егер біз ойынды тек көңіл көтеру үшін немесе дем алу ретінде пайдалансақ, 
одан ешқандай пайда болмайды. Қандай ойын болса да, ол негізгі мақсатқа жұмысалуы керек, 
өйіткені ойын баланы дамытады. Ойын адам жолын ынтымақтығымен бірге, оның бойындағы 
көптеген қасиеттерді ұштап, білім дәнін бойға білдіртпей дарытады. Ойындардың қай - қайсысы 
болсада баладан төзімділікті, тапқырлықты, ізденімпаздылықты, шеберлікті, т.б. толып жатқан 
қасиеттерді 
талап 
етеді. 
Қызығу - танымдық іс - әрекеттің қозғаушы күші. Баланың қызығуы жәрдемімен оқып 
үйрену барысында қабілеті ашылып, дарыны ұшталады, өз күшіне, мүмкіншілігіне сенімі артады, 
кісілігі 
қалыптасып, 
дара 
тұлғалық 
сипаттарға 
ие 
болады. 
Танымды қызығу оқыту мен тәрбиелеу нәтижесінде қалыптасады. Педагогикалық 
әдебиеттерде 
оны 
қалыптастырудың 
үш 
жағдайы 
туралы 
жиі 
айтылады. 
Біріншісі - оқытудың мазмұны мұндағы балаларды қызықтыратын мазмұнының берілу 
түрі, жаңалығы, ғылыммен техниканың соңғы табыстары тандандыратын тарихи деректер, 
білімінің ғылыми іс жүзінде қолданылуға бұрыннан білетін мағлұматтың жаңа қырының 
ашылуы. 
Екіншісі - балалардың таным әрекетін үйымдастыру формалары, құралдарын және 
әдістерін жетілдіру. Бұған жататындар: сабақтың дәстүрлі емес түрлерін өткізу, оларды 
қолданылатын техникалық және көрнекі құралдардың тиімділігін арттыру, танымдық ойындар 
ұйымдастыру,проблемалық және интегративті ұстанымдарды жүзеге асыру, пәнаралық және 
пәнішілік байланыстарды тудыру, ғылымның өмірмен, өндіріспен, техника және экологиямен 
байланысын ашып көрсету, балалардың өздігінен істейтін жұмыстарын және өздігінен білім 
алуды тиімді ұйымдастыру, шығармашылық және зерттеу жұмыстарын белсенді қалыптастыру, 
білімтексеру мен бағалаудың алуан түрлерін ұтымды пайдалану арқылы оқытудағы кері 
байланысты 
жетілдіру. 
Үшінші - тәрбиеші мен бала, бала мен бала арасындағы қарым-қатнас сыйластық, 
ізеттілік орнатып, жүрек жылуының болуын қамтамасыз ету. Бала өзі ұнатпайтын тәрбиешінің 
пәнінен ешқашан қызықпайды. Балалар өзара сыйласа алмайтын, тәртіп жиі бұзылатын 

625 
625 
сабақтардан тезірек құтылуға тырысады.Қызығуды туғызу үшін ойын түрлерін пайдаланудың 
орны бөлек. Тиімді қолданылған ойын түрлері тәрбиешінің түсіндіріп отырған материалын 
балалар зор ынтамен тыңдап, берік меңгеруіне көмектеседі. Өйткені балалардың аңсары сабақтан 
гөрі ойынға ауыңқырап отырады. Қызықты ойын түрінен кейін олар тез сергіп, тапсырманы 
ықыластана әрі сапалы орындайтын болады. Ойындар барлық сыныптарда қолданылады. 
Әр қашан да тәрбиеші ойынға койылатын төмендегі әдістемелік талаптарды біліп, орындап 
отыруы 
тиіс: 
1. 
Ойынның 
мақсаты 
нақты 
қойылып, 
керекті 
көрнекіліктер 
мен 
материалдар 
күн 
ілгері 
дайындалып, 
оңтайлы 
жерге 
қойылу 
керек 
2. Ойынға кірісер алдында оның жүргізілу тәртібі балаларға әбден түсіндірілгені жөн. 
3. 
Ойынға 
сыныптағы 
балалардың 
түгел 
қатысуын 
қамтамасызетуі 
керек. 
4. Ойынның жүру барысында тәрбиеші балалардың түгел қатысуын қадағалаумен қатар, олардың 
ойын 
үстінде 
шешім 
қабылдай 
білуіне, 
ойлана 
білуіне 
жетелеуі 
керек. 
Ойын түрлерінің материалдары сабақтың тақырыбы мен мазмұны неғүрлым сәйкес алынса, 
соғұрлым оның танымдық, тәрбиелік маңызы да арта түседі. Оны тиімді пайдалану сабақтың 
әсерлігін тартымдылығын күшейтеді, балалардың сабаққа ынтасы мен қызығушылығын 
арттырады. Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаздың 
қолында. Адам уақытпен бірге адымдайды, уақытпен бірге өмір сүреді. Білім туралы заңда 
тәрбиешілер бас қосуларында сапалы білім, саналы азамат өсіру туралы талай пікірлер айтылады. 
Болашақ еңбек етіп, өмір сүретіндер бүгінгі балалар. Біз оларды қалай тәрбиелесек ертеңгі 
Қазақстан сол деңгейде болады. Сондыктан да тәрбиешіге жүктелер міндет жүгі өте ауыр. 
Шәкірттерінің ертеңін ойламаған ұстаз еліміздің болашағына жаны ауырмағаны. Ісіне берілген 
жаңалықты жатсынбай, ұлттық қасиеттеріміздің асылдарын асқақтата отырып, оқушының 
жанына нұр құя білу ұстаз парызы деп ойлаймын. Көп оқушы ұстазына ұқсағысы келеді. 
Тәрбиеші бақыты мен қуанышы - оның шәкірттері білімді болып, ұстаз сенімін ақтай білуі. 
Мұндай белеске жету үшін тәрбиеші алаңдамай жұмыс істеуі керек. Тәрбиешініңнің беделі оның 
жеке басының, жан дүниесінің көркемділігіне, біліктілігіне байланысты. Ағартушы Ы. 
Алтынсарин "Егер шәкірт бір нәрсені түсінбесе оған баланы кінәламау керек. Бұл жерде ұстаз 
кінәлі, сондықтан да ұстаз берер білімін жеткізе білгені жөн" деген ойды айтқан. 
Тәрбиешілер мен балалардың ойын мен тәжірибе сабақтарына қызығушылығы балалар 
үшін әсерлі де тартымды ойын тәсілі болса,бала үшін бұл оқу үрдісін түрлендіру. Ойын түрінде 
өтетін сабақтар балаларды бала-бақшадан шыққаннан кейінгі өмірге дайындайды. Олар үшін тек 
қандай да бір жағдайда не істеу керектігін жаттап, есіне сақтаудан гөрі іс жүзінде көріп, өзін рөлге 
қойып, шешім қабылдау әлдеқайда қызық. Осындай ойын түрлері имитациялық деп аталады. 
Оқытудың имитациялық түрі арқылы оқушылардың білім сапасы мен белгілі бір пән немесе 
тақырып 
бойынша 
дайындығын 
білуге 
болады. 
Ұлттық психологияның өзіндік маңызы бар және өте күрделі кұрылымдық элементтерінің 
бірі ұлттық сезім болып есептеледі. Ұлттық сезім халықтардың өмірінде еркше маңызды орын 
алады. Әсіресе адамдардың рухани келбетін қалыптастыруда және дамытуда, интернационалдық 
тәрбиеде 
зор 
маңызы 
бар. 
Бүгінгі таңда қоғамымыздың даму бағытында жан - жақты дамыған сауатты, саналы азамат 
тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр. Мұндай мақсаттың баянды болуы оқу- ағарту жүйесінің 
үлесіне түсетінін ескерсек, білім негізі бастауыштан басталғандықтан, жас жеткіншектердің 
білімді,білікті 
болуына 
ойынның 
алатын 
орны 
ерекше. 
Ойындарды мектепке дейінгі балаларының оку - іс-әрекеттеріде белгілі бір жүйемен 
пайдалану қажет. Ойындардың оқыту мазмұнына, танымдық іс - әрекет сипатына, ойын 
құрылымына сәйкес жіктемелері бар. Ойындардың жіктемесі оқушылардың жас ерекшеліктеріне, 
ойын сипатына, дене қасиеттерін, қимылдық әрекеттерді дамытуға, ойындардың педагогикалық 
мүмкіндіктеріне сәйкес жасалады. Ойындарды оқыту мазмұнына сәйкес түрлері: 
1. Ойын - саяхаттар. Олар ертегіге үқсас, фактілер немесе оқиғаларды бейнелейді. Бірақ олар 
ерекше түрде ашып көрсетеді, қарапайым жұмбақ арқылы, қимылдық - оңай жолмен, қажеттілер 
- 
қызық 
жолмен 
беріледі. 

626 
626 
2.Ойын 
- 
тапсырмалар. 
Бұл 
ойындардың 
негізін 
заттар 
мен 
әрекет, сөздік тапсырмалар кұрайды. Ойын міндеттер мен әрекеттері бір нәрсені болжауға 
негізделеді. 
3.Ойын 
- 
болжамдар. 
Бұл 
ойындар, 
Не 
«болар 
еді...?», 
«Мен 
не 
істер 
едім, 
егер...?» 
деген 
сұрақтарға 
негізделеді. 
Ойынның 
дидактикалық 
мазмұны 
балалардың 
алдына 
проблемалық міндет пен ситуацияны қоюда ерекшеленеді. Мұндай ойындар білімді нақты 
жағдайда 
қалыптастыра 
байланыс 
есептерін 
тағайындауды 
талап 
етеді. 
4. 
Ойын 
- 
жұмбақтар. 
Жұмбақтың 
негізгі 
ерекшелігі 
логикалық 
астарын 
болуында, 
олар 
баланың 
есі 
әрекетін 
белсендіреді. 
Жұмбақтар салыстыру, теңеу және сипаттау арқылы ұғымның қасиеттерін ажыратуға 
тәрбиелейді, 
оқушы 
қиялының 
дамуына 
әсер 
етеді. 
Баршамызға белгілі ойын арқылы баланың дене құрылысы жетіліп өзі жасаған қимылына сенімі 
артады. Баланың бойында ойлау, тапқырлық, шыдамдылық, ұйымдастырушылық, белсенділік 
қасиеттер қалыптасады. Сабақтан тыс уақытта ойналатын ойын түрлері оқушылардың қимыл 
қозғалысқа деген икемділігін арттырып, шығармашылық қабілетін кеңейтеді. Халық өзін 
қоршаған дүниенің қыры мен сырын егжей - тегжейлі білуді баланың шамасына ойын арқылы 
жастайынан сіңіре беруді көздеген. Ойын бала табиғатымен егіз. Өйткені бала ойынсыз піспек 
емес, жан - жақты дамымақ емес. Бұл жерде атап айтатын бір нәрсе, ойындарды бүгінгі 
педагогикалық ілім талаптарына сай іріктеп, ретті қолдана білсек, онда ол сабақтың сапасын 
көтеріп, тиімділігін арттырады, сабақтан тыс уақытта жүргізілетін тәрбие жұмыстары 
жандандыра түседі. 

жүктеу/скачать 13,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: