СЫНИ ТҰРҒЫДАН ОЙЛАУ СТРАТЕГИЯСЫНЫҢ БАЛАБАҚША

995 
995 
бағдарлап, жылдық жоспарын жаңа қырдан жазады, оқытудың көп бөлігін есте 
сақтауға емес, ұғынып, еске сақтауға арнайды.
ХХІ ғасырдың талаптарын жақсылап о рындап шығуға мүмкіндік беретін 
және оқып үйренуімізге тереңірек мән беретін ол – сыни тұрғыдан ойлау 
реформасы екендігі белгілі. Дей тұрғанмен де, сыни ойлау дегеніміз не? 
Бұрынғы дәстүрлі білім беру әдісімен жүріп келген мамандар әдіскерлерге, 
біліктілікті арттыру курстарында осындай сұрақтарды жиі қояды. Бұл реформа 
бойынша еліміздеегі барлық мамандар арнайы білім де алмаған. Ал сыни ойлау 
реформасы жөнінде түрлі анықтамалар мен пікірлер көптін қасы.
Алдымн осы реформаның анықтамасына тоқталмас бұрын сыни ойлауға 
жатқызуға болмайтын ой әрекеттерінің бірнеше түрлерін атап өтейік. Жай ғ ана 
есте сақтаудың сыни ойлауға жатпайтындығымен келісуге тура келетін
шығар. Есте сақтау –маңызды ойлау операциясы да, онсыз оқу қызметін, 
сабақты көз алдымызға елестету мүмкін емес, бірақ сыни ойлаудан оның 
түбегейлі айырмашылығы бар. Адамдардың ойлау, есте сақтау қабілетіне 
қарағанда копьютердің есте сақтауы ерекше, бірақ оны да сыни ойлауға 
жтақызбаймыз. Сыни ойлау оқушының ақыл ойының терең жолдарына 
бағытталған. Тіпті мектепте алгебра, геометрия, химия пәндерінен өтетін кей 
тақырыптарды түсіну үшін оқушылар терең ойланады, балабақшада тәрбиеші 
балаға геометриялық пішіндер және логикалық тапсырмалар бергенде балалар 
терең ойланып қалады, бірақ бұл кезді де сыни ойлаға жатқызу мүмкін емес.
Дэвид Клустердің анықтамасы бойынша сыни ойлауды төрт фактор 
бойынша анықтауға болады [1.48-б.]: 
Біріншіден, сыни тұрғыдан ойлау өзіндік және жеке ойлауболып 
табылады. Ал оқу қызметін сыни тұрғыдан ойлау принциптеріне негізделеген 
болса, әр бала өз ойларын, пікірлерін және бағалауларын басқалардан тәуелсіз 
құратын болады. Ол балалар үшін оның досы немесе ата -анасы ойлап бере 
алмайды, барлық нәрсені біз өзіміз, өзіміз үшін жасаймыз. Сонымен қатар 
ойлау өзіндік сипатқа ие болғанда ғана сыни тұрғыдан ойлағандық болып 
табылады. Өз басымен жұмыс жасап, оқытушының берген та псырмасын өзі 
шешуіне жеткілікті түрде бостандық берілуі қажет. Осыған бір мысал 
келтірейік, оқытушы балаға «Шалқан» ертегісін оқып берді де, ол ертегіні дәл 
солай кім мазмұндап беретіндігін сұрады. Ол дәл кітапта автордың сөзімен, 
ойымен ұсынды. Балалар ол ертегіні жатқа есте сақтап алды. Ал, екінші бір 
оқытушы сол шығарманы сахналық қойылым арқылы көрсетіп және ол 
ертегідегі әр бір кейіпкердің ісін талдатып, ойларын сұрап, олардың өмірлік 
тәжірибесіне осындай жағдай кездескенде қандай әрекет жасалғандығы , өз 
ойларын ортаға салып сол баланың деңгейінде шағын пікірталас ұйымдастыра 
отырып ұсынды.
Екіншіден, ақпарат сыни тұрғыдан ойлаудың соңғы емес, бастапқы 
пункті болып табылады. Яғни, оқытушының жұмысы тек сыни тұрғыдан 
ойлауға үйретумен шектеліп қана қ оймайды: біз балалардың жаңа тү сініктер 
мен сөздердің мағынасын саналы түсініп, әр түрлі мәселелерді есте сақтауға 
дағдыландырамыз. Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету – бұл оқытушының көп 
жақты жұмыстарының бірі ғана. Кез келген жаста сыни тұрғыдан ойлауға 
болады: ол үшін мектеп жасындағы балалар мен студенттердің ғана емес, 
ересек, ортаңғы тіпті екінші кіші топ балаларының да өмірілік тәжірибелері 
мен білімдері жетіп жатыр. Әрине, оқу барысында балалардың о қу қабілеттері 
жетіле түседі, бірақ бөбектер де өз тұрғы сынан сыни ойлай алады (баласы бар 
ата-аналар оны жақсы түсінеді, бірақ оны теориялық тұрғыда сыни ойлау деп 
саналатындығын ескеріп жатпайды). Тек сыни тұрғыдан ойлаудың арқасында 

996 
996 
дәстүрлі танып жүйесі жекелік сипат алып, саналы, үздіксіз сипатқа ие 
болады.
Үшіншіден, сыни тұрғыдан ойлау сұрақтар қойып, шешім табуды қажет 
ететін мәселені анықтаудан басталады. Жалпы адамзат баласы тумысынан 
бәрін білгісі келіп тұрады. Егер де бала жаңа бір нәрсені байқай қалса, оның 
не екендігін білгенше сұрақ қойып мазалай ды. Ал егер керемет әдемі үйшікті 
көрсе соның ішіне кіріп, әр затты ұстап, көруге ұмтылады. Дегенмен нағыз
таным процесі өзінің кез келген кезеңінде мәселелерді шешу мен өзінің жеке 
қызығушылықтары мен қажеттіліктерінен пайда болатын сұрақтарға жауап 
беруге деген талпыныспен сипатталады. Міне сондықтан сыни тұрғыдан 
ойлану баланың қоршаған әлемдегі заттарды жақсы танып білуіне 
көмектесуден тұрады. Сыни тұрғыдан ойлауды балабақшада барлық оқу 
қызметімен байланыстыра отырп жүргізуге болады. Мысал ретінде экол огия 
қызметін алсақ. Тақырып «Қар», қар жайында оқытушы балаға суретті әліппе 
арқылы ұғымын ашты, сонан кейін тәжірибе жасау арқылы балаға қардың не 
себепті еріп суға айналатындығы, қардың қаншалықты адамға пайдалы 
екендігін сұрақ қою арқылы пысықтайды , суретті венн диаграмасын т.б. 
қолданып жұмыстар жүргізеді. 
Төртіншіден, сыни тұрғыдан ойлау көңілге қонымды дәлелге ұмтылады. 
Яғни, өзіне берілген тапсырманың дәл шешімін тауып, оның неліктен солай 
екендігін түсіндіріп, дәлелдеп беру. Иә көбіне оқытушылар бұ л анықтаманы 
ересек топтармен жүргізген оқу қызметтерінде қолданады. Осы жағдайдан 
мысал ретінде келтірерім ересек топта «Ертегілер әлемі » атты оқу қызметі 
өтті. Түрлі ертегілер кейіпкерлерінің әлеміне саяхатқа аттанарда балалардың 
алдынан екі түрлі жол пайда болды. Олар жолдың ұзақ, қысқа, бір аяқты жол 
немесе үлкен жол екендігін байқап, неліктен үлкен жолды та ндағандарын 
дәлелмен келтірді. Үлкен жол тегіс, әрі ұзын және ол бізді үлкен қайын 
ағашына апарады. Ал екінші жол өте қысқа, жарықтары бар , ол жолмен 
жүргенде барлығымыз өте алмаймыз, уақытымыз да жетпейді және ол бізде 
ешқайда апармайды себебі жол соңында ештене көрінбейді деген секілді 
ойларын оқытушының көмегінсіз талқылап айтты. Қазыргі кездері 
балабақшада тәрбиешілер сыни тұрғыдан ойлау реформасының мынадай 
түрлерін оқу қызметтерінде қолданып жүр:

Топтық шығармашылық жұмыс

Ыстық орындық/пирамида 

Диалог 

Видеролик 

Суретті Венн диаграммасы

Әлемді шарлау (балалар өткен тақырып бойын ша алаған білімдерін топтық 
жұмыста суреттерді жапсыру, шығармашылық жұмыс)

Болжау 

Бір –біріне сұрақ қою т.б. 

Сонымен сын тұрғысынан ойлау арқылы оқытушылар шыдамдылық пен 
басқаны тыңдай білу және өз көзқарасына деген жауапкершілік секілді өнімді 
ой алмасуға өте қажет болатын сапаларға ие болуды әсте назарда ұстайды. 
Осындай қасиетке өз тәрбиеленушілерін де тәрбиелей отырып мәдениетті де 
өз ойын жасқанбай айта алатын ұрапқ тәрбиелеуге ат салысады.
Соңғы жылдары елімізде ата түрік бабамыздың, Төныкөктің ұс танған 
саясаты «Мәңгілік ел» стратегиясы қолға алынып, жас ұрпақтың бойындағы 
патриттық сезімін одан әрі өрістеткені анық. «Мәңгілік ел» білім мен 
мәдениеті өркендеген, бәсекеге төтеп беретін, демократиялық мемлекет 

997 
997 
ұрпағы бар ел. Біз сөз етіп отырған сыни ойлаудың демократиямен қандай 
байланысы бар деген де сұрақтар туындайды. Демократия анықтамасына сай 
«сөз бостандығы» деген мағынаны білдіреді. Сыни ойлауда оқытушы мамандар 
баланың ойын бүктірмей, сөз бостандығына еркіндік береді. Болашақ ұрпақты 
демократиялық қауымдағы өмірге дай ындаудың қандай маңызы бар? Оларды 
жауапкершілік пен бостандық шараларын анықтай білуге бала кезден 
үйретудің қаншалықт дұрыс екендігін қарастырып, зеттеудің қажеті жоқ. 
Себебі, ол күнделікті өмір талабы, жасқа, балға, қартқа қарамайды. Осы 
бағытта жұмыс жасап келе жатқан мамандар болашақ жастарды бостандықты 
жауапкершіліктен қашпау екендігін өз тәжірибелері бойынша түсіндірулеріне 
көмектесулері қажет [2.13-б.].
Сыни тұрғыдан тәрбие мен білім алып қалыптасқан тәрбиеленушінің 
бірінші сыныпқа батыл қадам басып баратындығы да айқын. Сөзі мен ойын 
еркін де, өзін мәдениетті ұстай білетін бүлдіршін мектептің талабын сол 
қалпында қабылдауға психологиялық және физиологиял ық тұрғыдан дайын 
болады.
Сыни сауаттылық – сыни ойлау жүйе болып табылатын білімдегі ағын. 
Сыни сауаттылық ол бос сөз емес, балаларға өз қоршаған ортасын бақылай 
алуға көмектесуді білдіреді. Бұл дегеніміз басқаша айтқанда өзінді қоршаған 
әлемнің бәрі үшін жауаптысын дегендей,сен өзіңнің отбасынның, өмір сүріп 
және еңбек етіп отырған қоғамның, тұтас әлемнің бір бөлшегі екендігін 
сезінесін. Австралия, Жаңа Зерландия т.б. елдерде сыни сауаттылықты 
мойындайтын кез келді деп есептейді [3.45-б.].
Сыни тұрғыдан білім беру балалардың бірге тізе біріктіре отырып
жұмыс жасап, талпыныстарын біріктіру арқылы және жіберген қателіктерін 
түсініп, ой елегінен өткізіп, оқытушыны, досының дұрыс пікірін, ойын 
қабылдай алатындығы күмән келтірмейд. Дәстүрлі оқытуда оқыту шыны 
балалардың 
жаңа 
тақырыпты 
игеруде 
пайыздық 
көрсеткіші 
төмен 
болатындығын, ал қазіргі таңда барлық балалар ойларын еркін білдіріп, 
оқытушы да балаларға бала көзімен қарай отырып өз сұрағына ұтымды жауап 
алып, білім деңгейінің көрсеткіштік пайызды да өс кендігін атап өтті. Қазақ 
балаларында жиі кездесетін ұяндық, тосылып қалу, білгенін айтпау т.б. сияқты 
қасиеттерден арылған бүлдіршіндерді көріп жүрекке қуаныш орнайды. 
Балалық шақтан құйылған білім мен тәрбие баланың білім сатысының алғашқы 
фундаменті, сондықтан сыный тұрғыдан ойлау әдісінің балабақшадағы 
мамандардың да қолданысқа енгізіп жүргені қуантарлық жағда й. Шәкәрім 
Құдайбердіұлы: «Адамның жақсы өмір сүруіне үш сапа жақсы негіз бола 
алады, барлығынан басым болатын адал еңбек, мінсіз ақ, таза жүрек . Бұл 
қасиеттер адамды дүниеге келгеннен бастап тәрбиелейді»,-деген [4.55-б.]. 
Рухани құдылықтарға баланы баулу – баладүниеге шыр етіп келгеннен 
басталса керек. Сол періштенің қоғамдық ортада адам болып қалыптасуына 
ата-ана мен тәрбиешінің ролі зор, яғни б алабақша білім жүйесіне жүктелетін 
жүк те жеңіл емес. 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1.
Кәсіби даму. СТО әрекеттері философиясы мен әдістері. («Демократиялық
мектеп» авторы Л.Джюин) ИздатМаркет-Алматы,2004. 

998 
998 
2.
«Балабақша мен отбасы» Р еспубликалық журналы. №2, 14 ақпан 2012ж. 
(«Балабақшадағы жаңа технологиялар» мақаласы авторы Дукенбаева С.) 13бет.
3.
Қарағанды білім басқармасының әдістемелік кабинеті. «Заманауи білім » 
облыстық ғылыми конференция. («Сыни тұрғысынан ойлау арқылы қазақ 
тіліне оқыту» авторы Жарикова А.С.); Қарағанды, 2014ж. 45-б. 
4.
«Өзін-өзі тану» хрестоматиясы. Алматы-2003ж. («Шәкәрім тағлымы») 55бет.

жүктеу/скачать 13,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: