Бадам/миндаль Дайындаған: Таштамирова Зухра
жүктеу/скачать 22,62 Kb.
|
Миндаль-Бадам-Таштамирова
|
Бадам/миндаль Дайындаған: Таштамирова Зухра Кәдімгі бадам (Amygdalus communis) бадам тұқымдасының раушангүлділер (Rosaceae) тұқымдасына жатады. Бадамның отаны – Орталық Азия; Тәжікстан, Өзбекстан, Түркіменстан, Закавказье, Оңтүстік Қазақстанда, Оңтүстік Қырғызстанда жабайы өседі. Бадам - биіктігі 6,5 м, кейде 9,5 м-ге дейін жететін ағаш немесе бұта түріндегі өсімдік. Жапырақтары кезектесіп орналасқан, жіңішке тісті, жылтыр түстес, ланцет тәрізді, гүлдері қос жынысты, дара, барлығы дерлік отырықшы келген, ақшыл қызғылт немесе ақ түсті, жапырақтары ашылғанға дейін гүлдейді. Өсімдіктердің көктемде гүлденуі, өсу орнына байланысты ақпан-наурыз бен сәуір айларында, ал жемістері күзде піседі. Бадам – жарық сүйгіш, күй талғамайтын, әртүрлі топырақ жамылғысында (тасты және т.б.) өсетін, қатты құрғақшылыққа пен салыстырмалы аязға төзімді, күшті тамыр жүйесі бар өсімдік. Бадам жемісі – жұмыртқа тәрізді, бүйірінен қысылған, түкті жеуге жарамсыз жеміссерігі және ағаш тәрізді сүйектері бар құрғақ сүйекше. Жеміссерік (жеміс қабығы) қатты етті жасылдау болып келеді, піскен сайын былғары секілді болып, бойлық ойығы бойымен жарылып, жемістің жоғарғы жағына дейін жетеді. Күнделікті өмірде бадам жаңғағы деп аталатын сүйекшесі (интракарп) - ашық қоңыр, тегіс, терең нүктелі немесе ұзын шұңқырлармен нүктелі.Күнделікті өмірде бадам жаңғағы деп аталатын тас (интракарп) ашық қоңыр, тегіс, терең нүктелі немесе ұзын шұңқырларланған нүктелі. Бадамның қабығы қалың және өте қатты немесе жұқа және сынғыш болуы мүмкін. Жемістер пісіп, қабығы жарылған кезде бадам сүйекшесі босатылып, түсіп кетеді. Дәмі бойынша бадам жемістері тәтті және ащы болып бөлінеді, соған сәйкес әдетте екі сортты ажыратады: тәтті бадам (A. communis var. dulcis) және ащы бадам (A. communis var. amara). Бұрынғы тұқымдас арғы-ұрпағы ащы бадам болған деп есептеледі; көп жылдық мәдени түрінің нәтижесінде екінші сорт – тәтті бадам пайда болды. Бұл екі сортта кәдімгі бадамнан бастау алған. Тәтті бадамның дәні (ядросы) ерекше жағымды тәтті дәмге ие және үлкен тағамдық және дәмдік маңызға ие. Тәтті бадам әртүрлі тамақ өнеркәсібінде және балғын түрде тұтыну үшін өте кең қолданылады. Бадамның қатты, жұмсақ және бос қабықтары болуы мүмкін; жіңішке қабықшалы, жұмсақ қабықшалы жұқа, оңай ажыратылатын қабығы бар формалар экономикалық тұрғыдан ең құнды болып табылады. Қатты қабықты, қалың қабықты бадам түрлеріне экономикалық тұрғыдан қызығушылық аз. Ащы бадам дәні улы қасиеті бар ащы дәмнің дәнін (ядросын) береді. Ащы бадам ащыбадамдық эфир майын өндіру үшін шикізат ретінде қолданылады. Кәдімгі бадамнан басқа бадамның басқа түрлері де КСРО-да жабайы өседі делінген. Грузин бадамы (A.georgica). Грузия тауларының ашық беткейлерінде өседі. Биіктігі 1 м-ге жететін бұта, үлкен ұзынша-ланцетті жапырақтары және жұмыртқа тәрізді, қылшық тәрізді жемістері бар. Түрікмен бадамы (A. turcomanica). Орталық Азияның таулы аймақтарында (Түркіменстан) өседі. Биіктігі 1-ден 2,25 м-ге дейінгі бұта; бұтақтары тікенді, жалпақ; жапырақтары кішкентай, кең, шеттері сәл тістелген. Жемістері түкті, сирек жалаңаш тәрізді, піскен кезде олар жарылып (тігіс бойымен) және сүйектері босатылып, түсіп кетеді. Тұншықты бадам (A. pedunculata). Шығыс Сібірде, сондай-ақ Моңғолияда жабайы өседі; мол жеміс берумені және жақсы суыққа төзімділігімен ерекшеленеді. Биіктігі 1-2,1 м болатын бұтақты; бұтақтары қысқарған; негізгі жапырақтары сына тәрізді, ені әртүрлі; гүл табандары ұзын, 8 м-ге дейін, түкті. Үстіңгі жағындағы жемістер, түкті, өрескел беті бар сүйекшелерді қамтиды. Бұхаралық бадам (A. bucharica). Орта Азияда (Тәжікстан, Түрікменстан) жабайы түрде қиыршық тасты, тасты топырақтарда өседі, биіктігі 2500 м-ге дейін жетеді. Кейбір аудандарда Бұхара бадамының үлкен мөлшерлемелік таралымы байқалады. 5,5 м биіктікке дейінгі ағаш түрі; жапырақтары кеңланцетті немесе эллипс тәрізді; қызғылт гүлдері бар, гүлдері жапырақтарынан бұрын түседі. Жемістері түкті, сүйекшелері тегіс, кейде майда мыжылған, тұқымдарында жиі ащы дәмділік байқалады; бөлек пішінді, мысалы, Тәжікстанда тәтті тұқым деген атау береді. Құрғақшылыққа жақсы төзімді болғандықтан, Бұхара бадамы беткейлердің бойында паналау белдеулерін жасау үшін, сондай-ақ, өрік және қара өріктің мәдени сорттары үшін тамыр сабағы ретінде кеңінен қолданылады. Вязолисті бадам (A. ulmifolia). Батыс Тянь-Шань, Памир-Алай оңтүстік беткейлерінде жабайы түрде бұталар арасында, тауға дейін 2500 м дейін көтеріледі. Биіктігі 3 м дейін бұта; бір жылдық сұр-қоңыр қашу; жапырақтары сопақша, кең, шеттері бойынша қатты тістелген. Жемістер қысқа түкті, ақшыл қызыл түсті, пішіні дөңгелек дерлік, піскен кезде ашылмайды. Дала, аласа бадам, бұршақ (A. nana L.). Жабайы табиғатта Кеңес одағының дала зонасында, Алтай өлкесінде, Қазақстанда сайлар мен арқалықтардың бойында өседі. Бұл түр аязға төзімді. И.В. Мичурин онымен «аралық түр» алу үшін шығармашылықпен жұмыстар жүргізді Биіктігі 1-1,5 м болатын шағын бұта; бұтақтары шашыраңқы келген, түзу, жапырақтары жалаңаш, сызықты-ланцетті, жиегі тістелген; қызғылт гүлді, жапырақтарымен гүлдейді. Жемістер ұзындығы 2 см-ге дейін (1-ден 2-ге дейін) және ені 1,2-1,8 см-ге дейін, түкті, торлы жолақты, бүйірінен тегістелген сүйекшені қамтиды. Сүйекшесінде амигдалиннің жоғары мөлшері бар тұқымы - 4,7%-ға дейін кездеседі. Орталық Азияның оңтүстігінде, Оңтүстік Қазақстанда тұқымдары май алу үшін жақсы шикізат болып табылатын тікенекті бадам (A. spinosissima) кездеседі. Майлылығы 59-дан 62,5%-ға дейін болады. Бадам Петунникова (A. Petunnikowi) және т.б. Бұл түрлердің тұқымдары кішкентай және ащы болып келеді. Бадам біздің еліміздің көптеген республикалары мен облыстарында - Кавказда және Қырымда (оңтүстік облыстарда), Украинада (оңтүстік-батыс аймақтарда), Орталық Азияда (Өзбекстан, Түркіменстан, Тәжікстан) өсіріледі. жүктеу/скачать 22,62 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|