Бағдарламасы аясында іске асырылды Karen Armstrong

247
орынды жеке, нақты құбылыстар иеленетін. Өйткені тек соларды ғана 
шынайы факт ретінде санайтын. Мысалы, әшарилер ортақ заңдылықтар 
мен мәңгі қағидалардың бар екеніне күмәнмен қарайтын. Атомизм белгілі 
бір деңгейде діни һәм шығармашылық құндылыққа ие болса да, ғылыми 
ұстанымға жат еді әрі бірде-бір 
файласуф
ты қанағаттандырмайтын. 
Фалсафа 
тарихилықпен, нақтылықпен және жекелей құбылыстармен санаспайтын 
да. Әшарилер мойындамайтын ортақ заңдылықтарға көбірек іш тартатын. 
Файласуф
тардың пікірі бойынша, Құдайды белгілі бір уақыт аралығында 
аяннан емес, логикалық сараптаулардан іздеу керек. Жалпыға ортақ, 
объективті шындықты іздеу 
файласуфтар
дың ғылыми ізденістері мен ең биік 
ақиқат жайлы түсініктерінің табиғатын айқындады. Бәріне ортақ емес әрі 
әртүрлі мәдени реңк таситын Құдай идеясы барлық діндердегі өте маңызды 
«Өмірдің ең биік мәні неде?» деген сұраққа қанағаттандырарлық жауап 
бере алмайтын. Ғаламдық маңызы бар ғылыми фактілер лабораториялардан 
табылмайтыны сияқты, мұмылмандар мұсылмандардың меншігі деп 
санайтын Құдайға мінәжат ету де қиын еді. Бір жағынан Құранды талдағанда 
тіпті Мұхаммедтің өзі жалпыға ортақ идеяға табан тірегенін әрі барлық 
ақиқат діндер Құдайдан келгенін құптайтынын көрсетті. 
Файласуфтар 
Құранмен тартысатындай қажеттілікті сезінбеді. Олар керісінше екі түрлі 
ұстанымның тығыз байланысын көрсетуге тырысты: екі жол да Құдайға 
бағыттайтын, екеуі де адам қажеттілігіне сәйкес. 
Файласуфтар
уахи мен 
ғылым, рационалды пайым мен сенім арасынан соншалықты қайшылық 
көрмейтін. Керісінше, олар ақиқаттың өзегін табуға тырысып, тарихтағы 
діндердің мазмұнында орын тепкен әрі барлығы айтып жүрген ежелден бері 
бар сол бір Құдай ақиқатын түсіндіруге талпынды. Осыны пайғамбарлық 
философиясы арқылы қалыптастыруға тырысты.
Фалсафа
ның грек ғылымы және метафизикасымен қатынас барысында 
пайда болуы оның эллинизмге құл сияқты тәуелді болғандығын білдірмейді. 
Таяу Шығыстағы колонияларында гректер әдетте білім берудің стандартты 
бағытын ұстанатын: эллиндік философияда әртүрлі бағыттар көп болса 
да, білім алушылар белгілі бір шығармалар ретімен қатаң түрде танысып 
шығатын. Бұл бір жағынан ортақ және бірізді пайымдауды қамтамасыз 

248
ететін. Ал 
файласуфтар
бұл тәртіпті сақтамады әрі грек мәтіндерін 
аудармалардың пайда болуына қарай оқып отырды. Мұндай әдіс, әрине, 
мүлдем басқаша көріністі паш етті. Тек араб әлемі мен исламға тән танымнан 
бөлек 
файласуф
тарға парсы, үнді және гностикалық ойлау жүйесі де қатты 
әсер етті. 
Құранға рационалды әдісті қолданған алғашқы мұсылман Иақуб ибн 
Исхақ әл-Кинди (870 ж.ө.) болды. Ол мутазилиттермен байланыста болды 
және кейбір маңызды мәселелерде Аристотельмен келіспеді. Әл-Кинди 
білімді Басрада алды, сосын Бағдатқа орналасты, ол жерде халиф әл-
Мамунның қолдауына ие болды. Әл-Киндидің ауқымды қызығушылығы 
мен жетістіктері математика, жаратылыстану және философия салаларын 
қамтыды. Бірақ ізденістерінің басты бағыты ретінде дін қала берді. 
Мутазилиттік танымның ықпалымен әл-Кинди философияны тек қана 
уахиға «қызметші» деп білді: пайғамбарлардың шабыт толы куәліктері 
әрдайым «таза адами» философиялық танымнан артық болатын. Кейінгі
 
файласуф
тардың көпшілігі мұндай әдісті қош көрмеді. Алайда әл-Кинди 
басқа діни дәстүрлерден ақиқатты іздеуге қатты құмартты. Ақиқат бір, 
философтың міндеті мұны ғасырлар бойы жинақталған кез келген мәдени 
және тілдік қабаттардан көре білу. 
Бізге қай жақтан шықса да, тіпті бізден алыс тайпалар мен бізбен 
шектеспейтін елдердегі халықтардан жетсе де, ақиқатты иелену мен 
оны мойындауға намыстанудың қажеті жоқ.
Ақиқатты іздеушіге ақиқаттың өзінен артық нәрсе жоқ және ақиқат
-
пен менмендікке ұрынып, оны айтқан немесе жеткізген адамдарға 
биіктен қараудың қажеті жоқ: ақиқатпен ешкімді кемсітіп керегі жоқ, 
керісінше, ақиқат оның абыройын асқақтатады. 
303
.
303
Перевод
А
.
В
. 
Сагадеева
. 
Цит
. 
по
изд
.: 
Аль
-
Кинди
. 
О
первой
философии
// 
Избранные
произведения
мыслителей
стран
Ближнего
и
Среднего
Востока
IX–XII 
вв
. – 
М
.: 
Соцэкгиз
, 1961. – 
С
. 59.

249
Бұл жерде әл-Кинди Құранға бағынып қана қоймай, одан да терең кет
-
ті: пайғамбарлармен шектелмей, грек философтарына жүгінді және Ари
-
стотельдің Әуелгі Себептің (Мухаррик-и әууәл) бар болуы міндетті дейтін 
негіздемесін қолданды. Әл-Кинди
 
рационалды әлемде әр нәрсенің себебі 
бар, осыған сәйкес барлығын әрекетке келтірген қандай да бір Қозғалмай
-
тын Қозғаушы болуы тиіс екенін дәріптеді. Бұл Әуелгі Себеп – өзгермейтін, 
кемел әрі сарқылмайтын Болмыс. Бұл тұжырымдардан соң, әрине, әл-Кинди 
Аристотельден кері қайтып, Құрандағы 
ex nihilo
доктринасына оралды. Әре
-
кетті бір нәрсенің жоқ нәрседен шығарылуы деп анықтауға болады. әл-Кин
-
дидің көзқарасы бойынша бұған Алланың ғана құдіреті жетеді. Құдай ғана 
жалғыз әрекет беруші Болмыс және Ол ғана қоршаған ортадағы қозғалы
-
стың негізгі себебі. 
Кейінірек 
фалсафа

жүктеу/скачать 28,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: