Бақ ЖӘне экология оқу құралы Алматы 2013

№4 ДӘРІС. Аралдың «Возрожденеие» ядролық қару жасайтын кұпия сынақ аралы

Бұл күндері атом космос атом электр станциялары деген сөздер көп айтылып та, жазылып та жүр. Өйткені біз атом электр станцияларының энепгиясын пайдаланып өмір сүріп отырмыз. Бұл терминдер біздің күнделікті тұрмысымызда кең қолданылады. Атом энергиясы –ядролық энергия. Ол табиғи радиоактивті химиялық элементтерден алынады.Олардың атомдарының ядросы ыдыраған кездекезде қисапсыз көп энергия бөлініп шығады. Мұны радиоактивті құбылыс деп атайды. Атом ядросының бөлініп шыққан энергиядан радиациялық сәулелену пайда болады. Ол сәуленің тіршілікке қандай түрі болмасын қатты әсер етеді. Радиациялық сәулелену дозасы бір организмге пайдалы әсер еткенде екінші организмге кері ықпал жасайды.Тіпті оларға мутациялық өзгерістер еңгізіп, тіршілігін жойып та жібере алады. Мысалы қазір дүние жүзінде белгілі ьолып отырған Чернобыль атом электр станциясындағы апатты алайық. Оның негізігі отыны теорий элементінен құралған. Бұл өте күшті радиоактивті элемент. Ол ыдыраған кезде ядросынан көптеген радиоактивті сәулелер бөлініп шығып, айналадағы тірі организмдерге зиянын тигізеді. Семей полигонында болған ядролық сынақтарда да тапосындай болған. Осы Семейдегі ядролық снақтардың салдарынан соңғы жылдар ішінде елімізде әр жүз мың адамға шаққанда жүйке – психикалық ауруға шалдыққан адамдардың саны 960-тан 1624-ке, ақыл ойы кем адамдар 1305 тен 4612-ге, невроз және жүйке тамыр дертібарлар3692-ге көбейген. Ал сары ауру,іш ауру, туберкулез сияқты ауру түрлері халықты әбден меңдетіп барады.Заманымыздың көренктіақыны Олжас Сүлейменов «Известия» газетінде «Мараторийді халық жариядады» деген көлемді мақаласында ол шеті мен бұл шетіне көз жетпейтін қазақ елінің жазира даласында 1945 жылдан 1989 жылғы желтоқсанның 31 жұлдызына дейін 642 атом және термоядролық сынақтар өткізілгенін айтады.

Әрбір сынаққ кезінде 25-30 миллион сом ақша жұмсалып отырған. Жалпы қазақ жеріне атом және термоядролық сақтау қондырғылары 1945 жылдан басптап салына бастаған. Және осы жылдан бастап сынақ жұмыстары жүргізіліп отарған. Ол кеде бұл халыққа кұпия еді. Ол кезде бұл аталған қаруды сынаудың халыққа қаншама зиян әкеліп жатқанды да ашық айтылмай келеді. Тағы бір құпия – сол кезде біздің республика территориясында осындай химиялық бактериологиялық қару жасайтын құпия сынақ орталығы болғаныеді белгілі болып отыр. Соның бірі – Арал теңізіңің ортасындағы «Возрождение» аралы. Бұл биологиялық, химиялық қару жасайтын сынақ аралы болған. Мұнда бруцелез, оба, шешек, және безгек ауруларын қоздырғыш бактериялар сыналған. Осыған орай 1948-1950 жылдары теіңздің солтүстік батыс беткейінде орналасқан осы жердегі «Аудан» деп аталатын елді мекенде оба ауруы бұрқ ете түсті.

Бұдан кейбір отбасылық түгелдей қайтыс болды.Сол кеде Мәскеуден анақты дәрігерлер келіп оба ауруымен адамдарды жақсылап емдеудің арқсаында ғана көптеген семьялар ажалдан аман қалды. Сол жылдардан бастап аудан орталығы Арал қаласында обоға қарсы күресу станциясы ашылды. Ал оба ауруының негізгі шығу себебін сол келген дәрігерлер үй және дала тышқандарынан таралған деп дәлелдеді. Осыдан бері кей жылдары аудан көлеміндегі елді мекнге жақын участкелерде оба аурумен ауратын жәндіктер кездесіп отырады. Оның соңғы үстіміздегі жылдың маусым айының 6 күні болды. Оба аурумен ауырған он жеті жасар Жанасыл Мақажановты ағасы трактормен Арал аудандық ауруханасының қабылдау бөлмесіне алып келіп, оны аурухананың кезекшісі дәрігер- рениматологы Б. Бармағанбетов тексеріп, оның ауруы обаның «бұындық» дегені деп дәл диагноз қойған. Өйткені науқастың оң жақ шабында ісік пайда болып, жағдайы өте нашарлапкеткен. Дене қызуы 40,5градустан түспеген. Ал бұл Жанасыл Мақжанов Арал қаласының жергілікті тұрғыны екен. Осы жылдың мамыр айының екінші он күндігінің басында ол Арал қаласынан 12 шақырым қашықтықтағы дайлаудың «Маймақ» бөлімшесіне келіп үш отбасының малдарын бағады. Бірақ ол көшіп барған жердегі киіз үйден 5 шақырым жерде малды арнаулы киімсіз, жеңіл аяқ киіммен бағып, құмдағы бүргерлерге мән бермеген. Ал обамен аурған бүргерлердің бір сол жасөспірімді шаққан.

Аудан әкімі, облыстық денсаулық сақтау басқармасы облыстық санэпидстанция және аудандық орталық аурухана дәрігерлері дереу хабардар етіліп, аурудың алдын алу мақсаты мен шопандардың киіз үйлері айналасындағы жерлер, мал бағылатын 3 шақырым радиустағы 450 гектар жер бүргерлер менкеміргіштерден тазартылып, қызтақтағы кеміргіштер жойылды. Ал «маймақ» бөлімшесіндегі 26 түйенің барлығы тексерліп бүргелердентазаланды. Аудан әкімінің шешімімен медициналық қызметтің қолдауын және эпидемиалогиялық негіздерге байланысты «Маймақ» бөлімшесі мен ауданның орталық емханасының жұқпалы аурулар бөлімі «оба ошағы» болып жарияланды. Барлық женрге тәулік бойына дәрігерлік және және полициялық бақылау қойылды. Науқаспен қатынаста болған 31 адам дәрігерлермен егілді. Қазыр бұл кісілердің жағдайлары жаман емес.

Мамандардың айтуы бойынша оба, бүрге,қоян, түлкі сияқты аңдардан, үй жануарлары- түйе, жылқы арқылы адамдар арасында кең таралуы мүмкін. Өйткені осы маусм айы бітпей ақ бұл ауру түрі алдмен Аралда шықса, ол басылмай жатып Ақтөбе обылысының Шалқар ауданының «Мұрынқұм» бөлімшесінен шықты. Мұнда оба аурумен аурған 1992 жылы Ақжол Қорғанов тіркелді «Мұрынқум» бөлімшесі Арал мен Шалқар аудандарының нақ шекаралас жерінде орналасқан. «Мұрынқұм» бөлімшесі қалың құмдақ жерде. Мұнда 24 адам жылқы бағумен айналысады екен. Аймаұтағы құмда оба микробымен уланған тышқандар ұясында бүргелер өте көп болған. Эпизотяның орналасқан жері сол ауыл тұрғындарынан20-30меир ғана қашықтыққа болған. Ал әлгі ауырған бала 24-ші маусым күні малға су беретін науадағы құдықтан алынған салұын суға түседі. Сол күні әр жаңбыр жауған. Кеште баланың қызуы көтеріліп басы аурады, денесіе әлсіздік билейді. Ауру меңдей бастайды.Содан бала жақындығы Арал аудандық ауруханасына жеткізіледі. Баланың дене қызуы 41 градусқа дейін көтеріледі.

Ол ол ма, бізге жақын «Байқоңыр» ғарыш айлағындағы көп жылдан бері ұшырлып жатқан зымырандар да бұл өңірдегі атмосфералықауаның радиоактивтігін көбейтіп отыр. Өйткені байқоңырдан осы күні орташа есеппен жылына 20 зымыран ұшырылып тұрады екен. Онсыз да бұл өңірдің оңып тұрмағнауа құрамын әлгі ұшып жатқан зымырандар одан сайын улау үстінде. Жақында ғана «Протон» зымыранының жерге қулап одан 42 тонна гептильмайының ашық аспан астында тарауы бұл айтқан сөзімізге толық дәлел бола алады.

Сондай- ақ бұрын осындай жарты миллион киіктердің қырылып қалғаны белгілі.Ұшырылған зымырандардың бұл өңірдіңжер, су, және ауа құрамдарынулап жатқаны, республика бойынша адам өлімінің мұнда аса жоғары екендігі нақ осыдан. Мұнда адамның орташа өмір жасының тым қысқалығы, яғни 50-54 жасшамасында болуы сұмдық қой.

Біздіңше «Арал өңіріндегі экологиялық қасрет салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы» қабылданған заңдағы жеңілдіктерді үстіміздегі жылы «қалтадағы» парламент депутаттарының алып тастауы тіпті түсініксіз жәйт. Сонда бұл жоғарыда отырған қолында билігі бар лауазымды мырзалардың Арал өңіріндегі адамдар өлмесе тұрмасын тіпті олардың саны азая берсін дегені ғой деген ой өз-өзінен тұындайды. Қорта айтқанда, айанышты Арал тағдыры үкімет дәрежесінде шешілуі керек. Бұрынғы Апал жөніндегі қабылданған заңды қайта қарап, оны тез арада іске асыру қажет. Бұл шұғыл шара алуды керек етеді. Осы өңірдегі тіршілік етіп жатқан адамдардың қарғысына қалмауы керек ел басшылары.

Қызылорда қаласы.

№5 ДӘРІС. Қасірет аймағының құписы мен ақиқаты