Б. А. Джаамбаева Философия Оқулық

«Философияның  трагедиясы»,  «Әулие  Петр  мен  Иоанн»,  «Құдайдың 
жұбатушысы»  «Агнц  қалындығы»,  «Икон  және  суретке  бас  ұру».  Бұл 
еңбектерінде ол егер Құдай Абсолютті болса, онда ол жалғыз. Құдай және ол 
жаратқан  әлем  Құдайдың  данышпандығы  –  Софиямен  байланысты.  Демек 
София Құдайға тӛртінші ипостась сияқты сӛз сӛйлейді және идеялар түрінде 
ӛмір сүреді. Булгаков жердегі патшалықта Құдай қол жетерлік емес, ӛйткені 
күнәқарланудың  нәтижесінде  адамдар  Құдайға  махаббаттан  тыс  алынатын 
білімдердің аңсаушылығына ие болды деп санайды. Христос әлемнің барлық 
күнәлары жеке қиыншылық арқылы ӛтпейді және бұл бір жағынан, ал басқа 
жағынан  Құдайды  жетілмеген  әлемге  ӛздерінің  жеке  заңдары  бойынша 
дамуға жол бермейді. 
 Оның  София  туралы  оқуы  еретикалық  болған.  Шындығында 
Булгаковтың  ӛзі  онымен  келіспейді,ӛйткені  ол  ойлаған  еркіндік  Құдай 
сӛзінің бір артықшылығы. 
 Булгаков  экуменикалық  қозғалысқа  үлкен  салым  салды.  Ол  біздің 
қоғамымызға  жеткен  дисгармония  деп  ойлаған,  бірліксіз  жұмыс  істеп  оның 
құрамдық  бӛліктері  экономикалық,  саяси,  рухани,  адамгершілікті  т.б.  Егер 
олардың  бәрін  барлық  ұстамдарын  қайтадан  құрса,сонда  ұрыс-керіс 
әлеуметтік ағзадан біржолата кетеді. 
 С.Л.Франк 
(1877-1950 
ж.)  белгілі  орыс  ойшылы,  Мәскеу 
университетінің 
философ 
профессоры, 
социолог, 
большевиктердің 
бұйрығымен  Ресейден  қуылған,  жастайынан  марксист  болған,  одан  кейін 
идеалист  болып,  ал  соңында  діни  философ  болды.  Оның  эволюциялық 
кӛзқарасы революциядағы Ресейге тән. 
 «Адамның  ішкі  дүниесі»  атты  кітабында  ішкі  дүниенің  субъектикаға 
кіргенін  зерттеп,  онда  болып  жатқан ӛзгерістерді  объект ретінде оқып,  ішкі 
дүние мен жан дүние сфераларын шектейді.  
 «Қолжетпес»  кітабында  Франк  «неге  мистиктер  Құдай  қолжетпес  деп 
тұрып,  ол  туралы  кӛптеген  мағұлыматтар  береді  деп  сұрақ  қояды.  Бұл 
сұраққа  жауап  бере  отырып,  ол  рационалды  білімге  айыру  жолы  арқылы 
жетуге болатынын байқайды.  
 «Қолжетпес»  бас  тартудың  арғы  жағында  болып,  ол  бас  тартудың 
ӛзінің маңы немесе бас тартудан ӛту. Оның сӛздері бойынша, жете алмайтын 
нәрселер туралы «немесе бір немесе басқа» деп айтуға болмайды, ӛйткені ол 
«сол  және  басқа»  болып  есептеледі.  Франк  бойынша  қолжетпесті  түсіну 
мүмкін емес, ӛйткені адамдар осы «ӛздік болмыстың» бӛлігі болып саналады. 
Христиандықтың  негізін  айта  отырып,  Франк  «Құдай  бізбен»  деген 
кітабында  христиандық  бар  мазмұны  діни  тәжірибеден  негізделгенін 
дәлелдейді.  Екі  сенімнің  бар  екенін біле  отырып  «сенімнің  сенімділігі  және 
білімнің  сенімділігі»  ол  беделдің  Құдайға  деген  шындығын  білдіретінін 
кӛрсетеді. Сол бойынша діни авторитетке деген сенім сенімге білім ретінде 
ұсынады, ол діни тәжірибеден құралған. 
«Адам  жаны»  кітабында  Франк  руханилықты  субъективті  түрде  әсер 
етуші болмыс деп тауып, ондағы объективті ӛзгерістерді зерттеп, руханилық 
пен ішкі сезім сферасын кеңейтеді. 

 «Ақыл жетпейтін» (ақылға қонымсыз) атты кітабында Франк Құдайды 
танып  білу  мүмкін  емес  дей  тұрып,  қалайша  оны  тануға  ұмтыламыз  деген 
сұрақ  қояды.  Бұл  сұраққа  жауап  іздей  отырып,  ол  рационалды  жауап 
айырмашылықтарды ажырата білгенде туады. Ақылға қонымсыз дүниелердің 
жауабы  оның  астарында  жатыр:  «қабылдамаудың  орталығы  қабылдамауда. 
Оның  сӛздерімен  айтқанда,  ақылға  қонымсыз  дүниені  «анау-мынау»  деп 
талқыға  салатын  тақырып  емес,  барлық  дүниенің  жан-жақты  қарастыруды 
талап  ететін  жақтары  болады.  Франк  бойынша,  адам  түсінбейтін  дүниені 
түсіну мүмкін емес, себебі адам оның бір бӛлшегі. 
 Христиандықтың  негіздері  туралы  «Құдай  бізбен  бірге»  кітабында 
Франк  «адам  жүрегінің  Құдаймен  байланысында»,  «Құдаймен»  тілдесуде 
христиандық салттың діни тұрғыда қалыптасқандығын жазған. «Діни сенімді 
сенім,  наным  деп»  сенімнің  екі  түрін  ажырата  отырып,  абыройлы  адам 
шынымен  де  Құдай  туралы  айтып  жатыр  ма,  дәлелмен  сӛйледі  ме  деген 
сауалға  жауап  береді.  Сосын,  тіпті  діни  наным  да  біліми  нанымға 
сүйенеді. 
 «Қоғамдық білімдер әдістемесі очеркінде» Франк қоғамды бірліктен, 
ауызбіршілік арқылы ғана қоғам пайда болады және олар бір-біріне сіңіседі, 
және  осы  факторлар  қоғамның  басты  белгісі  дейді.  Оның  ойынша,  жеке 
адамның  ойлауы алғашқы рет емес, ол сол ойлардың  бастауын  қоғамнан 
алады,  оны  жетілдіреді.  Ол:  «...біз  «прогрестегі»  сенімді  жоғалтып  алдық 
және сол ӛрлеуді тұманды, бұлыңғыр, жалған деп табамыз. Жалпы адамзат, 
оның  ішінде,  әсіресе,  Еуропа  халқы  тағатсыз  жетіліп  отыра  тұрып,  ылғи  да 
түзу  де  тегіс  жолмен  жүрмейді.  Керісінше,  олар  алдын  ала  болжамсыз 
биіктен тӛменге құлаулары да әбден мүмкін және әр дәуір жалған болсын, иә 
біржақтылық болсын бір наным-сенімнен тұрады». Франк мәдениеттің осы 
қарқынды  дамуы  арқасында  адамзат  дамуы  ӛзгеріске  ұшырап,  қулыққа 
кӛше  бастады  дейді.  Ол  :  «Ӛрлеу  болмайды.  Адамзатты  мақсатына 
жеткізетін,  ӛмірінің  мәнін  ғылыми  тұрғыда  ашып  түсіндіретін  алдын  ала 
болжанған жол болмайды», деп қорытындылайды. 
 Байқағанымыздай,  орыс  философиясында  ұлттық  мәдениеттің,  ұлттық 
мінез-құлықтың, 
ұлттық 
психологияның, 
дүниетанымның 
ӛзіндік 
кӛзқарастарының ізі бар. Сонымен қатар, ол тарихта Еуропа философиясына 
сіңген шынайы емес және қайталанбас философия болып қалған. 
 
Бақылау сұрақтары: 
 
1.Қазақ ағартушылығының ерекшелігі мен мәні неде? 
2.А.Байтұрсыновтың,  М.Дулатовтың,  С.Торайғыровтың  әлеуметтік-
философиялық, қоғамдық-саяси кӛзқарастары. 
3.А.И.Герцен және Н.Г. Чернышевскийдің материалистік философиясы. 
4.В.С.Соловьевтың діни-идеалистік философиясы. 
5.Н.А. Бердяевтың философиялық кӛзқарастары. 
 
 

 
 
Х Бӛлім 
Болмыс, адам, дін және махаббат философиясы 
 
10.1. Онтология болмыс және оның түрлері туралы ғылым ретінде 
 
Философияның  алғашқы  тарихи  формасы,  білімі  онтология  –  болмыс 
туралы ғылым, объекті мен субъектінің шын ӛмірдегі жиынтығы. Бұл термин 
грек тілінен аударғанда «ӛмір сүрушілер » дегенді білдіреді. Онтология деп  
«Бірінші  философ»  Аристотель  айтқан,  сондай-ақ,  оның  формалары 
мен құралдарын зерттеген. Алғаш бұл ойдың анықтамасына әр түрлі сӛздерді 
қолданған.  Мысалы.  «біртұтас»,  «барша»,  т.б.  Тұрмыстық  болмыстың 
қалыптасуының  шынайы  философиясымен  Парменид  және  Платон 
айналысқан. Олар шынайылықта идеалды ӛмірдегі болмыстың концепциясын 
алға  тартқан.  Осыған  байланысты  «досократтар»  табиғат  және  алғашқы 
тіршілік  онтологиясы  туралы  трактаттар  жазған,  яғни  натурфилософияны 
жазғандай  болған.  Классикалық  философияда  онтология  ӛзінің  мазмұны 
жағынан  метафизикамен  қатысты  болады.  Онтология  терминіне  деген 
қажеттілік  метафизикада  оның  натурфилософияға  қарағанда  алға 
жылжығандығы туралы түсіндіруге байланысты пайда болды. Осыдан келіп, 
философия  басталады.  Тіпті,  барша  философия,  бұл  –  болмыс  пен  ойлау 
туралы  арақатынас.  Онтология  терминін  ғылымға  Р.  Гоклениус  1613  жылы 
енгізген. Ол барша тіршілікті түсіндірумен байланыстырады. 
«Болмыс»  категориясы  философияның  міндетті  мәселесі  саналады. 
Ауқымды  мағынада  болмыс  шындық,  яғни,  барлық  тірі  нәрсенің  болуы. 
Болмыстың  әр  түрлі  формалары:  жұлдыздар,  ӛсімдіктер,  жануарлар,  адам 
кӛзқарасымен жоқтан  барға  айналу, т.б. Ал тірінің бар болуы ерте ме кеш 
пе  бәрібір  жоққа  кетеді.  Сол  себепті  философия  тарихында  тіршілік 
характерін болмыс шындық және мәңгі, оның формалары жалған және мәңгі 
емес. 
 Болмыс  категориясы  –  объект  пен  субъектінің  шындық  жиынтығы. 
Объективті  шындық  физикалық  құбылыстағы  бұл  материалды  әлеуметтік 
табиғи әлем. Субъективті шындық адамның болмысы, әлемнің жағдайы. 
 Болмыс формасының ӛзара байланыс қатары: 
1) 
Болмыс  процесі  «бірінші  табиғат»  және  нәрсенің  болмыс 
табиғаты «екінші» ( адам жаратылысы) ; 
2) 
Адам  болмысы,  адам  және  зат  әлемі  спецификасы  болып 
бӛлінеді. 
3) 
Діни болмыс жеке діни және объективті (шындық негізінде) жеке 
емес  діни  болмысқа  бӛлінеді.  Философияда  компьютерлердің  пайда 
болуымен  «виртуалды  шындық»  –  субъективті  танудың  бір  түрі  ұғымы 
пайда болды. 

4) 
Қоғамның  болмысы  (жеке  адам  және  қоғам).  Осыған  орай, 
философия  тарихында  ежелден  біздің  дәуірімізге  дейін  «болмыс»  деген 
түсінік әр түрлі мағынада қолданылады және ары қарай дамыды. 
  
Болмыстың түрлі категорияларын «материя», «қозғалыс», «ӛзара 
байланыс», «сәуле», «сана» түсіндіреді. 
 Маркске  дейінгі  философияда  материя  концепциясының  түрлері 
былайша  ажыратылды  :  атомистикалық  (Демокрит),  эфирлік  (Декарт), 
денелік (Гольбах). 
Осы  концепциялардың  орақ  мәселесі  материяның  құрылымындағы 
атоммен байланыстылығы болып табылады. 
ХІХ-ХХ  ғғ.  классикалық  немесе  еуропалық  философияда  кең  кӛлемде 
классикалық емес. Мысалы: «абсолюттік идеяны» (Гегель), «ӛмір еркіндігі» 
 (Шопенгауэр),  «тіл»  позитивті  емес,  «экзистенцияны»,  «адам 
болмысын» 
(Хайдеггер) жақтады. Бұл сұрақ болмыс мәселесін шешуді ауызша үш 
топқа  бӛлді.  Біреуі  «онтологизацияны»  басшылыққа  алды,  енді  біреуі 
«деонтологизацияны»  айтты,  үшіншісі  «постмодернисті»  айта  отырып, 
онтологияны мойындамады. 
  
Гольбахтың  кӛзқарасын  зерттей  келе,  К.Маркс  пен  Ф.Энгельс 
материяның  түбін  бүтін  бір  әлем  деп  табады.  В.И.Ленин  ӛзінің 
«Материализм  және  эмпириокритицизм»  атты  еңбегінде:  «материя 
философияның  объективті  дүниені  тану  категориясы,  ол  адамға  суреттеліп, 
кӛшірме түрінде сезіледі» деп жазған. Осыдан шығатын қорытынды, материя 
дегеніміз адамзатты қоршаған әрбір заттың ӛзіндік қасиеті. Оларға тән басқа 
қасиеттерді алмағанда мынандай екі ерекшелігі бар:  
1) олардың барлығы адамның сана сезімінен тыс ӛмір сүреді;  
2) олар адамға әсер ете алады. 
 Материя  туралы  философиялық  түсінікте  оның  ғылыми  және  саяси 
түрлерін  ажырата  білу  керек.  Материяның  философиялық  түсінігі  әлемнің 
шынайы кӛрінісін сипаттаса, ғылыми-саяси түсініктер бізге оның физикалық, 
химиялық,  биологиялық,  саяси  қасиеттерін  түсіндіреді.  Материя  –  ӛзі  бүтін 
объективті  әлем.  Жеке  заттар  мен  құбылыстар  материядан  тұрмайды,  олар 
ӛздері бүтін бір тірі не ӛлі, саяси ұйымдастырылған, элементарлы бӛлшекті, 
тірі  организм  метарияларынан  құрайды.  Материяның  осындай  нақты 
құрылымдық  деңгейлері  техникалық,  қоғамдық  ғылым  салаларымен 
зерттеледі. 
Материяның  ӛміршеңдігінің  жалпы  атрибуттары  болып  қозғалыс, 
уақыт  және  кеңістік  табылады.  Материя  іштей  белсенді,  ол  қасиеттерді 
ӛзгерте алады, ал бұл қасиеті оның қозғалыста болатындығын кӛрсетеді. Ф. 
Энгельс  «табиғат  диалектикасы»  кітабында  «қозғалысты  кездейсоқтық 
емес, ажыратылмайтын материядан тұрады, ол дүниедегі барлық ӛзгерістерді 
ӛзіне тартып отырады» деп жазған. ХХ ғасыр табиғат зерттеушілер кеңістікті 
бос  әлем  деп  қараса,  уақытты  бір  ӛлшемді,  яғни  ӛткеннен  болашаққа 
бірқалыпты  ағып  ӛтіп  кететін  құбылыс  деп  бағалады.  Олар  уақыт  пен 
кеңістікті  жеке  форма  ретінде  алып,  қозғалыс  пен  материяға  тәуелсіз  ӛмір 

сүреді  деді.  Қатыстылық  заңын  ашқан,  Эйнштейн,  олар  қатты  қысымнан 
ӛзіндік  қасиеттерін  жоғалтады,  сондықтан  да  кеңістік  пен  уақыт  ӛз  алдына 
жеке  қасиеттерге  ие  болмайды  дейді.  Эйнштейн  теоретикалық  физиканың 
қатыстылық заңын ашты: Е = mc2, мүндағы Е – энергия, m – масса, с- жарық 
жылдамдығы.  
 
10.2. Философиялық антропология 
 
Адам  денесін,  оның  миы  мен  ойлау  қабілетін,  жақсы  кӛруі  мен  жек 
кӛруін,  яғни  жалпы  адамның  қасиеттерін  зерттейтін  ғылым  салалары 
жетерлік. Бірақ адам осы ғылымдар негзінде жалпы бейнесін жоғалтады. Тек 
барлық ғылымның атасы философия ғана адамның ӛмірдегі рӛлі мен орнын, 
мінездемесін  зерттеп,  табиғи  жағдайлардың  әсерінен  адамның  ӛзгеруін, 
антропологиялық дағдарыстарға жауап бере алады. 
Философиялық  антропология  философияның  бір  бӛлімі  ретінде 
антикалық  дәуірден  бастау  алады,  бірақ  жеке  ғылым ретінде  ХІХ  ғ. бӛлініп 
шықты.  Объективті  жағдайларға  байланысты  қалыптасқан.  Антикалық 
дәуірде  «адам»  түсінігінің  философиялық  мәні  болмады:  бірлікте  ӛмір  сүру 
мен  макро,  микрокосм  мәселелері,  адам  мен  полис  мәселелеріне  кӛп  кӛңіл 
бӛлінді.  Осылайша,  антикалық  философтар  адамды  ғарыш  пен 
микрокосмның  бейнесі  деп  таныды.  Адамзат  пен  табиғат  туралы  білімдер 
ғана 
жан-жақты 
зерттеліп, 
жарияланып 
отырды. 
Сократтың 
«Антропологиялық  тӛңкерісінен»  кейін  философияда  ғарыштағы  және 
қоғамдағы  адамның  рӛлі,  бақыт  пен  ӛмірдің  мәні,  барлық  жаратылыстың 
бағасы  туралы  сұрақтар  туа  бастады.  Платонизм  адам  танымының  алдыға 
жылжуына үлкен қадам жасайды. Ол адам жанының денесімен байланысын 
айтады.  Жан  кӛрінбейтін  идея  әлеміне  тән.  Адам  жекеліктен  тыс  жанның 
тасымалдаушысы  болып  табылады.  Жан  тәнге  тиесілі.  Сонымен,  адам 
табиғаты  екіжақты,  ол  бір-біріне  қарама-қарсы  бӛліктер  –  жан  мен  тәннен 
тұрады. 
Адам  ақыл  емес,  жүрек  ұстанымымен  бағаланады.  Адамның  ішкі 
әлемін  құрайтын  ақыл,  жүрек  және  ерік  –  ұлы  үштіктің  пайда  болуы  үшін 
барлығы  дайын.  Бірақ,  негізінен  ішкі  християндықта  қаншалықты  тән  мен 
жанның арасын емес, «адам тәні» және «рухани адам» арасын ажыратып алу.  
Ренессанс философиясы адамды автономдық тіршілік иесі ретінде, тірі 
тұтастық ретінде қарастырады. Тән мен жанның бірігуі – бұл адамның басқа 
тіршілік  иелерінен  басымдылығы  болып  табылады.  Адам  сан  қырлы 
эстетикалық қадір-қасиеттерімен сипатталатын сезгіш тән.  
Жаңа кезеңде Декарт ойлауды адамның тіршілік етудің жалғыз сенімді 
растаушы  айғақ  ретінде  қарастырады.  Адамның  ӛзгешелігі  ақылда,  ойлауда 
анықталады. Ақыл жүректен маңызды, ол құмарлықтардан үстем. Адам – бұл 
ақылды тіршілік иесі. Тән мен жан арасында ешқандай ортақ нәрсе жоқ. Тән 
жуылады, жан ойлайды. Жанның айқын мазмұны – бұл ес.  

 Кант  үшін  табиғат,  адам  да  екі  жақты.  Ол  табиғи  қажеттілік  үстемдік 
ететін  табиғат  әлеміне,  сондай-ақ  бостандық  әлеміне  жатады.  Адамның 
ерекшелігі оның тәртібінің ӛнегелілік еркіндігімен анықталады.  
 Марксизм  –  адамның  тұрмыс-тіршілігінің  бірегейлігін  пәндік-
практикалық  іс-әрекеті  ұстанымы  негізінде  қарастырады.  Адам  –  тарихи  іс-
әрекеттің,  танымның  және  қарым-қатынастың  субъектісін  белгілеу  үшін 
шегінен  тысқары  ортақ  ұғым.  «Адам»  ұғымы  жалпы  барлық  адамдарға  тән 
қаситтері  мен  қабілеттіліктерін  сипаттау  үшін  қолданылады.  Марксистік 
философия  ерекше  тарихи  дамыған  қауымдастық,  яғни  ӛзге  құбылыстардан 
ӛзгешеленетін,  тіршілік  қарекетінің  әлеуметтік  тәсілі  ғана  оған  тән,  соның 
арқасында  ол  барлық  тарихи  даму  кезеңдерінде  ӛзіне-ӛзі  ұқсас  –  осындай 
ерекше  тарихи  дамушы  қауымдастық,  яғни  адами  түр  ретінде  кӛрсетуге 
ұмтылады. 
 Сонымен  бірге,  марксизм  адамның  тіршілігінің  алдын  ала  табиғи 
келісілгендігін  мойындайды.  Оның  табиғаты  дүниеге  келумен,  ӛмірдің 
ұзақтығымен,  жынысы,  тұқым  қуалаушылықпен  себептеседі.  Адамзат 
биологиялық  түр  ретінде  тұрақты  вариациялары  бар,  солардың  ішіндегі  ең 
ірісі  –  нәсілдер.  Нәсіл  –  бұл  арнайы  анатомиялық  және  физиологиялық 
белгілерімен  айқындалатын,  тіршілік  ету  ортасының  нақты  жағдайларына 
бейімделген белгілі бір генотиптің жиынтығы. 
  Алғаш  рет  кең  кӛлемде  адам  және  антропологиялық  дағдарыс 
мәселелері  адамның  табиғатын,  толық  жетілген  адамның  мақсат-мұратын, 
индивидтің  қалыптасуына  әлеуметтік  ортаның  және  т.б.  әсер  етуін 
қарастырған  Ницшенің  шығармашылығында  айтылады.  Қазіргі  еуропалық 
тарихтың субъектісі  – бұл ӛзінің құндылық бағдарларын жоғалтқан «мұңды 
шизо».  Бұл  –  әуелгі  «дағдарыс»  адам,  сол  себепті  философиялық  тұрғыдан 
антропологиялық мәселелерді ұғыну құндылығы арта түседі. 
 Фуконың  айтқанын  толықтай  мойындау  керек,  «адам»  тарихи 
философиялық ұғымда шынайы үлгі ретінде түсіндіріледі және осы кӛзқарас 
бойынша ол философия үшін небәрі екі-үш ғасыр ғана тіршілік етеді. 
 Философиялық  антропология  кең  мағынада  айтсақ  –  табиғат  және 
адамның  тіршілігі  туралы  философиялық  ілім.  Қазіргі  уақытта  әр  түрлі 
пәндердің  қатары  бар,  соның  ішінде  термин  атаулары  «антропология» 
(«физикалық  антропология»,  «медициналық  антропология»,  «мәдени 
антропология»,  «Анналдар  мектебінің  тарихи  антропологиясы»,  «саяси 
антропология», 
«педагогикалық 
антропология», 
«психологиялық 
антропология».  Барлық  бұл  сан  қырлы  және  әртүрлі  бағыттағы  адам 
мәселелерін  философиялық  тұрғыдан  ұғынуды,  мән-мағынасын  түсінуді 
мұқтаждық етеді.  
 Философиялық  антропология  ХХ  ғасырдың  ортасында  адамды  ақыл-
ойы  жетілген  (марксизм)  әлеуметтік  табиғи  тіршілік иесі  ретінде  ғана  емес, 
сондай-ақ  оның  тіршілік  етуі  ғарыштық  факторларға  (космизм) байланысты 
екенін белгілеп кӛрсететін бірнеше концепцияларды қамтиды. Адам, сондай-
ақ персонализм, феноменология, ӛмір философиясы, неотомизм, психоанализ 
және экзистенциализм ұстанымынан қарастырылады. 

 Философиялық  антропология  тар  мағынада  адам  мәселелерін  жан-
жақты  қарастырылуына  арналған  философиялық  білім  бӛлімі  болып 
табылады.  Одан  басқа,  «философиялық  антропология»  ұғымы  негізінен 
нақты философиялық мектепке бекітілген. Аталған мектептің негізгі ӛкілдері 
неміс  философтары  М.Шеллер,  А.Гелен,  Г.  Плеснер  және  т.б.  Бұл  неміс 
философтары  адамның  философиялық  таным  бағдарламасын  жасады.  Олар 
адам  тіршілігінің  әр  түрлі  салаларын  тұтас  философиялық  тұрғыдан  түсіну, 
мағынасын ұғынумен онтологиялық, жаратылыс ғылыми және гуманитарлық 
оқуды біріктіруді ұсынды. Олардың пікірінше, «философиялық антропология 
–  бұл  адамның  тіршілік  құрылымы  мен  тіршілік  мәні  туралы  базистік 
ғылым».  Олар  адамның  тіршілік  маңызын  нақты  қалай  қарастырады? 
Аталған сұрақтың шешімінде олардың кӛзқарастары келіспейді. 
  «Адамның  ғарыштағы  жағдайы»  атты  еңбегінде  –  неміс  философы 
және 
әлеуметтанушы, 
философиялық 
антропологияның 
негізін 
қалаушылардың  бірі  М.Шеллер  былай  кӛрсетеді  –  адами  табиғаттың  екі 
негізгі  бастамасы  болады:  бұл  ӛмірлік  бастама  және  «ӛмірлік  құлшыныс»- 
Құдайдан  берілетін  рух.  Адам  белгілі  бір  «макрокосмо-әлем  шегінен 
тысқары»  қатынаста  болатын  тұтастық-микрокосмо  болып  табылады. 
Ӛмірлік құлшыныс қарқын бойынша адам – жануар, тірі тіршілік иесі, бірақ 
сондай-ақ  ақылды,  Құдай  берген  рухы  бар  тіршілік  иесі.
 
Олар  адамның 
ғарыштағы  хал-ахуалы,  оның  психикалық  бастамасы  (сезім  құлшынысы, 
ырықсыз  сезім,  ассоциативтік  ес,  тәжірибелік  интеллект)  және  рухтың 
(ӛмірлік  құлшыныс)  қалыптасуымен  және  эволюциясымен  анықталады  деп 
белгілейді. 
 Шеллер  «адам  тұлға  ретінде  әлемге  ашық»,  жануарларға  қарағанда, 
әлемге  әрқашанда  «иә»  деп  айтатын,  ол  «жоқ»  деп  сӛйлеуге  қабілетті,  ол  – 
«ӛмір  сапасы»,  «мәңгі  протестант»,  «мәңгі  Фауст»  деп  кӛрсетеді.  Адам 
жанды  тәнде  оқшауланған,  бірақ  «ӛмірлік  тыс  рух,  құндылық  әлемінде 
онымен шегеріледі» деп жобаланады. 
 Сонымен,  адам  бастапқыдан  екі  жақты,  ол  әрқашанда  «әлемде»  және 
«әлемнен  тыс».  Осы  (яғни  екі  жақтылығы)  оның  құпиясы  болып  табылады. 
Адамның ғарыштағы хал-ахуалы, сол арқылы екі жақты табиғатқа ие әлемдік 
рухты таниды, сезінеді және ӛзін жүзеге асырады. Бұл байланыс макро және 
микрокосмоның бүтін және бӛлшегімен арақатынаста үйлесімді. Екі бӛлікте 
бірі біреуін болжайды және бір-біріне деген мұқтаж. 
 Құдайдан берілетін рух, адамды тұлға ретінде жобалайды, оны әлемге, 
құндылық жүйесіне (қанағат, ӛмір, рух және дін құндылығына) айқындайды. 
Шеллер  бойынша  кӛптеген  адамдар  қанағаттық  құндылықты  ең  негізгі 
құндылық  деп  есептесе,  кейбіреулер  ӛмір  және  рухтық  құндылықтарды 
кӛрсетеді,  тек  жалғыз  қасиеттілер  ғана  дін  құндылығында  ӛмір  сүреді.  Рух 
игілігі  бар  мәдениет  айқындалатын
 
сӛздердің  нәтижесінде  мақсатқа  жетеді. 
Сӛз сондай-ақ бір символ ретінде болып табылады, ол арқылы адам Құдайды 
тани  алады,  дүниедегі  барлық  құпия  сырларды  біле  алады.  Сондықтан 
философиялық  антропология  Шеллердің  пікірінше  философияның  бӛлімі 
емес, керісінше оның ішінен барлық философия шығуы керек. 

Шеллердің  идеялары  Хельмут  Плеснердің  (1892-1985)  «Органикалық 
және адам сатылары. Философиялық антропологияға кіріспе» атты еңбегінде 
дамыған 
– 
адамды 
рухани 
шығармашылық 
пен 
адамгершілік 
жауапкершіліктің  субъектісі  ретінде  ғана  емес,  сондай-ақ  биологиялық 
жағынан  қарастырады.  Оның  пікірі  бойынша  адам  биологиялық  жағынан 
«жеткіліксіз»  тіршілік  иесі  және  ӛзінің  тірі  қалудың  тәсілдерін  шешуге 
амалсыздан мәжбүр. 
 Ӛзінің  жеткіліксіздігін  жеңіп  шығу  үшін  адам  ӛзінің  ӛмірлік  әрекетін 
қамтамасыз ету мақсатында табиғатты ұғыну үшін әс-әрекет ететін тіршілік 
иесі  болуы  керек.  Плеснердің  «ауыртпалықтан  босату  ұстанымының» 
мағынасы  адам  тіршілік  етуін  ӛзіндік  жағдайға  айналдырады,  «оның 
ӛмірқабілеттілігі  үшін  шамадан  тыс  ауыртпалық  болып  табылады. 
Жаратылыс,  жануарлар  жағдайында  адами  құрылымдардың  жиынтық 
кемшіліктерінде  негізделеді.  Оның  нәтижесі  ретінде  адамның  мәдени 
тіршілік  иесі  ретінде  қалыптасуында  болып  табылады.  Басқаша  айтқанда, 
мәдениет, рухани бастама адамның тіршілік мәнін айқындайды. 
  
Плеснердің айтуына сәйкес, «адамның даму сатылары» үш заңға 
негізделеді: 
 –  табиғи  жасандылық  заңы  (оның  іс-әрекетінің  квазитабиғи 
нәтижелерімен орнын қалпына келтіреді); 
-  утопиялық  орын  заңдары  (абсолюттілікті  теріске  шығара  отырып, 
адам әлемде «ӛзін сақтап қалу үшін» үнемі оған амалсыздан мәжбүр). 
 Бұл заңдар адамның арнайы, экцентристік табиғатын анықтайды. Яғни 
сана  жалпы  ӛзінің  және  әлемнің  «негізсіздігі»  адамды  Құдайға,  сенімге 
итермелейді.  Дін  адамды  тағдырымен  табыстырады,  оның  ӛмірдегі  орнын 
және  ӛлімін  ретке  келтіреді.  Алайда  рух  болашаққа  қарай  ұмтылуды 
мәжбүрлейді. 
 Арнольд  Гелен  философиялық  антропологияның  міндетін  «адами 
тіршіліктің  ұстанымдық  тұрғыдан  мәнін  ұғыну»  деп  кӛрсетеді.  Мұндай 
тұрғыдан ұғыну, оның кӛзқарасы бойынша сұраққа жауап талап етеді «адами 
тіршілік  мүмкіншіліктерінің  жағдайлары  қалай,  және  жалпы  тіршілікте 
адамның  орнын  белгілеп  кӛрсету.  Оның  «Адам.  Оның  табиғаты  және 
әлемдегі оның жағдайы» атты кітабы осы сұрақтың жауабына арналған.  
  Ол адамды «жарымжан» тіршілік иесі деп атайды, ӛйткені ол ырықсыз 
сезімге  нашар  бейімделген  және  таза  табиғи  тіршілік  ете  алмайды.  Адам 
Гелен  бойынша  әлемнен  ӛзінің  тіршілік  ету  жағдайларын  қайтарып  алу 
керек.  Жануарға  қарағанда  адам  мәдени  ортада  ӛмір  сүреді,  ол  оған 
«күтпеген  жерден  қапылыс  жазығы»  болып  табылады.  Мәдениет  жасанды 
ӛңделген, 
адамға 
бейімделген 
әлем 
ретінде 
адамның 
табиғи 
жетіспеушіліктерін қалпына келтіреді. 
 Адам ӛмір сүру үшін Гелен бойынша әр түрлі әлеуметтік институттар, 
ұйымдар,  тәртіп  ережелері  мен  үлгілерін  жасау  керек,  әрекет  ету  қажет. 
Мәдениет  (мемлекеттік  және  басқа  әлеуметтік  институттар)  адамның  басқа 
адамдарға ӛшпенділіктерін жою керек. Тарих, қоғам, әлеуметтік институттар 
және  қағидалар  адамның  биологиялық  кемшіліктерін  түзейтін,  орнын 

толтыратын және оның виталдық талпыныстарын үйлесімді жүзеге асыратын 
қалып ретінде ұсынылады. 

жүктеу/скачать 1,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: