Б. Б. Ахметов Редакциялық алқа

79 
 
болған емес. Жазудың ойлап табылуы мәңгіліктің біржола мойындалуы.  
Жазу Адам нәсілін ақылды, айлалы етіп қана қойған жоқ, иманды да ибалы, парасатты 
да етті. Шын мәнінде Ғылым, Дін, Мәдениет жазудың  
арқасында пайда болды. Осы арқылы өткен ұрпақтардың  
құндылықтарымен сусындады, кемелденді. 
Ә.Кекілбаев 
 
 
Тіліміздің  бүгіні  мен  болашағына  көз  жүгірту  үшін  өткен  тарихымыздың  алар  орны 
ерекше.    «Тегі  мен  түбі  тексерілмеген  тілдің  өресі  биік  болмайды.  ана  тіліміздің  арнаулы 
мамандары бүкіл жазба ескерткіштері мен олардың тілдері туралы мағлұматтардан барынша 
хабардар болуға тиіс. Тарихсыз ғылым тайғанақ келеді, тұғыры берік орнықпайды, тереңдік 
деңгейі  торғайдың  сирағынан  да  келмейді»  деген  ғалым  пікірінің  жазба  жәдігерліктерді 
зерттеуші  тілшілер  мен  әдебиетшілер  үшін  алатын  орны  ерекше.  Ұлт  тарихындағы  кез 
келген  тарихи жағдайлар мен тарихи кезеңдер, түрлі оқиғалар  мақал-мәтелдер мен қанатты 
сөздердің  қалыптасуына  өзіндік  әсерін  тигізді.  Өйткені  халық  тіліндегі  паремиялар  мен 
афоризмдер – талай тарихи жағдаяттардың сырын өз бойына сақтап қалған сөз өрнектері. 
 Афоризм  –  бірінші  кезекте  дидактикалық поэзияның  жемісі.  Афоризмдердің  тууына 
түрткі болған ең негізгі себеп қоғамдық жағдай, қоғамдық қажеттілік.  Жазба ескерткіштер 
тіліндегі  афоризмдердің  басты  тақырыбы  –  адам  және  қоғам  болса,  оның  ішінде 
адамгершілік,  білімділік  т.б.  адам  бойындағы  жақсы  қасиеттерді  насихаттайды.   
Афоризмдердің тақырыбы қай қоғамда да маңыздылығын жоғалтпаған. 
Ортағасыр  жазба  ескерткіштері  тіліндегі  афоризмдерді  саралай  келе  жәдігерліктер 
тіліндегі  бірсыпыра  қанатты  сөздердің  қазақ  жазушылары  шығармаларынан  көрініс 
тапқанын  байқауға  болады.  Шешендік  өнердің  тамыры  бірінші  кезекте  көне  түркі 
заманында-ақ  көрініс  берген.  Дидактикаға  толы  афоризмдік  қолданыс    Орхон-Енисей  сына 
жазуларында  да  кездеседі.  Түркіліктің  тамыры  тілмен  таралған  тәрізді.  Ортағасырдағы 
жәдігерліктер тілі де афоризмдерге тұнып тұр.  
Ескерткіштер  тіліндегі  афоризмдер  халықтың  сана-сезімі  мен  көркемдік  шеберлігін 
ұштастырған  рухани  құндылық.  Олардың  мазмұнында  ықшамдалған  ой-түйіндер  жымдаса 
кірігіп, жүйелі, тұтас бір ойды береді. 
Афоризмдер  –  жан-жақты  саралаудың  нәтижесінде  өмір  тәжірибесінен  туындаған, 
қысқа  да  нұсқа,  көркем  келісіммен  көрініс  берген  жүйелі  ой.  Басқа  жанрларға  қарағанда 
афоризмдер  қазақ  халқының  санасына,  дүниетанымына  өте  жақын  болып  келеді.  Бұл 
қазақтың  ойшылдығының,  дана  халық  екендігінің  дәлелі.  Қазақ  афоризмдері  тәрізді  орта 
ғасыр  жазба  ескерткіштері  тілінде  кездесетін  афоризмдердің  де  негізгі  мақсаты, 
прагматикасы  –  қоғамдық  дертті  емдеу.  Ал,  афоризмдердің  жәдігерліктер  тілінде  көптеп 
кездесуі халықтың оларды тәрбие құралы функциясы ретінде қолданғанының дәлелі.  
Қазақ шешендік өнері қазақ  ұлыстарының бір орталыққа бағынып, нығаюымен жаңа 
бір белеске көтерілді.  Қазақ хандығының құрылуымен жер дауы, жесір дауы, ел қорғап, бір 
шешімге келу үшін елші шаптыру мәселелері жоғары деңгейге көтерілген кезде қоғам тоқсан 
ауыз сөздің тобықтай түйінін айтатын шешенді тудырды. XIX ғасырда белгілі түркітанушы 
В.В. Радлов «Қазақтардың тілі жатық та шешен әрі өткір, көбіне іліп-қағып сұрақ пен жауап 
беруге 
келгенде 
таңғалдырарлықтай 
оралымды 
сөйлейді. 
Кез-келгені, 
тіптен 
сауатсыздарының өзі ана тілінде біздің Еуропада байқап жүргенімізден тек француздар мен 
орыстардың дәрежесінде сөйлей біледі» деп баға берген. 
XIV-XVI  ғасырдағы  қазақ  шешендік  өнері  Жиренше  шешен  атымен  тығыз 
байланысты.    XVII-XVIII  ғасырлардағы  ердің  құнын  бір  ауыз  сөзбен  шешетін  әділдігімен 
әйгілі  болған  Төле,  Қазыбек,  Әйтеке  сынды  билердің  шешімдері  мен  кесімдері  шешендік 
өнермен өрілген. XIX ғасыр қазақ шешендік өнеріне қара қылды қақ жарған әділдігімен және 
шешендігімен көзге түсетін Құнанбайды әкелді.   
XX ғасыр кеңес үкіметінің белгілі бір саясат шеңберінде өмір сүрсе де қазақ өнері мен 
әдебиетінің шарықтай дамыған дамыған тұсы болды. Жәдігерліктер тіліндегі афоризмдердің 

80 
 
қазақ  жазушыларының  шығармаларындағы  афоризмдермен  сабақтастығын  анықтауда 
Ә.Кекілбаев  шығармаларын  негізге  алдық.  Заманымыздың  заңғар  жазушысы  М.Әуезовтан 
кейін  тұрған  көрнекті  жазушы,  сөз  зергері  Ә.Кекілбаев  сынды  жазушының    қазақ  әдебиеті 
мен  шешендік  өнердегі  алар  орнын  тарихтың  өзі  тағайындап  кеткен.  Ә.Кекілбаев 
шығармалары шешендік сөздер мен тарихи деректерге толы. 
Ортағасырлық 
жәдігерліктер 
тіліндегі 
афоризмдердің 
Ә.Кекілбаев 
шығармаларындағы қанатты сөздермен ой сәйкестігі кездейсоқ жағдай емес.  
Ә.Кекілбаев шығармаларындағы афоризмдер тек тәрбиелік мәнімен ғана емес, ұлттық 
мәдени құндылықтарды насихаттаушы тілдік құбылыс ретінде ерекшеленеді. 
Қызғаныштың    қара  күшігі  жақыннан  үрсе  балтырыңды  тістейді,  алыстан  үрсе 
құлағыңды  тістейді,  бәрісі  бір  жүрегіңді  жаралайды,  -  десе,  жәдігерліктер  тілінде  де 
күншілдік, көре алмаушылық мәселесі көрініс береді: 
Ердәм  ийәсин  хусуд  севмәс,  Ватват  нечук  ки  севмес  нур  [ М,211]  –
Жарганаттың жарықты жақтырмайтыны   сияқты   күншіл   де   білімдіні ұнатпас. 
Сонымен  қатар,  Ә.Кекілбаев  афоризмдерінде  адамгершілік  мәселесі  сөз  болады. 
Адамгершілік тақырыбы қай кезеңде де  өзектілігімен ерекшеленеді. 
Ақыл  қосардай  естіміз  бен  қайрат  қосардай  күштімізді  де  басымызға  іс  түскенде 
іздейміз. Таба алсақ – сонда барып қуанамыз. Таба алмасақ сонда барып мұңаямыз.  
Ініден аға озбаса  – қауым өспейді, әкеден бала озбаса  – ұлт өспейді, кешегіден өмір 
бүгін  жақсы  болмаса  –  адамзат  дамымайды,  -  десе,  ортағасыр  ескерткіштері  тілінде  де 
адамшылық, сыйластық мәселесі алдыңғы орында.  
Неқөдәр  ким  беклөр  ашы  татлы  болса,  ей  қонақ,  Йарлы-йоксулға  қуру етмәги 
андан  йахшырақ  [Г,346]  -  Бектердің  асы  қаншалықты  төтті  болса,  -ей  қонақ,  Жарлы-
жақыбайға құрмет көрсетуі одан жақсырақ. 
Имандылық, кісіге жақсылық жасау мәселесі – екі дәуірге ортақ, тәрбиелік мәні зор 
қасиеттер. 
Ағаның  назары  жығылғаннан,  інінің  базары  тасымайтындығын,  алдыңғының 
ынсапсыздығы  артқыны  имансыз  ететінін,  үлкеннің  жолын  кескеннің  көрінбей  қаларын, 
кішінің  жолын  кескеннің  көмілмей  қаларын  бір  сәт  те  естен  шығармайтын  тұс  –  қазіргі 
өтпелі  кезең, өлара дәуір,  - деп ой қорытқан Ә. Кекілбаев қамшының сабындай қысқа ғана 
ғұмырда адамға жақсылық жасап, сыйласып, кешіріммен қараудан артық жақсы қасиет жоқ 
екенін еске салады. Бұл мәселе жәдігерліктер тілінде де өзекті. 
Өч алмақдан 'афу йақшырақ [Г,257] -  Кек алганнан кешірім жасау жақсырақ. 
Йаманлық  қылған  ергә  егүлик  қыл  [Г,322]  -  Жамандық  қылған  жанга  да 
жақсылық жаса. 
Қуана білмегенге құт қонбайды, бағалай білмегенге бақ тұрмайды, табына білмейтін 
қауымнан  пайғамбар  шықпайды,  бағына  білмейтін  халыққа  патша  тұрақтамайды,  -  деген 
афоризмінде  Ә.Кекілбаев  тәубеге  келіп,  шүкіршілік  қылудың  маңызды  іс  екендігін  айтады. 
Аталы ой көне қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштерде де көрініс тапқан. 
Қылып    тәвбә    қутулмаққа    болур    төңри'  өзабыдан,  Вәлекин    бу  хөлайықның   
тилиндән   қуртулуп   болмас   [М,122]   -   Тәубеге   келіп   тәңірі азабынан құтылуга болар, 
бірақ халықтың сөзінен құтылып болмас. 
 Әгәр йазыдағы барча қумлөр инжи болса, тиләнчиләрниң көзи тоймағай [Н,72] – Шөл даладағы 
барша құмдар  інжуге айналса да, қанағатсыздың көзі тоймас еді.  Жаугершілік заманда өмір сүрген арысы 
қыпшақ, берісі қазақ үшін бостандық, тәуелсіздік мәселесі алдыңғы орында.  
Бодандықта  өкініш  көбейсе,  бостандықта  жауапкершілік  көбейетінін  түсінбегіміз 
шарт. 
Адам жүрегі үшін ең ауыр трагедия – тәуелділік. Әлемдегі барлық бақытсыздық пен 
барлық  қиянаттықтың  түп-төркіні  де  сол.  Тәуелсіз  болғысы  келген  жұрттың  мәдениетті 
болмағы шарт. Ә.Кекілбаевтың ойы жазба ескерткіштер тілінде жалғасын табады: 
Зулум  қылса  мөлик  рә'ийөткә,  Ла  жөрәм  мәмлөкәт  хөраб  болур  [М,31]  -    Патшасы 
қарамағындағыларга әділетсіздік қылса, мемлекет бүліншілікке ұшырар. 

81 
 
Біз Әбіш Кекілбаевтың қазақ прозасын жаңа сапалық биікке көтерудегі үлесі туралы 
айтқанда  өзінің  алдындағы  көне  түркі  тілінің  көркем  қазынасынан  қабылдаған  өнегесіне, 
игерген байлығына, талғаммен жарата білгеніне назар аударамыз. Соның бірі – жазушының 
прагматиконындағы афоризмдері. 
Қазақ  прозасын  жоғары  деңгейге  көтеріп,  өз  заманының  заңғар  жазушысы  атанған 
Ә.Кекілбаевты  тілдік  тұлға  деп  тануға  болады.  Г.Ә.  Мұратова  зерттеу  еңбегінде  «тілдік 
тұлға» ұғымына мынадай анықтама берді: «Біздің пайымдауымызша, тыңдаушысын сөзімен 
ұйыта алған, таным көкжиегі кең, рухани-мәдени өресі биік, өз дискурсын  қалыптастыруда 
шеберлік үлгісін таныта алған “тіл тұтынушысын” ғана тілдік тұлға дәрежесінде қабылдауға 
болады»       [1,28 б]. Көркем ойлау қабілеті жоғары, қазақ әдебиетінде өзіндік қолтаңбасы, 
тіл тарихында өзіндік орны бар жазушыны тілдік тұлға деп атауға әбден болады.  
Көркем  ойлау  қабілеті  жоғары,  қазақ  әдебиетінде  өзіндік қолтаңбасы,  тіл  тарихында 
өзіндік орны бар жазушы шығармаларының келер ұрпақтың кемел келешегіне қосқан үлесі 
зор.  Қорыта  келгенде,  Әбіш  Кекілбаев  ескерткіштер  тіліндегі  афоризмдерде  көрініс  тапқан 
қазақ халқының рухани мәдениеті мен ой-санасын жаңа сатыға көтеріп, жаңа рухани кеңістік 
ашты, қанатты сөздерді көркем тұрғыда игерудің  ерекше үлгілерін көрсетті. Қазақ шешендік 
өнерінде  ерекше  айырмашылығы  бар  үлгілер  жасады.  Жазушы  жәдігерліктер  тіліндегі 
дидактикаға  толы  ой  өрнектерін  жаңаша  ойлау  мен  тың  көзқарас  негізінде  бере  білді, 
сонымен қатар  орта түркі тілінен бастау алған этникалық және эстетикалық құндылықтарды 
қалыптастыруда шеберлік танытты.  
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1  Мұратова  Г.Ә.  Абайдың  тілдік  тұлғасы:  дискурстық  талдау  мен  концептуалды 
жүйесі, ф.ғ.д. дисс. автореф. Алматы, 2009. – 52 б. 
Шартты белгілер мен қысқартылған атаулар: 
ХШ – Хұсрау мен Шырын 
Мн – Мұхаббат-наме 
Г – Гүлістан би-түрки 
НФ – Нахдж әл-Фарадис 

жүктеу/скачать 2,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: