Б. Мағзұмов МӘтін лингвистикасы

Оның үстіне 1917 жылдың қысы қатты, жазы қуаң болды. Осынау кезеңде миллиондаған халық көз телмірткен Россия астығын Ақтөбеден Дутов, Кавказдан ағылшын интервенттері бөгеді де, Жетісу ақ бандылары Сібір астығына тосқауыл жасады. Осының нәтижесінде 1918 жылдың августында Ташкентте ауыр жағдай орнады (Ж. Арыстанов).

Көркем шығармалардан нақты дәлелдеме ретінде үзінділер талдап, Г. Әбікенова әңгімелеу мәтінінің эмоционалды- экспрессивтік, стилистикалық қызметін, оның лексика- грамматикалық құралдары арқылы шығарманың көркемдігін арттыруын, оқиғаны, іс- әрекетті ретімен, мезгілін, мекенін баяндай отыра, кейіпкердің мінез- құлқын, ішкі жан дүниесін ашатынын көрсетеді (толығырақ: [9, 110–112 б.] қараңыз).
Ойталқы
Ойталқы ең алдымен ғылыми сөйлеуге тән.

Ойталқы үш бөлікке бөлінеді:

- тезис,

- дәлелдеме (дәйектеме),

- қорытынды (түйін, жинақтау т.б.).

Ойталқыда ең алдымен сабақтас құрамалас сөйлемдер, біріншіден, екіншіден, үшіншіден т.б. жалпы алғанда, тұтасынан алғанда, демек, осылайша, ең соңында, себебі, сондықтан т.б. кіріспе-модальды сөздер қолданылады.

Мұндай ойталқыда баяндауыш, әдетте, ойталқы тақырыбының нышандарына тән тұрақтылықты білдіретін осы шақта болады. Алайда дәлелдемеде келер шақта болуы да мүмкін.

Ойталқының үшінші бөлімі – қорытындысы жоқ түрлері де кездеседі. Айтылған дәйектемемен мақұлданады. Қорытынды жасау оқырманның (тыңдаушының) өзіне қалдырылады.

Көркем шығармаларда ойталқы мағыналық жағынан да, құрылымдық ұйымдастырылуы жағынан да әр қилы болады. Оларда тезиссіз және қорытындысыз тек ойталқының өзі жиі кездеседі. Ойталқының модальды сөздерсіз құрылуы жиі.

Себебі, сондықтан, демек т.б. имплицитті байланыс құралдары көркем шығармада классикалық ойталқыны көрсетіп тұрады. Бұл байланыс құралдарын ойша сөйлемдердің арасына оңай ораналастыруға болады.

Ойталқы таза күйінде басқа стильдерге қарағанда көркем әдебиет шығармаларында едәуір сирек кездеседі (іскерлік стильде мүлде болмайды деуге болады). Ойталқы элементтері суреттеу және әңгімелеуде жиірек ұшырасады. Ондай күрделі фразалық тұтастық типін әдетте аралас типке жатқызады.

Негізгі үш бөлім – тезис, дәлелдеме және қорытынды бөлініп көрінетін ойталқыға негізгі назарды аударған жөн. Тезис түсінікті бір сөйлеммен де айқын құрыла береді, дәлелдеме (аргументация) біріншіден, екіншіден, үшіншіден, сол сияқты, сондай-ақ, сонымен бірге және басқа да қыстырма сөздермен басталуы мүмкін. Ойталқының қорытындысы кейде қысқа да нұсқа бір сөйлемнен тұра береді.

Ойталқының композициялық ұйымдастырылуы (бүкіл мәтін сияқты) мәтіннің қандай стильге жататына қатысты.

Мәселен, ғылыми мәтіннің (кез-келген жанрда) композициясы стандартты, онда үш тармақтық-тақырыптық (кейде тақырыпшаның да), кіріспенің, тақырыптың дамуының және қорытындының болуы міндетті. Жанрды тақырыптық кешенде белгілеу өте сирек.

Ресми-іскерлік мәтін композициялық тұрғыда клишелі мәтіндерге, яғни белгілі бір қатаң композициялық құрылымды мәтіндерге жатады. Ресми-іскерлік мәтіннің тақырыбының мәні жоғары, оған тұтас мәтіннің проспективалы белгісі (өтініш, анықтама, акт, түсініктеме хат, бұйрық, заң, т.б.) болып табылатын мәтіннің жанрлық белгісі енуі маңыздырақ. Мәтіннің жанрлық белгісінде адресатқа прагматикалық бағдар көрсетілген. Маман заңгерлер оны зерделеп, тіпті талқыға салады. Алайда ресми-іскерлік мәтінде қорытынды әрдайым бола бермейді.

Публицистикалық мәтін тақырыптан, тақырып басталуынан, дамуынан және аяқталуынан тұрады. Тақырып пен аяқталуы антистандартты, бағалау және прагматикалық функцияны атқарады, тақырып-информатикалық, ал қорытынды логикалық функцияға ие. Публицистикалық мәтіннің басталуы тақырыптық мазмұнмен ұқсас-автордың мақсатын білдіріп, оқырманның назарын аударады.

Ауызекі сөйлеу мәтінінің шекаралары берілген нақты жағдаймен ғана, этикеттік шеңбермен анықталып, айтушының «мен» желісімен байланысты.

Көркем мәтінде композициялық блоктар өте айқын бөлінген: тақырыптар, мәтінді мүшелеудің графикалық тәсілдері. Көркем мәтіннің тақырыбы – мазмұнына ақпарат енген, шығарманың бүкіл құрылысын анықтайтын проспективалы бірлік.

Көркем мәтіннің композициялық шегі – басталуы (экспозиция) мен соңында (финал) стандартсыздық басым, алайда мұнда белгілі бір стереотиптер (жанрлық және жалпыстильдік) жинақталған.

Жалпы композициялық блоктардың сипаты мен ара қатынасы эстетикалық міндет пен автордың психологиялық мақсатына бағындырылған.

Ойталқы формасында кейіпкердің немесе автордың ішкі дүниесінің толғаныстарын, ой арпалысы, болмысқа көз қарасы т.с.с. ойлау үдерісіне негізделген көріністер орын алады. Бұл күрделі фразалық тұтастыққа көбінесе риторикалық сөйлемдер, инверсия, синтаксистік параллель түзілімдер, сөйлемнің үзілмелілігі сияқты тілдік құрылымдар жатады.

Бір күні ақ тиін бұтақтан ұйықтап жатқан қасқырдың үстіне құлайды. Қасқыр қарғып тұрып оны жегісі келеді. Ақ тиін жалынып:

• 
  Мені жеме, жібер?- дейді.
  
• 
  Жарайды, жіберейін, бірақ сен маған айт: неліктен сендер әр уақытта шат болып жүресіңдер?
  

• 
  Мені жіберіңіз, сонан соң айтайын,- дейді.
  

Сонымен, мәтіннің композициялық сөйлеу формалары туралы лингвист ғалымдардың ұстанымдарын қорытындылай келе: «Суреттеу- бейнелеудің кеңістіктегі дамуы болса, әңгімелеу- мезгілдік дамуы, ал, ойталқы- логикалық дамуы... Шығарманың композициялық құрлымы осы айтылған сөйлеу формаларының түрліше байланысып қиысқан өрмегінен тұрады [17, 10].

Диалогтік мәтіннің бірліктері (монологтік мәтіннен – бір автордың сөйлемдерінің желілік тізбесінен) сөйлеу актісіне қатысушы екі немесе бірнеше адамның айтылымының кезектесуімен құрылатын сөйлемдердің баламалық тізбегін көрсетеді; әр қатысушы сөйлеу актісі үдерісінде не айтушы, не тыңдаушы ролінде болады. Психолингвистикалық көзқарас тұрғысынан диалогтың негізінде екі жақты қатынас: түрлі варианттағы ынталандыру – реакция (бір айтушының ынталандыруына сұхбаттасушының реакциясы, оның әңгімені жалғастыру реакциясы, айтушының өзіне бағытталған адресаттың ынталандыруы және т.б. болуы мүмкін). Коммуникативтік көзқарас тұрғысынан айтушының – ынталандыруы (көбіне сұрақ, дегенмен іс-қимылға ынталандыру және ақпаратты хабарлау) айтылым тақырыбы, ал адресаттың – реакциясы – рема болады, бұл сұрақ-жауап диалогтік бірліктерде тақырып-ремалық қатынас тудыра отырып, бүкіл коммуникацияны өзектендіреді. Барлық жалпы сұраққа әмбебап жауап – мақұлдау мен бас тарту болып табылады.

Жайылма диалогта коммуникативтік прогрессия да өзінше дамиды. «Таза диалог» құрайтын ынталандыру мен реакциялардың баламалы тізбесінде әрбір жаңа буын (ынталандыру-реакция) коммуникативтік прогрессияның жаңа қадамына материал береді.

Диалогтік мәтін коммуникативтік-прагматикалық талдау кезінде байқалатын көп өлшемді мағыналық мазмұнға ие.

Диалогтік мәтіннің мағыналық көлемі реплика (қақпайсөз) тудыратын айтылымдардың пропозициялық мазмұнының негізінде құралып, имплицитивтік құрамалар-пресуппозиция мен импликацияның көмегімен өседі. Алайда негізгі мазмұнын интенциялық мәндер, модальды және эмоциялық мағыналар құрап, осының бәрі статустық, рольдік қатынастардың әлеуметтік мағыналары мен коммуниканттардың психологиялық жағдайларына тіреледі.

Диалог бірліктерінің құрылымында монологтық сөздің күрделі фразалық тұтастықтарының құрылымдық безендірілуімен салыстырғанда елеулі айырмашылықтары бар.

Диалогтың өзіне тән құрылымдық қыры – репликаның ықшамдылығы. Ауызекі сөзде диалог бірліктерінің интонациялық бірлігі айқын көрінеді.

Диалог – үдемелі дамитын сөйлеу оқиғасы; сөйлеу әрекетінің үдерісі және жемісі ретінде құрылып, оған мыналар кіреді:

- айтушының әлем және қарым-қатынас жағдайы туралы білімі;

- адресатта да сондай білімнің, пікірдің т.с.с. болуын ескеру;

- өзімен арақатынаста адресаттың әлеуметтік ролі мен мәртебесіне бағдар ұстау.

Диалог бірлігін құрайтын репликалардан тұратын микродиалогтар мен әңгіме, дау, ұрсысу, сұхбаттасу және т.б. жанрдағы макродиалогтар өзара ажыратылады.

Интеграция (лат. integratio–орнын толтыру, тұтас) – жекелеген дифференцияланған бөлшектердің тұтасқа байланыс жағдайын білдіретін жүйелер теориясының ұғымы, сол сияқты сондай жағдайға әкелетін үдеріс.

Мәтін линвистикасында интеграция – мәтіннің барлық компоненттерінің (бөлшектерінің) бір тұтастыққа бірігуі.

Интеграция мен аяқталу категориясын ғалымдардың бәрі бірдей бөле бермейді. И. Р. Гальперин интеграция категориясын да, аяқталу категориясын да бөліп, сабақтастыра сипаттайды. З. Я. Тураева интеграция категориясы, Т. В. Матвеева аяқталу категориясы туралы айтады.

Біз интеграцияның да, аяқталудың да категориясын И. В. Арнольд, И. Р. Гальперин, Т. В. Матвеева, О. И. Москальская, З. Я. Тураеваның еңбектерінде берілген зерттеулерді ескере отырып, қарастырамыз, себебі мәтінді интеграциялаудың әр кезеңі ерекше қызықты, сондықтан, біздің ойымызша, мәтінге, әсіресе көркем мәтінге одан әрі талдауды барынша кәсіби жүргізу үшін тиянақты сипатталуы тиіс.

Мәтінге қатысты интеграция – әрі үдеріс, әрі нәтиже. Жекелеген күрделі фразалық тұтастық мағыналарын, жекелеген тараулардың мазмұнын және өзгелерін бір тұтастыққа біріктіре келіп, интеграция бұл бөлімдердің қатысты автосемантиясын бейтараптандырып, оларды шығармада жинақталған ортақ ақпаратқа бағындырады.

Интеграция мәтін жүйесінің өзінде беріліп, онда даму барысына қарай туындайды. Мәтіннің бөлінбес категориясы болғандықтан, ол мазмұндық-фактуальды, ең бастысы мазмұндық-концептуалды ақпаратты сабақтастыра пайымдауды қамтамасыз етеді.

Интеграция үдерісінде ең бастысы-мәтін бөліктерінің орталыққа ұмтылушылығы. «Орталық» мазмұндық-концептуалды ақпарат. Интеграция үдерісінің өзі мазмұндық-концептуалды ақпарат үшін елеулі мәтін бөлімдерін іріктеуді керек етеді.

Интеграцияның күші оларды кейде өздерінде айтылған этикалық принциптері немесе көркем-эстетикалық функциялары бойынша тең мәнді немесе жақын жағдайға қойып, бөлімдердің өзара шарттылығын ашуда.

И. Р. Гальперин когезия мен интеграция категорияларының араларын шектейді. Бұл ұғымдар өзара шарттас, бірақ айтылу формалары мен құралдары тұрғысынан әр түрлі. Когезия – мәтінді бір контексті – вариациялық мүшелеуден басқасына өткенін анықтайтын мәтіннің жекелеген бөлімдерінің арасындағы байланыс (грамматикалық, семантикалық, лексикалық) формалары. Интеграция – мәтіннің тұтастығына жету мақсатында оның барлық бөлімдері мен компоненттерін біріктіру. Интеграцияның когезия құралдарымен жүзеге асырылуы мүмкін, дегенмен ассоциациялық және пресуппозициялық қатынастарда да құрылады. Когезия – логикалық-тілдік, интеграция – логикалық категория. Когеренттілікпен жақындасады. Когезия желілі болса, интеграция – тік және көлемді [1, 124–130 б.].

Көлемі шағындау мәтіндерде когезия интеграцияны толық қамтамасыз етеді. Мұндай мәтіндерде бөлімдердің байланысы мен өзара шарттылығы айқын.

Когезия тек шағын үзінділер байланысының қосалқы құралы болып, әсіресе авторлық шегінісі бар ірі үзінділер мен бөлімдерде, көркем мәтіндерде айрықша көріне қоймайды.

Алайда ірі ғылыми мәтіндерде – монографияларда, диссертацияларда, оқулықтарда ауытқулар-өткізілген сынақтамаларды талдау, басқа зерттеушілердің көзқарастарын баяндау және т.б. болуы мүмкін. Дегенмен зерттеудің негізгі проблемасымен байланысты болғандықтан, олар интеграция үрдісіне оңай беріледі. Интеграция интеграция үдерісі ретінде де, оның нәтижесі ретінде де көрінетін қорытындылар мен түйіндемелерде толығырақ өткеріледі.

Ғылыми және іскерлік мәтіндерде интеграция үдерісі мен оның нәтижесі әдетте алдын-ала бағдарланады. Әдеби-көркем мәтіндерде интеграциялау тәсілінің тіпті автордың өзі үшін де тосын болуы мүмкін. Әдеби шығарманың интеграциясын қабылдау сол шығарманы бірнеше рет оқуды қажет етеді, оқыған сайын оған басқаша көзқарас тұрғысынан қарайды. Шығармаға аналитикалық тұрғыдан келгенде, яғни алғашқы тұтас қабылдауды ажыратқанда ғана интеграция эксплицитті болуы мүмкін.

Интеграция үдерісі әсіресе мазмұндық-концептуальды ақпарат ашылмаған, көбіне әзер байқалатын құбылыс байланыстары бірқатар бейнелерде, ассоциацияларда, көмескі көріністерде шашырап кететін поэтикалық мәтіндерде байқалуы өте қиын. Мұнда интеграция фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік, бейнелік және басқа құралдардың көмегімен жасалады. Тұтас бейнені тілдік безендірудің ерекшелігі жекелеген лингвистикалық бірліктердің тұтастық ретінде мәтінге жай бағынуында емес, сол бірліктердің дербес мазмұндық құндылықпен үйлесуінде.

З. Я. Тураеваның пікірінше, мәтінде интеграция:

1) түрлі деңгейдегі (лексикалық, морфологиялық, синтаксистік) бірліктерді байланыстыратын иерархиялық қатынастардың әрекетімен;

2) өзара әрекеттестігінде терең және үстіңгі құрылымдарды қамтитын байланыстылық категориясының әрекетімен;

3) мәтінде басқаша мән алатын тілдік бірліктердің өсуімен қамтамасыз етіледі [11, 23].
5.2 Мәтін интеграциясындағы лексикалық, морфологиялық және синтаксистік деңгейлер бірліктері. Лексикалық деңгей бірліктері

Лексикалық деңгей бірліктері мәтін интеграциясында үлкен роль атқарады. Мәтінде сөздің ықтималды көп мәнділігінің өткерілуі, жүйеде тіркелмеген қосымша қосарлы мәнділіктің пайда болуы – жоғары рангалы бірліктер ретінде тек мәтіннің пайда болуымен туындайтын интеграциялық қатынастардың, мәтіннің ауқымды байласымының нәтижесі. Стилистикалық тұрғыда бейтарап сөздің поэтикалық мәтінде, басқа мәтіндерде өзіне тән емес коннотация алуы, ал бейтарап контекске енген поэтикалық сөздің тұтас абзацты асқақтатуы мүмкін.

Белгіленген мен белгілейтіннің арасында күтілетін сәйкестіктің бұзылуынан күлкілі немесе кекесінді әсер туады. Ауызекі сөйлеу мен салтанатты-асқақты лексиканы, бейтарап және ресми-іскерлік, өзге кәсіби лексиканы, диалектизмдер мен жаргонизмдерді, қарабайыр сөздерді қолданғанда мұндай әсер жиірек туады.

Күрделі құрылымдық-семантикалық бірлік ретінде мәтінге сөзді интеграциялау сөздің көркем шығармада, түрлі функцияларда қолданылуында мүмкіндік береді. Сөз мұнда кейіпкердің белгісі ретінде көрінеді. Мұндай жағдайда лексикалық бірліктер мәтіннің түрлі шағын жүйелерінде-кейіпкердің сөзінде (диалогтік сөз), өздік емес төл сөзде, әңгімешінің сөзі тұрғысында қолданылады. Сөзде негізгісімен (бірінші кодтық мәнмен) қатар бүкіл мәтін жүйесінде ғана түсінікті болатын екінші кодтық мәні пайда болады.

Екінші кодтық мән мәтіннің мазмұнынан ғана емес, оның контекстуалды, жағдаяттық және энциклопедиялық ақпаратпен әрекеттестігінен құралатын мағынаны қалыптастыруға қатысады. Автордың немесе кейіпкердің сөзіне енген лексикалық бірліктер кейіпкер, оның әлеуметтік және мәдени мәртебесі туралы қосымша ақпарат жеткізу құралы болуы мүмкін. Сөзді жоғары рангалы бірлік ретінде мәтінге интеграциялау кезінде оның жүйелік мәнінің ауытқуы міндетті емес. Керісінше, сөздің көп мәнділігін өткеру көп жағдайда сөздің негізгі сөздік мәні, тілде сөзге ілесе жүретін негізгі стилистикалық коннотациялар аясында жүзеге асырылады. Тіл тұрақтылық қасиетінсіз коммуникация құралы бола алмайтындықтан бұл – табиғи жай.

Дегенмен интеграциялық қатынастардың әсерімен перифериялық мәнді өткеру, ассоциациялық және коннотациялық мәндерді белсендірлендіру жүріп, сөз стилистикалық бояу алып, кейіпкерлерді сипаттауға қатысады.

Мәтін деңгейінде шақ түріндегі тұлғалар интеграциялық қатынасқа түседі. Олар көркем уақыт айтылымына, әңгіме айтушының көзқарасын қалыптастыруға, әңгімешінің уақыт позициясын өзгертуге, авторлық уақытты кейіпкердің жеке уақытына ауыстыруға және тағы басқаларға қатысады. Шақ түріндегі тұлғалар композициялық құрылымды күрделендіруде, уақыт позициясын көптеп тудыруда белгілі бір роль атқарады.

Г. А. Золотованың пікірінше, тұтастық ретінде мәтіннің композициясында сол тұтастықтың бірліктері (бір сөйлемнен, сондай-ақ сөйлемдер тобынан, абзацтан тұратын мәтін үзінділері, блоктар т.с.с.), яғни композитивтер елеулі роль атқарады. Регистрлік композитивтердің қосылуы мен кезектесу тәсілдері мен принциптеріне, ең алдымен, етістік-баяндауыштың шақ түрі тұлғаларының ара қатысы жатады, соның арқасында коммуникативтік мақсатына, жанр заңдарына, әдеби амалға, айтушының еркіне, оның жеке стиліне және тағы басқаларға қарай айтушының хабарға қатысты –«бірге өмір сүруі» немесе қашықтан қарауы сияқты түрлі позицияларын көруге болады [2, 442].

Регистрлерді біріктіру амалдары тек көркем мәтінге ғана тән емес, олар журналистикада да, ауыз екі сөзде де қолданылады.

Автордың мәтін мен мәтіндік стратегияны ұйымдастыру тактикасын таңдауы мәтіндегі баяндауыш етістіктердің шақ түрі тұлғасын шендестіруіне қатысты. Етістіктердің шақ түр функциясы шағын жанрлы шығармаларда композицияның төрт түрін шектеуге мүмкіндік береді:

«1» – жабық композиция, етістікпен басталып, аяқталады, оқиға уақыт ағымынан тыс, бұрынғы-соңғы оқиғалардан бөлініп қалған сияқты болады;

«2» – ашық композиция, онда етістіктермен аталған ауыспалы оқиғалар бұрынғы және кейінгі уақытқа тарап кеткендей, сөйтіп оқиғаның қайталанып тұратын, үйреншікті екенін білдіреді;

«3» және «4» композициялық типтер аралас, қарқынды басталып, соңында уақыт жағынан тарап кетеді, оқыс, күтпеген әсер қалдырады.

Мысалы, қысқа ертегілерде:

Арыстан келе жатты. Қоянды көрді. Оны ұстап алып, жеп қойды. Бітті.

Бұл қысқа үзіндіде етістіктің өткен шақ формалары және есімдіктің ең маңызды функцияларының бірі – сөздердің толық мәнді лексикасы болғанда ғана өткерілетін субститут функциясы (субститут – лат. substitutus – орынбасары басқа адамды ауыстырған адам).

Есімдіктің екінші функциясы – «Мен» және «Сен» тұлғаларын автосемантикалық белгілеу функциясы, яғни есімдіктің толық мәнді бірлік ретінде көрінуі. Есімдіктің мұндай функциясы түрлі жанрларда болуы мүмкін, бірақ әсіресе лирикалық жанрда айқын байқалады.

Мәтіннің күшті позицияларын, яғни басы мен аяғын толтыруда, семантикалық, синтаксистік және стилистік байланыстың мәтін құрылымының доминантты семантикалық-стилистік элементтерін бірыңғай тұтас мәтін мағынасына интеграциялауда мәні ерекше. Автордың коммуникативтік-шығармашылық ниетін айқынырақ айтатын мәтіннің композициялық-сюжеттік құрылысы осындай байланысқа айналады. Оқырманның мәтіннің бастапқы және соңғы позицияларында меңгеретін білім аясының көлемі де әр қилы, егер мәтіннің басын қабылдағанда жазушының шығармашылығы туралы оның білімі бұлыңғыр болса, шығарманың соңғы жолын оқығанда ол сюжеттік эпизодтардың, көркем бейнелердің және мәтінде интеграцияланатын сөз бірліктерінің жүйелік жиынтығына қанығады.

Көркем мәтіннің ауқымды байласымы, интеграциялық қатынастардың ролі бейнелік жүйесінің деңгейінде де танылады.

Сөздің мәтінде ие болатын ассоциациялық мәндері жүйелік (узуальды) және контекстуальды (тосын) мәнінің арасындағы семантикалық қашықтыққа қарай өткеріледі.

Үстеме (бейнелік) мән көркем шығарманың мәтінін интеграциялауға белсене қатысады.

Үстеме мәнді тудыратындар:

-ішкі тұлғасымен сезілетін туынды сөздер (ақшақар – ақ қар), туынды негізбен салыстырғанда айтылған нышанның әсерлілігіне ие болады;

- дыбысқа еліктеушілікте жасалған сөздер (қарқылдау, шиқылдау, сыртылдау);

- лексикалық мәні ауыспалы типті сөздер (метафоралар, метонимиялар, синекдохалар т.б.);

- жеке авторлық құрылымдар (тосын сөздер);

- сөздер үйлесімділігінің бұзылуы: жапырақ сыбырлайды, уақыт еншісі;

- тура мәнді және қалыпты дыбыс қабыршақты (оболочка) сөздер (көбіне жалқы есімдерге қатысты).

Бейнелік жүйе автордың эстетикалық - философиялық тұжырымдамасымен тікелей байланысты және жазушының өзіне тән мәнері, стилінің барынша дара компоненті болып табылады.

Интеграция мен аяқталу категориялары өзара байланысты және шарттас. Біз қабылдайтын «әлем суреті» үнемі қозғалыста болып, өзгеріп отырады. Автордың пікірінше, тақырып дамуымен нәтижеге жетсе, онда мәтіннің аяқталғаны.

Аяқталу ұғымы бөлімдеріне емес, тұтас мәтіннің өзіне тән. Автордың ойын түсіне алмаған оқырманға мәтін аяқталмағандай көрінуі мүмкін. Шынтуайтында мәтін аяқталған, тек автор көтерілген проблема бір мәнді шешілетіндей жетіп, піспеген. Не мазмұндық-фактуалды ақпарат немесе астарлы мәтін оқырманға қалай аяқталарын меңзеп тұр, сондықтан автор қорытынды жасаудың қажеті жоқ деп шешкен.

Түрлі типті, әсіресе көркем мәтіндерде жаңа проблеманың қойылуының өзі аяқталғандық іспетті. Әсіресе, атының өзі сұраулы: «Кім жазықты?» сияқты болса, айқын байқалады.

Эпиграф – көркем (басқа да) мәтіннің оқырманның назарын бастапқы мәтінге аударып, ассоциациялар желісін дайындайтын компонент. Эпиграфта қос бағыт – бастапқы (эпиграф алынған) мәтін және жаңа мәтін (эпиграфтан кейін тұратын). Эпиграф пен мәтіннің арасында өзара бағытты байланыс бар: эпиграф мәтіннің терең құрылымын ашады, соңғысы эпиграфқа тереңірек үңілуге, жаңа ассоциация тудыруға, оның тезаурусы негізіндегі идеялар мен түсініктерге «жан бітіруге» ықпал етеді.

Осылайша, тақырып пен эпиграфты дұрыс түсіну интеграциялық қатынастар әрекетімен және тұтастық ретінде мәтінмен тығыз байланысты. Ол сондай-ақ контексті кең түсінумен, оқырман мен автордың жалпы білімінің пресуппозициясымен байланысты.

Мәтіннің аяқталуына эпилог пен соңғы сөз де белгілі дәрежеде әсер етеді.

Демек, тілдік бірліктердің мағыналық құрылымы олардың мәтінді интерпретациялау үдерісіне қатысуына байланысты пайымдалады.

Аяқталғандық мазмұндық-концептуалды ақпаратты аша отырып, мәтіннің дамуына шек қояды. Аяқталғандық-қорытынды эпизод немесе шығарманың фабуласы мен сюжеті дамуының соңғы кезеңін суреттеу, аяқталғандық – мәтіннің «нүктесі».
6 Автордың тілдік тұлғасы және автор бейнесі
6.1 Мәтін авторының тілдік тұлғасы

Әр мәтіннің сыртында тіл жүйесін меңгерген тілдік тұлға немесе сөйлеу туындысын (мәтінді) тудыруына және қабылдауына қарай адамның қабілеттері мен мінездемелерінің жиынтығы ретінде түсінілетін автордың тілдік тұлғасы тұрады.

Мәтіннің авторға тәуелділігі мәтін авторы – тілдік тұлғаның типімен анықталады, автордың сөйлеу мәдениетінің (элитарлық, әдеби-сөйлеу, орташа әдеби, ауызекі қарапайым, т.б.) қай типіне жататыны, жынысы (әйел, еркек), жасы, мамандығы – бәрі қосыла келіп, оның жеке басының қасиеттерін танытады.

Әрбір нақты жағдайда автор өз позициясын әртүрлі – кейде ашық, кейде сөз арасында, кейде бүркемелей, мазмұндық-концептуалды немесе астарлы мәтінді ақпарат арқылы жеткізеді.

Автордың «мен»-інде автордың тұлғасы ғана танылып қоймайды, «мен» құрылымында (ең алдымен көркем мәтіндерде) автор мен әңгімешінің, автор мен лирикалық кейіпкердің (әсіресе өлеңде) тұлғасының бірігуі мүмкін.

Автор өз позициясын мәтінде автосемантикалық үзіндіде, «еркін» сөйлемдерде ашық айта алады, кейіпкердің мінез-құлқы, көңіл күйі, әлдебір құбылысқа көзқарасы авторға тән болуы мүмкін.

Автордың араласуымен суреттеменің кеңістік, уақыт шекаралары жылжиды.

Мәтінде автордың қатысымының сөздік танылуы автор кестесін құрайды. Т. В. Шмелева оны мәтінде мына элементтермен көрсетеді:

1) әдетте «кадрдың сыртында» қалып қоятын, бірақ өзін таныту үшін мәтіннің ерекше фрагментін ала алатын автор мен адресат «фигураларының» экспликациясы. Мысалы, «автор фигурасының» танылуы;

2) суреттеу үшін іріктеліп алынған тілдік құралдармен, авторландырылған ақпарат құралдарымен және әр қилы авторлық бағалаумен;

3) метамәтінді немесе А.Вежбицкая айтқандай, «мәтіндегі мәтінді» яғни суреттемесін және сонымен бір уақытта оқырманға түсіндіру нұсқаулығы болатын мәтін бөлігін қолдану [ 28, 72–73 б.].

Кейбір авторлар иннективті (лат. inectio-«өру») метамәтін құралдарын контекстуалдық (біріншіден, екіншіден, т.б.) және интерперсоналдық (әрине, мүмкін, өкінішке орай, ... қайталау, санамалау, сандық деректер, шрифтпен бөлу, риторикалық сұрақтар және т.б.), деп ажыратады.

Мәтіннің авторлық кестесі оның тілдік ерекшеліктеріне қарай елеулі.

Авторлық кестені елеулі ету-етпеу автордың өзінің қолында.