Махаббат – философиялық тұрғыдан ұғыну «пәні» ретінде

жақсы  кӛру  –  бұл  бақылау,  ойлау,  еске  түсіру,  кӛз  алдыңа  келтіру;  келесі 
жағынан,  махаббат  аракідік  ӛзгелермен  араласады.  Еш  күмәнсіз,  әуестену  – 
махаббаттың  пайда  болуы,  бірақ  махаббаттың  ӛзі  әуестену  емес...  Біздің 
махаббатымыз  –  біздің  әуестенулеріміздің  барлық  жиынтығында,  тұқымнан 
ӛсетін сияқты, ӛседі». 
 
10.4. Дін философиясы 
 
 ХХ  ғасырдағы  «классикалық»  дін  философиясына  Ж.Маритен, 
Э.Жильсон,  Г.Марсель,  ал  ислам  әлеміне  Джемал  ад-Дина  ал  Афгани,  ақын 
және  философ  Мұқаммад  Икбал  жатады.  Сондай-ақ,  ХІХ  ғасырдың  аяғы  – 
мен  ХХ  ғасырдың  бірінші  жартысының  басындағы  В.Соловьев,  Н.Бердяев, 
С.Булгаков сияқты орыс діни философтарын еске алуға болады.  
 Діни  философияда  бірнеше  бағыттарды  айқындауға  болады.  Бұл  – 
неотомизм  –  анағұрлым  дамыған  ағын  (М.де  Вульф,  Ж.  Маритен, 
Э.Жильсон);  персонализм  (В.Штерн,  Ф.Якоби,  Н.Бердяев,  Э,Мунье), 
диалектикалық  диалогия  (К.  Барт,  Э.  Бруннэр),  діни  экзистенциализм  
(П. Тиллих, М. Бубер, Г. Марсель), теология «Құдай ӛлімі» (Д. Бонхеффер, 
Т. Альтицер). 
Неотимизм,  ӛз  атауында  тұрғандай,  томизм  оның  жол  салушысы. 
Томизм кең мағынада  – бұл жүйе атауы, Аквинанттың философиялық  және 
теологиялық оқуын жалғастырушы.  
 Неотизм  философиясының  негізгі  бӛлімі  болып  болмыс  туралы  оқу 
табылады.  Оның  пәні  мен  негізгі  категориясы  –  болмыс  –  ол  бірқалыпты 
түсіндірілмейді,  неотомизм  танымнан,  тым  табиғилық,  материалдық 
екіншінің  тым  табиғилыққа  қатынасынан  шығады.  Неотомизммен  сәйкес 
болмысқа  анықтама  беру  мүмкін  емес.  Болмыс  –  ол  «абсолютті  алғашқы 
түсінік», ӛмір сүруге тән екендігін ғана айтуға болады. Бір жағынан, болмыс 
жалпы  материалды  және  материалды  емес  объектілердің  абстракциясы 
сияқты, ал екінші жағынан Құдай сияқты.  
Неотомизмнің  ішінде  мектептер  мен  бағыттар  бар,  олар  ӛзге 
философиялық  бағыттар  идеясын  (феноменология,  экзистенциалды 
философия, сыни реализм және т.б.) алмастыратын Фом оқуын қарастырады. 
Анағұрлым ортодоксальды болып (ортағасыр томизміне жақын) Рим мектебі 
табылады.  Неотомизмнің  ішіндегі  ең  жағымды  бағыт  –  ол  белгілі  ӛкілдері 
Жак  Маритен  мен  Этьен  Жильсон  табылатын  «экзистенциалды»  деп 
аталатын  томизм.  Неотомистік  оқудың  бастысы  болып  –  онтология  – 
болмыстың  философиялық  теориясы  табылады.  Классикалық  неотомизмнің 
онтологиясы  болмыс  ӛзгерістерінен  «ӛзі  ӛзі  бойынша»  (esse)  және  «бар 
болатын» «ens» – болмыстың ӛзі емес, болмысқа тән дүниешығады. Болмыс 
– дегеніміз бар дүние, яғни «ӛзі ӛзі бойынша», онда  нақтылық болмыспен 
жасалған  немесе  болмыс  арқылы  пайда  болған.  Басқа  сӛзбен  айтар  болсақ, 
болмыс  пен  нақтылық  арасы  дегеніміз  бар  дүние  мен  жоқ  дүниенің 
айырмашылығы, яғни Құдай мен әлем арасы. Құдай, осылай «таза болмыс», 

немесе болмыс неге осылай. Болмыс нақтылықты құрайды: Құдай дегеніміз, 
кімнің нақтылығы болмыстың ӛзі.  
 Теологияда  заттардың  нақтылығы  бар  болумен  қарсы  қойылады 
(exsistencia).  Жанды  дүние  заттары  үшін  нақтылық  және  бар  болу  сәйкес 
келмейді,  заттар  қажеттіліктен  туындамайды,  ол  зат  шындықта  бар.  Құдай 
үшін  христиан  теологиясы  нақтылық  пен  бар  болудың  тепе-теңдігі,  демек 
«Құдай қажеттіліктен туындайды».  
 «Нақтылық  бар  болумен  тең»  интерпретациялық  формуланың  екі 
жақты  болуы  мүмкін.  Дәстүрлі  августік  теологияда  бұл  формулада  акцент 
мәнге жасалады. Құдай мәнділігі одан қажеттілікпен бар болуында. Басқаша 
айтқанда,  Құдайдың  сенімді  идеясын  жасау,  оны  бар  деп  қабылдау.  Құдай 
бар  деген  кӛзқарас  сондай  дәлелдеуді  қажет  етпейді,  бар  болудың  мәні 
Фомды  Аристотель  философиясымен  алмастырады  және  томизм  және 
неотомизм философиясының белгілерін анықтайды. Жекелеген жағдайларда 
Құдайдың барлығы жайлы дәлелдер келтірілмейді. Оны Құдайдың сол және 
ӛзге  идеяларынан  бӛліп  алу  мүмкін  емес.  Мұндай  дәлелдерді  неотомистер 
«ғылыми емес» жариялайды. Мұнымен бірге, неотомистер Құдайдың болуы 
мүмкін  емес,  сондықтан  оны  дәлелдеудің  қажеттілігін  мойындайды.  Егер 
теолог-неотомистер  кӛзқарасымен  Құдай  оның  жасағандары  арқылы  пайда 
болса, онда кез келген ғылыми білім пайдалы және тіпті Құдайды тануға да 
ӛте  қажет.  Осыдан  барып,  католиктік  теологтардың  дінге  сенудің  негізгі 
жағдайларын  бекіту  үшін  қазіргі  ғылым  жетістіктерін  пайдалануы  шығады. 
Олардың  пікірінше  «Дүниені  кеңейтуші»  қазіргі  физиктер  мен 
космологтарды  «Үлкен  жарылыс»  теориясына  әкеліп,  біздің  әлеміміз 
«ештеңеден» (физикалық ваккумнан) 15 миллиард жылға жуық бұрын пайда 
болған.  Бұл  негізде  олар  қазіргі  ғылым  және  христиан  дін  оқуы  дүние 
«ештеңеден»  пайда  болған,  ол  уақыт  пен  кеңістікте  есептейді.  Неотомистер 
бұл  теорияны  Құдайдың  дүниені  жаратқаны  туралы  «ештеңеден»  ӛткеннің 
кейбір  кездерін  ғылыми  ұйғарым  ретінде  қарастырады.  Бұл  негізде  олар 
қазіргі ғылым, христиандық діни оқу, дүниенің «ештеңеден» пайда болғаны 
жайлы, кеңістік пен уақытта аяқталған деп есептейді.  
 Персонализм  –  жеке  тұлға  мен  оның  рухани  құндылығын  жер 
ӛркениетінің  мәні  деп  түсінетін  батыс  философиясындағы  атеистік 
тенденция  (беталыс).  Боунға  негізделген  америкалық  персонализм  XIX 
ғасырдың  аяғында  пайда  болған.  Персонализм  үшін  «жеке  тұлға» 
қайталанбайтын, бірегей субъектілік, қоғамдық дүниені құрауға бағытталған 
орталық  түсінік.  Персонализмде  адамзат  тарихы  адамның  тұлғалық  дамуын 
біржақты  үрдіс  түрінде,  ал  адамның  ӛзін  Құдаймен  бірігу  барысында 
рахаттанады.  .  Персонализмде  негізгі  назар  еркіндік  және  адамгершілік 
тәрбиесіне аударылады.  
 Дін философиясында теологияны, философиялық жағдай деп есептеуге 
болады  ма  деген  мәселе  даулы  сұрақ  болып  қалады  ма?  Белгілі  француз 
томисті  Э.Жильсонның  «Философ  және  теология»  атты  жұмысында  бір 
домикандықтың  ескертуін  келтіреді:  «Теология  жүйесінен  Бонавентура  мен 
Фома  Аквинский  кей  жағдайлардың  санын  кӛрсетіп,  оларды  философия 

авторлары  санында  кӛрсетеді.  Расында,  олардың  еңбектері  теологияға 
жатады,  және  олардың  ӛздері  де  теологтар.  Осылайша  кесілген  теология 
пайда болады».  
 Оның  пікірінше,  «теология»  және  «философия»  бірін-бірі  ӛзара 
шығарып,  танымға  ғана  тән,  философиялық  ақиқатқа  теологияда  орын  жоқ. 
Жильсон теология, адам игере алатын рационалды білімнің шыңы дейді.  
 Дін  философиясының  тарихы  теология  ӛзіне  таза  рационалды 
талдауды  енгізеді  дейді.  Мысалы,  Альберт  Великий,  Иоанн  Дунса  Скотта, 
Уильям  Оккамдардың  бай  біртума  олжалары  кӛрсетілетін  теологиялық 
оқулары, кейіннен философияның эпистемология, этика сияқты бӛлімдеріне 
ауысты және күні бүгінге дейін сол бӛлімдерде.  
 
     Бақылау сұрақтары: 
 
1.Философия тарихындағы болмыс категориясы. 
2.Философиялық  ой  тарихындағы  адам  бейнелері  (антикалылық, 
ортағасырлық, Жаңа дәуір және қазіргі заман). 
3.Махаббат  философиялық тұрғыдан ұғыну «пәні» ретінде. 
4.Діннің шығу тегі туралы тұжырымдама 
5.Ӛмірдің  құндылық  бағдарларының  мәні  неде:  діни  және 
философиялық тәжірибе. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ХІ Бӛлім 
 XX ғасырдың соңы мен  XXI ғасырдың басындағы Батыс 
философиясы 
 
11.1. Позитивизм мен рационализмнің дәстүрлері мен 
инновациялары (Л. Витгенштейн, К. Поппер, И. Лакатос, П. 
Фейерабенд, Т. Кун, М. Полани). 
 
Позитивизмнің  үшінші  тарихи  формасы  –  неопозитивизм.  Ол 
логикалық  позитивизм  және  аналитикалық  философия  деген  екі  бағытқа 
бӛлінеді.  Логикалық  позитивизм  ХХ  ғасырдың  20-жылдары  пайда  болды. 
Оның  идеялық  ұйытқысы,  «ғылыми»  философияның  даму  бағдарламасын 
ұсынған,  Вен  философиялық  үйірмесі  болды.  Оған  М.Шлик,  Р.Карнап, 
Г.Рейхенбах,  Г.Фейгель,  О.Нейрат,  Э.Нагельдер  кірді.  Бұл  үйірме  Англияда 
ӛзінің  белсенді  жақтастары  мен  насихатшыларын,  А.Айер,  Г.Райлдарда 
тапты. Польшада оның жақтастары басшылары А.Тарский мен К.Айдукевич 
тер  болған  логистердің  Львов-варшава  мектебін  құрды.  Махистердің 
психологизмі  мен  биологизмдерін  жоққа  шығара  отырып,  үйірме  мүшелері 
мен  оның  жақтастары  логиктер  мен  математиктердің  тәжірибеден  тыс-
аналитикалық  сипаттағы  жағдайлары  туралы  ұстанымдарын  ұстанды.  Олар 
философия  түсінігін  таным  теориясы  сияқты  жоққа  шығарып,  оны  табиғи 
және  жасанды  тілдер  қорытындысына  бағытталған  әрекет  ретінде 
қарастырады.  Шынайы құралдар  модельдері  есебінде  талдауды  құруда  олар 
математикалық логика аппаратын пайдаланады. 
 Логикалық  позитивизм  бағдарламасы  бірнеше  жағдайларды  қамтиды: 
верификациалау  ұстанымы;  тәжірибелі  «деректерге»  шынайы  теориялық 
қорытынды 
мазмұнын 
енгізу, 
барлық 
ғылыми 
қорытындыларды 
аналитикалық  және  синтетикалық  түрлерге  бӛлу.  Верификациялау 
ұстанымын  ақиқатты  жариялауды  тексеру  үшін  Вена  үйірмесінің  мүшелері 
жасаған.  Басқаша  айтқанда,  тек  сол  айтылғандар,  егер  ол  жеке  тұлғаның 
сезіміне, «атомдық деректерге» немесе «хаттамалық жағдайларға» келтірілсе, 
ғылыми  мәнге  ие  болады.  Верификациялық  ұстаным  мәні  бақылау  мен 
нақтылықтың  теңдестірілуінде  жатыр  (не  бақылана  алады,  сол  нақты),  ал 
шындық  айтылғандардың  адамның  тікелей  тәжірибесімен  сәйкес  келуі 
ретінде ұғынылады. 
 Кез  келген  танымның  бастапқы  алғы  шарты  деп  логикалық 
позитивистер  «оқиғалар»  мен  «деректерді»  есептеген,  сӛйтіп  «субъектінің 
сана аясында тұрған» сезімдік мәліметтерін жобалап түсінген. Осы ағымның 
бір  ерекшелігі,  ол  нысанды  (объектіні)  нысан  теориясымен  теңдестіре 
қарайды. Бұл объективті әлемнің ӛмір сүруі туралы мәселені қүн тәртібінен 
бірден  түсірді  және  тек  логикалық  тілді  талдау  жолымен  философиялық 
таным аясының шектелуіне алып келді. 
Логикалық позитивистер ғылым логикасын жасау мәселесін оның тілін 
талдау  ретінде  қарастырған.  Олардың  ойынша,  бұл  тек  дәстүрлі 
философиялық  онтологияны  ғана  емес,  сонымен  қатар  дәстүрлі 

гносеологияны  (таным  теориясын)  да  алмастыруға  үндейді.  Логикалық 
позитивистер,  сӛз  жоқ,  ғылым  әдіснамасы  (методологиясы)  мәселесімен 
айналысатын  философтар  мен  басқа  да  мамандардың  назарына  ілікті, 
логикалық  формализация  мәселесіне  кӛңілдерін  аударды  және  ғылым 
әдіснамасы  бойынша  зерттеулерге  заманауи  математикалық  логика 
ұғымдары мен әдістерін енгізуге мүмкіндік берді, әрі олардың кӛмегі арқылы 
позитивистер  ғылым  тілін  кең  тұрғыда  талдаудың  ӛзіндік  бағдарламасын 
жүзеге асыруға тырысты.  
Алайда ғылыми танымның философиялық талдауын «қатаң позитивті», 
«кез  келген  философиялық  алғы  шарттардан  тыс»  ғылым  логикасына 
ауыстыруға  олардың  шамасы  жетпеді.  Қазіргі  кезде  бұл  –  философиялық 
әдіснамалық әдебиеттегі кӛпшілік мойындаған факт. 
Логикалық позитивистер ұсынған ғылым тілін логикалық талдау үлгісі 
философиялық  тұрғыда  алғы  шартсыз  емес  еді.  «Ғылым  тілін  талдаудың 
кейбір  әмбебап  әдісіне»  үміттене  отырып,  логикалық  позитивситер  белгілі 
бір  тұжырымдамаға  ақиқаттық  критерийін  орнату  тәсілі,  ғылыми  тілінің 
шындыққа  қатынасы  және  т.б.  дәстүрлі  әдістемелерге  сүйенуге  мәжбүр 
болды.  Міне,  осы  барша  мәселе  мен  оны  шешу  тәсілдері,  олар  логикалық 
позитивистерде  дәстүрлі  философиялық  гносеологиялық  тұжырымдардан 
сырттай, тым алыс түрде кӛрініс тапқанымен, шын мәнісінде философиялық 
сипатқа ие еді. Осы мәселелердің бірталайының қойылуы мен шешімін табуы 
дәстүрлі  гносеологияның  бірқатар  позитивистік  және  феноменалистік 
тұжырымдамаларымен  белгілі  бір  шектесу  нүктелеріне  ие  екендігіне  кӛз 
жеткізу қиын емес. 
Позитивизм  жалпы  теориялық  білімнің  белгілі  бір  түрі  ретінде 
философияны теріске шығаруға талаптанады. Ол барлық шынайы теориялық, 
танымдық  мәселелер  «позитивті»  арнайы  ғылыми  ойлау  құралдарының 
кӛмегімен шешілуі мүмкін деп есептейді. Алайда позитивизм философияны 
арнайы  ғылыми  ойлаумен  алмастыру  емес,  әрі  ол  примитивті  (қарапайым) 
сциентизм  де  болып  саналмайды.  Ол  философиялық  ілім  ретінде  алға 
шығады,  себебі  «шекті»  философиялық  мәселелерді  шешу  мүмкіндігіне 
қандай да бір теориялық баға беруге тырысады, бұл мәселелерден қашпайды 
және оларды ескереді.  
Мұның  барлығы  ғылыми  танымның  философиялық  талдауын  оның 
формалды-логикалық 
талдауына 
алмастырумен 
ғана 
шектелмейтін 
логикалық  позитивзмге  жатады.  Логикалық  позитивизм  ғылыми  танымның 
формалды логика да, танымды зерттейтін қандай да бір басқа арнайы ғылыми 
пәндер  де  жасауға  үміттенбейтін  белгілі  тұжырымдамасын  әзірлеуге  басты 
үміткер. Бірақ жоғарыда айтылған таным тұжырымдамасы жалпы танымның 
жекелеген  жақтарын  зерттеумен  байланысты  жеке  формалды-логикалық 
үлгілер 
негізінде 
қалыптасатындықтан, 
танымның 
философиялық 
мәселелерін  осы  тұрғыдан  (позициядан)  шешуге  болмайды.  Логикалық 
позитивистер  білімді  талдаудың  жеке  ғылыми  әдістердің  бұл  шектеулігін 
ӛзіндік  философиялық  канонизацияға  ұшыратады,  әрі  тиісті  философиялық 
мәселелерді теориялық тұрғыда шешу мүмкін емес деп жариялайды. 

Логикалық  позитивизмнің  соңы  деп  «Вена  үйірмесінің»  бұрынғы 
мүшелерінің  бірі  К.Гемпелдің  1950  жылдары  жарық  кӛрген  мақалалар 
сериясын  атауға  болады,  оларда  саналылықтың  басты  ұғымының  ӛзімен 
байланысты  принципиалды  қиындықтар  мен  тіпті  кӛмескіліктер  де  кӛрініс 
табады.  Логикалық позитивизмнің  саналылық  ұғымының  осы  қиындықтары 
мен  кӛмескіліктері  неопозитивизмнің  басқа  бір  түрі  –  аналитикалық 
философия шеңберінде қарастырыла бастайды.  
Аналитикалық  философия  –  тек  әлдебір  «мектеп»  қана  емес,  сонымен 
қатар  «философиялық  ойлаудың  белгілі  бір  стилі.  Соңғысы  кең  мағыналы 
философиялық  қорытындыға  абайлап  қараумен  қатар  пайдаланылған 
терминологияның  қатаңдығы  мен  дәлдігін  жобалап  түсіндіреді».  Бұл  –  ХХ 
ғасырдағы философиялық ой шеңберіндегі, әрі айрықша метафилософиялық 
пән  шеніндегі  ерекше  интеллектуалды  «қозғалыс».  Ол  бір  текті  емес  және 
аналитикалық  философия  дамуының  әр  түрлі  кезеңіндегі  оның  кӛптеген 
жетекші  ӛкілдері  антипозитивтік  бағыт  ұстады.  Ұстанбағандар  –  Вена 
үйірмесінің мүшелері (А.Грицианов). 
Аналитикалық  философия  ӛкілдері  (Дж.Мур,  Л.Витгенштейн, 
Дж.Уиздом,  Дж.  Райл,  Дж.Остин)  философия  ӛздігінен  ешқандай  жаңа 
ақпарат  бере  алмайды,  «ол  тек  ғылым  мен  тәжірибе  не  айтады,  соны  ғана 
анықтаумен  айналысады»  деп  түсінген.  Танымның  Давид  Юмға  барып 
тірелетін  субъективті-идеалистік  теориясы  тұрғысынан  олар  логикалық 
талдау  әдістерін  Расселдің  «логикалық  атомизм»  доктринасымен  және 
верификация  принципімен  толықтырды.  Аналитикалық  философия  ӛкілдері 
ӛзіндік философиялық доктринаны негіздеді, оған сәйкес философия теория 
емес,  және  де  математикалық  логика  негізінде  «бейтарап»  аналитикалық 
қызметпен  айналысатын  пән  ретінде  ғана  қарастырылуы  мүмкін. 
«Философияның  мақсаты  –  ойдың  логикалық  тұрғыдан  айқындалуы» 
(Л.Витгенштейн).  
 Людвиг  Витгенштейн  (1889-1951  жж.)  «Логикалық-философиялық 
трактаттар»  атты  еңбегінде  аналитикалық  философияны  әлдебір  тамаша, 
логикалық  тұрғыдан  жетілген  тілге  тән  анықтық,  дәлдік  пен  логикалық 
қатаңдық  идеалдарына  бағыттайды.  Ол  «әлем  адамға  тіл  арқылы  ашылады, 
сондықтан тіл туралы ең алдымен ойланған жӛн»,- деп ой жүгіртеді.  
Бұл  –  ғылыми  проблеманы  шешудегі  әмбебап  кілт  болып  табылады. 
Тілдің  бір  қасиеті  –  ол  дүние  жүзін  сипаттау.  Осы  идеалдарға  қарап, 
аналитиктер  тек  қана  логикалық  структураларын  ғана  емес  және  оның 
қолданылуын,  тұрмыстық  күйін,  олар  күнделікті  қолданатын  сӛздерді 
назарға  алу  керек  екенін  аңғарды.  Сонымен  қатар,  бұл  тілдің  қолданылуын 
ӛзінің мағыналы емес (философтардікіндей) және осы қиыншылықтарды тыс 
қалдыра алмаймыз.  
 Витгенштейн бойынша, тілдің қатаң анықтамасын шығаруға болмайды 
немесе  біртұтас  белгілерін  олардың  бір-бірімен  қарым-қатынастарының 
объектісі.  Тіл  –  бұл  адамның  бір  мүшесі,  бұл  –  тіршіліктің  бір  формасы. 
Ойынның  бір  ережелері  секілді.  Анықталуының  маңыздырағы  –  ол 

метафизикалық тіл. Бұны зерттегенде ғылыми және ӛнер жағынан емес, ӛмір 
тұрғысынан зерттеу керек.  
 Аналитикалық  философтардың  ойынша  тіл  ғылымының  логика-
семантикалық жақтан зерттеуінде ішкі сұрақтарды қою шектеліп, осы тілдің 
ережелеріне  жауап  береді.  Бірақ  бұл  ережелер  мен  тіл  құралдары  сыртқы 
орта жағдайларына жауап бере алмайды.  
 ХХ ғасырдың 40-50 жылдары аналитикалық философияның логикалық 
әдістері  лингвистикалықпен  ауысады,  ал  қалғандары  ӛз  кезегінде 
математикалық әдіс пен атомарлық теорияны қолданудан бас тартады. «Осы 
сәттен  бастап  аналитикалық  философия  салт-дәстүр  мәселесіне  қайта 
үңіледі»  (А.Грицианов),  эволюцияның  келесі  деңгейінде  қорытындыға 
келеді,  «метафизика  –  мәнсіз  емес»,  ол  әлемдік  специфизикалық  елестеуін 
кӛрсетеді. 
Сынау,ӛзін  сынау  эволюцияның  арғы  неопозитивті  негізінде  ХХ 
ғасырдың ортасында тӛртінші тарихи позитивтің жаңа түрі постпозитивизм 
пайда болды.  Оның  ӛкілдері  К.  Поппер,  Т.  Кун,  И.  Лакатос,  П.  Фейерабенд 
т.б.  Осылар  ғылыми  білім  мен  ғылыми  еместің  шектеуін  кӛреді.Кез  келген 
ғылыми  білім  гипотетикалық  (болжамдық)  мінезде  болып,  қателесуге 
тартылады.  Философтың  бұл  бағыты  ғылыми  білімді  зерттеумақсаты  емес, 
оның дамуын зерттейтін философия бағыты. Постпозитизм бойынша,ғылым 
біркелкі дамымайды, секірмелі түрде онда кейде жоғарылау, кейде тӛмендеу 
болады.  Бірақ  жалпы  беталыс  ӛсу  мен  ғалыми  білімді  жетілдіруге 
негізделген. Ғылым тұжырымының ӛсуін зерттеген ағылшын ғылымы  Карл 
Поппер (1902-1994жж.) ХХ ғасырдың атақты философы болып саналады. 
Білімнің  ӛсуі  туралы  сӛз  болғанда,  зерттеудің  жинақталуы  емес, 
қайталанатын 
ғылыми 
теорияларды 
жою, 
оның 
орнына 
үздік, 
қанағаттанарлық  теорияларды  ауыстырып ӛз  тұжырымдарын дәлелдеу  үшін 
ол  неодарвинизм  идеяларын  және  эмерджентті  даму  (эволюциялық) 
ұстанымдарын  қолданды.  Ғылымның  ӛсуіне  қажетті  құралдарға  мынадай 
кезеңдерді  жатқызды:  тіл,  проблемаларды  тұжырымдап  айту,  жаңа 
проблемалық  жағдаяттарды  табу,  бәсекелес  теориялар,  ӛзара  пікірталас 
үрдісінде қажетті сын айту. 
К. Поппердің бірінші жұмысы «Logik der Forschung» (Зерттеу логикасы, 
Вена  1934)  ғылым  философиясы  мәселелеріне  арналды.  Бұл  кітаптың 
ағылшын  тіліндегі  болжамасы  «Ғылыми  жаңалық  ашудың  логикасы»  деген 
атпен ширек ғасыр бұрын 1959 жылы басылып шығарылған. Ол үлкен атаққа 
ие болып, шын мәнінде классикалық болды.  
Ғылым  философиясы  мәселелерін  Поппердің  мына  еңбектерінің 
мазмұны  анықтады:  «Ұсыныстар  мен  бекерге  шығару»  (1963),  «Объективті 
білім: эволюциялық әдіс» (1972), сонымен қатар «Ӛзбеттілік және ми» (1977) 
атты  кітабы  физиология  мен  медицина  бойынша  Нобель  сыйлығының 
лауреаты,  ағылшын  физиологы  Дж.  Эклспен  бірге  жазылған.  К.  Поппердің 
ғылым  философиясындағы  кванттық  механика  философиясының  орны  осы 
білімнің ғылым философиясында атқаратын рӛлімен айқындалады. Кванттық 
механика  философиясы  ғылым  философиясының  бұрын  кӛп  зерттелген 

бӛлімдерінің  бірі.  Бұл  бӛлімде  ғылымның  математикалық  және 
концептуальдық әдістерінің мәселелері талқыланады. Кванттық механиканың 
талдамасында  Поппер  копенгагендік  мектептің  ӛкілдеріне  (Н.Бор, 
Гейзенберг, В. Паули және кейбір кезде М.Борн және П.А.М. Дирак) қарсы 
шығады.  
Кванттық  механиканы  талқылауда  философия  мен  ғылымның  ӛзара 
байланысы туралы мәселелері оның ұстанымын айқындады. Оларды ажырату 
үшін Поппер «демаркация» ұғымын енгізеді. Ол оны былай деп еске алады: 
ол кезде мені «Теория қашан ақиқат болады?», «Теорияны қашан қабылдауға 
болады?» деген сұрақтар қызықтырмады. Мен алдыма басқа проблемаларды 
қойдым.  Ғылым  да  қателеседі,  кейде  жалған  ғылым  да  ақиқатпен 
соқтығысып  қалатынын  білсем  де  мен  ғылым  мен  жалған  ғылымның 
арасындағы  айырмашылықты  кӛрсеткім  келді.  Олардың  арасындағы 
айырмашылықты  кӛрсету  үшін  кез  келген  ғылыми  пайымдауды  бекерге 
шығаруды  болжайтын  бұрмалау  ұстанымын  ойлап  шығарды.  (лат.  Falus  – 
жалған, facio – істеймін).  
Бұл  ұстанымды  енгізу  Попперге  демаркация  проблемасын  ғылыми 
білімді ғылыми емес білімнен бӛліп алуды нақты шешуге мүмкіндік береді. 
Ол осы кезде логикалық позитивистерден айырмашылығы  – метафизикалық 
пайымдаулардан саналылық емес, тек ғылымилық түрде бас тартты. Поппер 
метафизикалық пайымдаулардың ғылымилығын қабыл алмады, ӛйткені олар 
эмпирикалық 
фактілерге 
сүйенбейтін. 
Поппер 
Витгенштейннің 
тұжырымдамасын  сынға  алды.  Ол  тұжырымдамада  «шын  зерттеуден» 
алынған ұсыныстар ғана немесе олардың кӛмегімен тексеріле алады, ғылыми 
бола алады делінген болатын.  
Ғылыми  болуға  үміткер  «кез  келген  теория  ғылыми  болу  үшін 
тәжірибеден алынуы керек» дегенге Поппер келіспейді.  
Оның  ойынша,  кез  келген  ғылыми  зерттеу  теориялық  жағынан 
мақсатты,  бастапқы  ғылыми  болжамды  жасайды,  ӛйткені  ешқандай 
алғышарттар  болмаса,  зерттеу  жүргізілмейді.  Зерттеу  ылғи  да  мақсатты. 
Шешім қабылдау, белгілі бір мәселелерді шешу мақсатында ғана зерттеулер 
жүргізіледі.  
  
«Ғылыми  жаңалықтарды  ашу»  атты  еңбегінің  алғы  сӛзінде 
Поппер  ӛзінің  ғылым  философиясы  космологияға  қатысты  екендігін  былай 
сипаттайды:  «Әлемді  тануға  –  осы  әлемнің  бір  бӛлшегі  ретінде  ӛзімізді  де 
қоса  алғанда...  бар  ғылым  ол  –  космология».  Поппер  үшін  философияның 
маңызы  ғылымнан  кем  емес.  Оның  идеясы  –  сын  бостандығын  қолдайтын, 
ғылыми әрекеттің мәнін құрайтын «ашық қоғамдағы – ашық ғылым». 
Ғылымның  ашықтығы  ғалымдардың  пікір  таластарға  және  Поппер 
«метафизикалық  зерттеу  бағдарламасы»  деп  атаған  зерттеуге  қатысуын 
кӛрсетті.  
Егер  ғалымдар  философияға,  таза  ойлауға  құрметпен  қараса,  онда 
ғылым  ашық  жүйе  бола  алады.  Сонымен  қатар  философиялық  доктриналар 
мен  таза  ойлау  постулаттары  сынауды  қарауды  талап  етпейді.  Ол 
динамикалық үрдіс ретінде ғылымға қӛзқарасты дәлелдейді. Ол батыл жаңа 

ғылыми  болжамдарды  жасап,  кейіннен  оны  бекерге  шығаратын  ғылыми 
білімді алға жүретін үрдіс ретінде айқындайды. Поппердің айтуынша, ғылым 
мен философиялық доктриналар батылдық, ашықтық, ӛнімділік сынақтарына 
тӛтеп беретін бәсекелестік күреске қатысып, ӛздерінің ӛмір сүру құқығының 
бар екендігін дәлелдеп отыру керек.  
Сыни  қайта  ойлау  және  попперлік  идеяны  әрі  қарай  дамыту  оның 
шәкірті  Имре  Лакатостың  (1922-1974  жж.)  еңбегі,  ол  философия 
ғылымының  тарихилық  бағытына  шынайы  берілген  болатын.  Оның 
пікірінше,  кез  келген  әдіснамалық  тұжырымдама  тарихнамалық  болуы  тиіс, 
ал оның бағасы ғылым тарихы ұсынып отырған тиімді қайта құру бойынша 
берілуі  мүмкін.  Сонымен  қатар  Лакатос  танымның  шынайы  тарихын  оның 
әлеуметтік-психологиялық  мән  мәтінінен  және  ғылыми  танымды  талдауда 
қолданылатын  оның  логикалық  қайта  құрылуын  «ішкі  тарих»  дей  отырып 
ажыратады. 
Ол  ӛз  ұстазының  ғылымды  философиялық  зерттеу,  ең  алдымен,  оның 
пікірінше, ғалымның кәсіби қызметін айқындайтын, ғылымның тиімді негізін 
табуға  жұмылдырылуы  тиіс  дегенімен  келіседі.  Бұл  ойды  ол  «Ғылыми 

жүктеу/скачать 1,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: