Ќазтђтынуодаѓы Ќараѓанды экономикалыќ универститеті

Баланстың өтімділігіне оның активтерінің құрылымы әсерін тигізеді: активтердің жалпы сомасындағы бірінші сыныпты өтімді қаржылардың үлесі неғұрлым көп болса, банктің өтімділігі соғұрлым жоғары болады. Халықаралық банк тәжірибесінде кассадағы ақша ғана емес, сонымен бірге аталмыш несие институтының банктегі ағымдық есеп шотында болатын ақша қаражаттары да кассадағы қол ақша болып саналады. Банк ұлттық банкте мемлекет кепілдік берген бағалы қағаздарды қайта есепке алуы мүмкін бірінші сыныпты қысқа мерзімді коммерциялық векселдер нарықтық экономикалы елдерде өтімді баптар (статьялар) болып саналады. Ұзақ мерзімді бағалы қағаздар түріндегі банк инвестицияларының өтімдігі неғұрлым аздау, оның себебі қысқа мерзім аралығында оларды өткізу әрқашанда мүмкін бола бермейді. Ұзақ мерзімді ссудалар мен қозғалмайтын мүлік салымдары өткізуі қиын активтер ретінде қарастырылады.

Одан басқа, банк өтімділігі жекелеген активті опера­ция­лардың тәуекел дәрежесіне де байланысты болады: банк балансында тәуекелді активтердің үлесі неғұрлым жоғары болса, оның өтімдігі соғұрлым төмен болады. Мә­се­лен, қалыптасқан тәжірибеде сенімді активтерге қолма-қол ақша қаражаттарын жатқызу қабылданған, ал жоғары тәуекелге – банктердің ұзақ мерзімді салымдары жатқы­зы­ла­ды.

Сонымен, өзінің ақша қаражаттарының сомасы банкке өзге көздерден тез жұмылдыру арқылы пассив бойынша міндеттемелерді уақытылы орындауға мүмкіндік беретін болса, ондай банк өтімді болып саналады. Мынаны атап өту көзделеді: өзінің тұрақтылығын ұстап тұру мақсатында банк ақша нарығының, клиенттің, әріптес банктің қаржылық жағдайының өзгеруімен байланысты туындауы мүмкін алдын ала болжап білмеген жағдайларды түзеуі үшін белгілі өтімді резервке ие болуы қажет.

Банк балансының өтімділігі активтер мен пас­сив­тердің арақатынасын, активтердің құрылымын көрсететін арнайы көрсеткіштерді есептеу арқылы бағаланады. Халықаралық банк тәжірибесінде бұл мақсаттар үшін жиі түрде өтімділік коэффициенттері пайдаланылады. Өтімділік коэффициенттері пассивтердің белгілі баптарымен немесе керісінше пассивтердің активтермен несие беру мекемесі балансы активінің әртүрлі баптарымен арақатынасын білдіреді.

Негізінен өтімдікті бағалау үшін қысқа мерзімдік жә­не орта мерзімдік өтімдік коэффициенттері қолданылады; олар қысқа мерзімді өтімді активтердің немесе пассив мерзімдері бойынша тиісті орта мерзімді активтердің қаты­на­сы ретінде есептеледі. Нарықтық экономикалы бірқатар елдерде банктер өтімдік коэффициенттерін өтімдік қалпы­ның белгілі деңгейінен төмен түсірмей ұстап тұруға мін­дет­ті болып саналады.

Бұл елдердегі өтімдік қалыптарын банк пен валю­та­лық бақылау органдары белгілесе, екінші бір елдерде банк заңдылықтарымен белгіленеді; олардың мөлшері жинақ­тал­ған тәжірибе мен нақты жергілікті жағдайларды ескере отырып анықталады.

Төлемқабілеттілік банк өтімдігінің негізі болып қыз­мет етеді. Төлемқабілеттілік өзінің міндеттемелері бой­ын­ша қажетті мерзімде және толық сомада жауап бере алатын банктің қабілеттілігі ретінде түсіндіріледі. Дегенмен, ол баланстың өтімдігіне ғана емес, сонымен бірге бірқатар өз­ге факторларға да тәуелді болады. Олардың қатарына жа­та­тындар: елдегі немесе аймақтағы саяси және эконо­ми­ка­лық хал-ахуал, ақша нарығындағы жағдай, ұлттық банктің қай­та қаржыландыру мүмкіндігі, бағалы қағаздар нары­ғы­ның дамуы, кепілдік және банк заңдылықтарының болуы мен оны жетілдіру, банктің меншікті капиталмен қам­та­ма­сыз етушілігі, клиенттердің және әріптес банктердің се­нім­ді­лігі, банктегі менеджемент деңгейі, аталмыш несие ме­ке­ме­сінің мамандануы мен көрсетілетін банк қызметінің алу­ан түрлілігі және өзге де факторлар.

Қазіргі жағдайдағы банктердің коммерциялық қыз­ме­ті елдегі ресімделген ақша нарығының жоқтығынан, кли­ент­тер мен мамандардың несие мекемелері жұмысының жаңа мазмұнына дайын еместігінен қиындықтарға кезігуде.

Баланстардың өтімдігін коммерциялық банктердің ұс­тап тұруы мақсатында мынадай көрсеткіштер белгіленген: банктердің (К1) міндеттемелерін шектеу, азаматтардың салымдарын (К2) шектеу, банк балансының ағымдағы өтімдік коэффициенті (К3).

Банктің меншікті қаржысы мен оның міндет­те­ме­лерінің (К1) арақатынасы өзінің экономикалық мазмұны бойынша банктердің өзіне қабылдайтын міндеттемелерінің көлемі мен оның капитал сомасы арасындағы тәуелділікті белгілеуін білдіреді: соңғының мөлшері неғұрлым көп болса, міндеттемелер сомасы соғұрлым көп болады.

Банктердің қаралған өтімдік көрсеткіштері талап­та­ры­ның сақталуы ҚР Ұлттық банкінің, сол сияқты коммер­циялық банктердің өздері қабылдайтын әртүрлі әдістері мен тәсілдері арқылы қамтамасыз етіледі.

1. 
   Коммерциялық банктер – елдің банк жүйесіндегі негізгі буын, бұл – іскерлік банктері, әріптестер. Экономикаға несие беру қызметін орындай отырып, несие жүйесіндегі маңызды буын ретінде қатысады.
   
2. 
   Коммерциялық банктер – ақша-несие нарығындағы әм­бе­бап кәсіпорын болып табылады және олар дәстүрлі (базалық) қызметтерді, ал нарықтық экономика жағ­дай­ында кең спектрлі қаржылық қызметтер көрсетеді.
   
3. 
   Баланстың негізгі бөлігін сипаттайтын коммерциялық банктің банктік есеп беруі пайдаланушылар үшін және банк менеджерлерінің өздері үшін ақпараттар алу көзі болып саналады. Қазақстан Республикасында банктер­дің баланстары, 1996 жылы енгізілген есеп-шоттары­ның жоспары негізінде жасалады.
   

Пассивтік операциялар банк ресурстарын жасау мен оның болуын анықтайды, банк қызметі үшін дерек көздері болып қатысады. Пассивтің құрылымы: меншікті капитал, қатыстырылған ресурстар, қарызға алынған қаржылар менеджер тарапынан басқару объектісі болып қатысады.

Коммерциялық банктің активті операциялары кіріс алу және банктің барлық шығындарын жабу мақсатымен банк ресурстарын тиімді орналастырудағы оның қызметін сипаттайды. Активтер топтар, сыныптар бойынша, өтімдік және кіріс келтірушілік дәрежесі бойынша жіктеледі.

Активтерді басқаруда келесідей қағидаларды: тәуекел қалыптары шегіндегі үнемділікті, активтік және пассивтік қаржылардың тепе-теңдігін, кіріс келтірушілікті сақтаудың маңызы зор болып саналады.

Банк қоржыны жеке-жеке түрлері арқылы (несие, қолма-қол ақша, бағалы қағаздар, шетел валюталары, инвестициялар) құрамы және сапасы бойынша талданады. Несие қоржыны активтерді басқару арқылы активтердің сапасын қамтамасыз етеді.

Активтердің өтімдігі – бұл коммерциялық банктің төлемқабілеттілігі мен тұрақтылығын сипаттау негізіндегі негізгі көрсеткіш болып саналады.