Б. О. Джолдошева из Института автоматики и информационных технологий нан кр, г. Бишкек; «Cинтез кибернетических автоматических систем с использованием эталонной модели»

Көне парсы тілдерінің белгілі білгірі Х.В. Вейлидің 1979 жылы жарық көрген «Хотон-сақ тілінің сөздігінде» asseina (aššena) – көк (түс) (брахми алфавитімен сақталған Хотон – сақ лексикасында), Aāšna – көк (түс, өң) (хотон-сақ лексикасында) деп анықтаған [12, 248 б.]. С.Г. Кляшторный көне тілдің сөздігін пайдалана отырып, оны Х.В. Хауссигтің ұсынысымен ұштастыра қарастырып, «Ашина» атауы «көк» деген түсті білдіретін сын есім дегенге мойын ұсынады. Сөйтіп екі зерттеуші көне иран-парсы тілдерінің байырғы материалдарын пайдалана отырып «ашина» атауы «көк» деген ұғым беретінін дәлелдеді. Ары қарай С.Г. Кляшторный «ашина-көк» тұлғаны байырғы түрік мәтіндегі орнына қоя отырып, төменгі тұжырымға табан тірейді. «Итак, упоминание в Орхонских памятниках сочетания kök türk, переводимого мною как «кёк и тюрки», «ашина и тюрки», позволяет констатировать присутствие в текстах имени царского рода тюрков и возможное осознание ими, во всяком случае для почти легендарного времени первых каганов, двусоставного характера тюркского племенного союза» [99, 248 б.]. С.Г. Кляшторныйдың бұл тұжырымы тарихи жағынан да, лингвистикалық жағынан да өзін-өзі жоққа шығарады. Бір мағына беретін екі сөзден құрылған атаулардың арасын орыстың «и» (және) сөзін ойдан қосып жазып екі түрлі атау болдыруға С.Г. Кляшторный мырза әбден машақтанған. Ол «türük qybčaq» (түрүк қыпшақ), «türük sir» (түрүк сир), «kök türük» (көк түрүк) атауларының арасына «и» сөзін ойдан сыналап кіргізіп «тюрки и кипчаки» [12, 303-305 б.], «тюрки и сир» [12, 309 б.], «кёк и тюрки» [12, 248 б.] деп өзгертіп, түрік этносында бұрын да, қазір де болмаған тайпаларды жасанды түрде жасап шығарып, сол арқылы байырғы түрік тарихын иесіздендіреді. Бұл «әдістемесі» бүкіл бүтін түрік этносының байырғы тарихын шатастыруға соқтырды. Түпнұсқамен жұмыс жасап отырған зерттеуші оның бір таңбасын да, бір сөзін де өзгертуге, ойдан қосып жасауға тиісті емес. С.Г. Кляшторный өзінің жасанды идеясын өткізу үшін осындай бұрмалауға үнемі баратынын зерттеушілер талай рет ашық көрсетіп келеді [26, 396-401 б.; 20, 33 б.; 17, 258-261 б.]. Қытайдың Чжоу-шу, Сүй-шу, Тан-шу жылнамалары арқылы бізге жеткен, байырғы түріктердің генеалогиясымен тікелей байланысты «Ашина» атауын И.Н. Шервашидзе мен С.Г. Кляшторный байырғы түркі сөзжасамындағы «kök» деген сын есімді білдіретін сөз деп алғанын біз құптаймыз. Неге? 535 жылы Бумын бастаған түріктер 50 000 отбасы бар Тоғыз-оғыздарды қоластына қаратып алады. Тоғыз-оғыздар (теле) Орталық Азиядағы жылқысы мол, ең қуатты тайпалардың бірі еді. Сөйтіп аты шығып тұрған кезде 546 жылы Вэй патшалығы өзіне қызмет етіп жүрген Аньнопанто деген соғдыны түріктерге елшілікке жібереді. Міне осы соғды түріктер туралы деректер мен олардың шығу тегіне байланысты «ашна» аңызын қытайларға жеткізеді [24.І.6; ІІ.490-49]. Сонда Аньнопонта «көөк түрүк» атауының «көөк» лексикасын «ашина» (көк) деп соғды тілінде жеткізген болуы әбден мүмкін. Демек, «көк» сөзінің мағынасы өте көп. С.Г.Кляшторный түсті, өңді білдіретін сын есім мәнінде түсінген. ХІ ғасырдан бұрын түріктер «көк» сөзін төмендегідей бес түрлі мағынада қолданып келгенін біз жақсы білеміз. Онда: kök – көк (өң, түс) (Uig.I.37₁₉; MK.I.139; QBH.2₃), kök – көк (шөп) (QBH.440₁₁), kök – көктеу (таспамен тігу, бекіту) (TT.VII.36₁₀), kök – негіз, тамыр арғы түбі (QBH.422₈), köök – көөк (аспан) (КТ.І.3). Осы бес түрлі мағынада қолданған «kök» сөзінің алғашқы және 2, 3, 4, 5 мағыналарын орнына қойсақ:"