Бастауыш сынып окушыларына психологиялык кызмет көрсету мідеттері

Мектепке кабылданган балалардың өмipi оларды балалык шактан окушы статусына ұштастыратын өтпелі кезеңдермен сипатталады. Балалар өміріндегі бұл шак көптеген әлі көзі ашылмаған даму мүмкіндктеріне бай. Оларды дер кезшінде байкап, колдап отырганда гана балалардың жекелік психикалык каситеттері жан-жакты дамып, кажетті әрекеттерге айналады. Сондыктан мектеп психологі баланың мектеп талаптарын орындауга, биологиялык кемелденуі, акыл-ой дамуы, жеке басының калыптасуы мен әлеуметтік даярлыгы, epiк сапаларының калыптасуы және көңіл-күйін меңгеріп, өзіне-өзі ұстауы жагынан маглұматтар алып оларды нормативтермен салыстырып зерттеуі кажет.

Мектеп табалдырыгын аттаган күннен бастап бала окушыга айналады. Оныц өмірінде ойын өте маңызды роль аткарады. Дегенмен бастауыш сынып окушысының өмірінде оның танымдык әрекеті жетекші бола бастайды. Осы әрекеті мінез-құлык мотивтерін өзгертіп, бар күшін интеллектуалдык кабылетін, адамгершілік касиеттерін дамытуга багыттауды кажет етеді. Әcipece баланың мектеп өмрінеe eнyi оның көптеген жагдайга икемделуін талап етеді.

Балардың көпшілігі бұған отбасында немесе балабакшада арнайы психологиялык даярлыктан етеді. Мектепке бала үлкен куанышпен барады. Өйткеш мектеп бала болашак үлкендік өмірге даярлыктыі бip сатысы ретінде кабылдайды. Баланың бұл iшкi позициясы оның мектеп өмірін калауы, сыныпта мінез-құлык ережелеріне, сыныптас жолдастарымен ерекше карым-катынас нормаларын, күн тәртібін, мұгалімнің талаптарын жылдам кабылдап оны кипалмастан орындауга негіз болады. Бұл талаптарды бала орындамауга болмайтын кагида деп кабылдайды.

Жаңа ережелер мен нормаларды сөзсіз орындауды талап ету кей кезде балалардың кырсыктык көрсетушіне немесе шамадан тыс шаршауына алып келуі мүмкін. Сондыктан психологтың алдында тұрган ең негізгі міндет - балаларга мектеп талаптарын кабылдап алуга көмектесу.

Мектеп койып отырган жаңа талаптарды орындау үшін бала ерекше режим бойынша өмip суреді. Олар уакытында оянып, сабакты жібермей катынасып, мұғалімнің сөзін жаксы тындап, сабакта ұйымдастырылган жұмысты және үйге берген тапсырмаларды уакытында ережеге сай орындап отыруы кажет. Баланың бұл міндеттерін толык орныдауга негіз болатын тиісті дагдылары болмаса, ол әдеттен тыс шаршауы, сабакты жіберіп коюы, үй тапсырмасын орындамауы сиякты режимді бұзу орын алуы мумкін. Психологтың екінші міндеті - бірінші сыныпка кабылдангандарды мектеп режиміне үйрету шараларын жүйелі түрде жургізу.

Бірінші сынып окушыларының басым көбi бастан кешіретін киындыктарының ішінде олардың мұгалімдермен және сыныптас жолдастарымен карым-катынас жасауы болып табылады. Психологиялык кызмет көрсету барысында баланың карым-катынас мәдениетін тәрбиелеу, калыптастыру психологтың келесі міндет болып аныкталады.

Баланың мектепке баруымен оның отбасындагы жагдайы өзгеред. Бала үй тапсырмасын орындайтын орыны және уақыты болуы керек, ал ата-аналар өз тіршілігін окушының күн тәртібімен санасып ұйымдастырады. Содыктан, біріншi сынып окушыларының ата-аналарымен көптеген режимдік жұмыстар, балаларга үй тапсырмасын орындату тәртібін үйрету, баланың жұмыс орнын ұйымдастыру т.с.с. мәселелер бойынша ағарту жұмыстарын жүргізу - осы жас кезеңіндегі балалармен жүргізетін психолог жұмысының келесі міндеті.

Қaзipгi кезде көптеген мектептер гимназия, лицей мектептері статусын алуымен байланысты балалардың интеллектуалдык кабылетін аныктау психологка жүктеледі. Сондыктан бұл мәселе де психолог міндеттеінің бip саласы болып табылады.

3.2. Бірінші сыныпка кабылданган балалардың таным процестерін зерттеу

Бастауыш сынып окушыларының таным процестерін зерттеудің көптеген ерекшеліктері бар. Біріншi және екінші сынып окушыларының таным процестерін зерттеу тecтepi олардың оку және есеп шыгару шеберлігі енді калыптасып келе жатканын ескере отырып жасалган. Ал үшінші-төртінші сынып окушылары сауаты ашылган, олар көптеген жазба түрде берілген тапсырмаларды өз беттерімен орындап шыгуга мумкіндіктері бар. Осы ерекшеліктерін ескере отырып бастапкы окыту кезеңіндегі балаларды зерттеу барысында арнайы жасалган тестер колданылады.

Мектепке кабылданган баланың оку мазмұнын толык меңгеруге даярлыгын анықтаудың маңызы өте үлкен. Психолог баланың даму деңгейін жан-жакты диагностикалау барысында осы касиеттерді багалаумен катар олардың таным процестері дамып, окытуга кажетті деңгейге жетуі мумкін. Барлык диагностикалык тестерінің түзету-дамыту әcepi өте мол болгандыктан оларды орындатудың өзi дамытулык әсерін тигізеді.

Мектепке енді кабылданган баланың әлеуметтік статусы өзгергені мен ол әлі акыл-ой, интеллектуалдык даму жагынан мектепке даярлык тобындагы кезіндегідей. Сондыктан олардың таным процестерін зерттеуге мектепке кабылдау кезінде колданылган әдістемелер модификациясы, немесе С.Д. Забрамная, Д.Б.Эльконин, А.Л.Венгер әдістемелері өте ыңғайлы болады. Сонымен катар мектепке кабылдангандарды зерттеуге және олармен танысу үшін әңгімелесуге арнайы жасалган әдістемелері бар. Олар: "Қисынсыздыктар", "Мен қандай жерде тұрамын?", "Менің көшем", "Менің достарым", "10 сөз", "10 сан", т.б. Бұл жерде осы әдістемелер көмегімен балалардың окытуга даярлык деңгейін аныктау жолдары көрсетілген.

3.3.1. "10 сөзді жаттау" әдістемесі

Бұл әдістеме көмегімен баланың өз зейінін ұзак уакыт бip әрекетпен шұгылдануга жинактай алуы, оган косымша стимулдык материалдар (ойын, көрнекіліктер) колданбай танымдык кызметін ұйымдастыруга болатындыгы аныкталады.

Зерттеуді жургізу үшін 10 сөз немесе сөз тipкестcpi дайындалады. Олар бірнсше вариантта болганы дұрыс. әр вариантты орындауга арнайы уакыт беріледі.

Біріншi жаттыгуды колданып зерттеу жургізуді психолог келесі кipicпe сөзбен бастайды: "Балалар, мен казір сендерге бірнеше сөздерді айтамын. Оларды мұқият тындап, есте сактап калуга тырысындар. Мен окып болганнан соң сендер олардың ішінен естерінде калгандарын кайталап айтасындар".

Жаттыгуды екінші рет орындату үшін нұскау кайталанады: "Мен жаңагы сөздерді кайталап окимын. Сендер ол сөздерді тагыда кайталап айтасындар. Біріншi кайталаган сездеріңмен бipre казір жаңадан еске сактаган сөздерді косып айтындар".

Үшінші жэне төртінші рет кайталап орындаганда ереже кыскаша түсіндіріледі:

"Мен тагы да кайталаймын, ал сендер жаксылап тындандар". Бесіншi рет кайталаганда: "Мен бүл сөздерді соңғы рет окимын, сендер олардың барлыгын түгел кайталауга тырысындар" — деп ескерту кажет.

Калыпты жагдайда дамып келе жаткан балалардың есте сактауы әpбip кайталаган сайын арта береді. Баланың денсаулыгы болмай жүрсе немесе психологиялык проблемасы болса есте сактауы керісіншe, кеми береді.

Сөздер тiзiмiн кайталап оку барасында ешкандай косымша тусініктеме берудің кажеті жок. Тек кана сөздерді өте жай кайталаганда, балаларга: "тагы кандай сөздер есіңе түсті" деген сұрак аркылы кішкене дем беріп отыруга болады.

Орындау уакыты 7-8 минут.

Бip рет окыганда - 5-6, бес рет кайталаганда - 8-10 сөзді кайталау - сөздерді еске сактауы жоғары деп багаланады; Брінші окыганда - 3-4, бесіншіден кейін — 5-7 - орта; бірінші окыганда — 1-2, бесіншіден кейін — 3-4 — темен; біріншіi окыганда - 0, бесіншіден кейін - 1-2 - өте темен.

Осы сиякты бірнеше вариант тапсырмалар жасап алу керек.

3.3.2. "10 сан" әдістемесі

Мақсаты: баланын карапайым математикалык білімін тексеру. Әдістемені сандар ойыны ретінде ұйымдастыруга болады.

Тапсырмалар:

1. 
   Келесі сандар калай аталады: бірнеше бірлік сандар айтылады (2, 7, 6)
   
2. 
   5, 7 сандарына көрші сандарды ата. Олар неге көрші сандар деп аталады?
   
3. 
   9-дан 6ip санга кішіні ата, енді бip санга үлкенін ата.
   
4. 
   3 пен 5 сандарының арасында кандай сан тұрады?
   
5. 
   Бірден онга дейін санап берші.
   
6. 
   Оннан 6ipre дейін калай саналады?
   
7. 
   Катар орналаскан үш санды ата.
   
8. 
   7 санынан ксйін орнатаскан санды ата.
   
9. 
   Аталган саннан үлкен немесе кіші санды калай шыгаруга болады?
   

Багалау шкаласы:

Бұл әдістеме жогарыда көрсетілген "10 сөз" әдістемесн орындау ережесі бойынша жургізіліп, нэәтижесі сол шкала бойынша багаланады.

3.3.3. "10 фигура" әдістемесі

Төменде берілген сұрактарды колдана отырып баламен әңгімелесу барысында, оның білімі туралы маглұмат жиналады. Бұл әдістемені ойын ретінде балалар тобымен жургізуге де әбден болады. Мысалы, психолог балаларды ертегі әлеміне кыдыруга шакырады. Бұл әлемдегі заттардың барлыгы геомстриялык фигуралардан тұрады екен. Осы фигураларды дұрыс атагандар баска бөлмеге шыгуына, үзіліс жасауына, келесі тапсырманы орындауына рұқсат алады (балаларды кызыктыратын нәрселсрді колдану кажет).

1. 
   Кандай фигуралардың атын білесің?
   
2. 
   Үстелдің бeтi кандай фигурага ұқсайды?
   
3. 
   Терезе айналары фигураларын атап берші.
   
4. 
   Ыдыстардың басым кө6i кандай фигурага ұқсайды?
   
5. 
   Дөңгелек пен шардың айырмашылығы неде?
   
6. 
   Осы бөлмеде пирамидага ұқсас не бар?
   
7. 
   Сынып бөлмесінде үшбұрышка ұқсайтын нәрселср бар ма?
   

9. Қиыққа ұқсас нәрсені тапшы.

1Фигураларга карап оларды ата: үшбурыш, киык, шаршы,
төртбұрыш, ромб, куб, дөңгелек, сопак, пирамида, бесбұрыш.

Багалау шкаласы:

7-10 фигураны атаса - өте жаксы

5-6 - жаксы;

3-4 — орта;

1-2 - төмен.

3.3.4. "Ертегі айтып берші" әдістемесі

Балага өзі білетін epтегінi айткызып, ондагы кейіпкерлер кандай ерекшеліктермен сипатталатынын косымша сұрактар койып аныктау аркылы жургізіледі. Бұл тәсілдің көмегімен балардың шыгармашылык кабылетін дамытып, тіл байлыгын терендетуге болады. Тапсырманы орындату барысында келесі көрсеткіштер багаланады.

I.Дыбыстардың дұрыс айтылуы.

4. 
   Дикциясының аныктыгы.
   
5. 
   Дауысының мәнерлігі.
   
6. 
   Сөздік коры.
   
7. 
   Сөзді орнымен накты калдана білyi.
   
8. 
   Ұгымдарды тусіндіретін лексикондагы сөздің бары.
   
9. 
   Сөйлеуде граммагикалык катенің болмауы.
   

II.Әртурлі сөйлемдерді дұрыс құра білyi.

12. 
    Сөйлемдегі сөздердің ретін дұрыс аныктай білуі.
    
13. 
    Сөйлемде аякталган ойды айта білyi.
    
14. 
    Әртүрлі сипаттагы сұрактарга жауап бepyi.
    
15. 
    Қыска әңгіме құра білуі
    

Бастауыш сынып окушыларының ойлау процесі осы жас кезеңінің ішінде екі сатыда жүретінін ескеру кажет. Біріншi сатыда (ол шамамен 1-2 сыныптагылар) балалар ойлау әрекетінде нактылы заттарга, оның дәл баламаларына, бейнеленулеріне сүйенеді. Ал 3-4 сыныптарда окушылар ұғымдардың кейбір белгілері арасындағы тектік-түрлік катынасты, ягни топтастыруды игере алады (мысалы: стол - зат eciм), олардың логикалык ойлауы анык көрініс бepin, талдау мен топтастыру, жүйеге келтіру және сол сиякты күрделі операцияларды жасайды. Осы жас шагындагы балалардыц ойлay процесін зерттеуге арналган әдістемелер мол. Олардың iшінен балалардың интеллектуалдык дамуына әcepi өте үлкен, логикалык. мағынасы барларын осы жерде келтіреміз.

Ойлаудың ерекшелік түсінігін «артығын алып таста» әдістемесі бойынша анықтау

Бұл әдістеменің көмегі арқылы мидың аналитикалық және синтетикалық белсендігін анықтайды. Мысалы: зерттелушіге бірнеше Қазақстанның қаларының аттарын –Семей, Астана,Павлодар , Атырау, Ертіс,Алматы – ұсынсақ , бәрінен бұрын зерттелуші Ертіс өзенін алып тастайды. Анологиялық зерттеулерде, кейде сурет арқылы да зерттейді, онда 4 сурет беріледі, бұл жерде біреуі артық, мысалы: суретте керосин лампасы, электр лампасы, май шам және күн салынған. Дұрыс жауабы – «күн».

Әдістемеде 24 топтағы мағыналары бірдей сөздер беріледі. Мақсаты бір-бірімен тығыз байланыстытекстегі сөздерді жақшадан таңдап алу керек.

Екі сөзді дұрыс тапса – 2 балл, бір сөзді дұрыс анықтаса – 1 балл, ал егерде дұры сөзді таба алмаса – 0 балл беріледі.

Даму дәрежелерінің қорытындысы

Ең жоғарғы балл – 48

Ең төменгі балл саны – 24, салыстыру, анализдеу және анықтау деңгейінің төмендігін көрсетеді.

Берілген сөздер

Соғыс ( самолет, зеңбірек, соғысу, мылтықтар, әскерлер)

Оқу ( көз, кітап, картина, баспа, сөз)

Бақ (өсімдік, бақташы, ит, аула, жер)

Қора (шөп, ат, шатыр, қабырға)

Өзен (жаға, балық, аулау, су)

Қала (көлік, ғимарат, көпшілік, көше, велосипед)

Куб ( бұрыш, сызба, жақ, тас, тоғай)

Бөлу ( бөліну, қарындаш, бөлуші, қағаз)

Ойын ( карталар, ойыншылар, штраф, жазалау, ереже)

Сақина (диаметр, алмаз, проба, домалақтығы, баспа)

Газета (правда, телеграмма, қағаз, махаббат, текст, редактор)

Кітап ( сурет, соғыс, қағаз, махаббат, текст)

Ән-күй ( дыбыс, бейнелеу, дауыс, ду қол шапалақ, әуен)

Жер сілкіні ( өрт, өлім, тербеліс, жаңғырық)

Кітапхана ( қала, кітап, лекция, әуен, оқырмандар)

Орман ( жапырақ, алма тоғайы, аңшы, тоғай, қасқыр)

Спорт ( алқа, оркестр, жарыс, жеңіс, стадион)

Аурухана (бөлме, бақ, дәрігер, радио, науқастар)

Махаббат ( раушан гүл, сезім, адам, қала, табиғат)

Патриоттық ( қала, достар, отан, жанұя, адам)

Жиһаз (орындық, үстелдер, қала, отан)

Мектеп ( мұғалім, достар, оқушылар, көше)

Қару-жарақ ( танкілер, ұшақтар, жаңғырықтар, зеңбіректер, темір)

Жеміс-жидек ( қияр, қызылша, қарбыз, сәбіз, алма)

Дұрыс таңдалған сөздер

Соғысу,әскерлер; көз,сөз; өсімдік, жер; шатыр,қабырға; жаға,су; ғимарат,көше; бұрыш,жақ; бөлінетін,бөлетін; ойыншылар,ереже; диаметр,домалақтығы; мәтін,редактор; қағаз,мәтін; дауыс,әуен; тербеліс, жаңғырық; кітап,оқырмандар; жапырақ,тоғай; жарыс,жеңіс; дәрігер,науқастар; сезім,адам: отан,адам; орындық,үстелдер; мұғалім,оқушылар; танкілер,зеңбіректер; қарбыз,алма;

Балалык шактан өткен, бipaқ ересектікке әлі жетпеген 11-15 жас аралыгындагы балаларды психологияда жеткіншек жас кезеңдегілер деп атайды. Бұл жас кезеңі «өтпелі кезең», "киын жас", "проблемалы" т.б. көптеген косымша белгілерге бай. Оның барлыгы осы жас кезеңінде жүретін психофизиологиялык процесстсрмсн байланысты. Бұл жас аралыгында бала агзасы дамының бip сатысынан екінші сатысына өтіп, ал әлеуметтік статусы бойынша олар әлі балалык шакта жүрген кезең. Психологияда мұндай құбылыс даму дагдарысы деп аталады.

Жеткіншек жас кезеңінде баланың бойында бұрын калыптаскан касиеттерге жаңа сапалар немесе жаңа құрылымдар косылады. Бұл құрылымдар бұрынгы психологиялык және физиоллогиялык көpiнicтepre жаңа сапа бepin, олардың 6ip-6ipiмeн 6iтicyi әлі аякталмаган кез болгандыктан, көптеген екі жактылык орын алады. Сондыктан бала көптеген киналыстарга ұшырайды: болашакта кім болатынын, өмірде орындайтын әлеуметтік рөлін, карым-катынас ерскшелктерін аныктау кажеттілігі туғанынан бала уайым шегіп, өз орнын іздейді.

Үлкендер баланы барлык уакытта түсіне бермейді. Қарым-катынас барысында жеткіншектерді өздеріне багындыру, үстемдк көрсету, тіл алуды талап ету орын алады да, мұндай көзкарас баланың кырсықтыгын туғызып, нәтижесінде үлкендер мен баланың арасында текетірестік орын алуы мумкін.

Жеткіншсктсрдің дене мүшелерінің дамуында да үлкен үйлеспеушілік орын алады. Мәселен, олардың аяк-колдары, бет-мойыны тез ұзарады да, кеудесінің өcyi, бұлшык еттерінің ұзаруы кешеуілдейді. Дене мүшелерінің 6ip келкі дамымауы салдарынан жеткіншекте өзін жарым-жан сезіну деп аталатын комплекс пайда болады. Ол денесін тік ұстауга киналып, көбінесе бүкшейіп, немесе бip жагына кисайып жүреді.

Жеткіншек жас кезеңінде балалардың эндокриналык жүйесі де өзгеріске ұшырайды. Гипофиздік гармондар жыныс безінің жұмысын әсерлендіріп, күшейтіп, жеткіншекті жыныстык өмipгe дайындайды. Ми кабыгыныц жасушалары жыныс гармондарының тітіркендіруіне әсерленгіш. Сондыктан жеткіншектер көп мәселелердің байыбына үңіліп жатпайды, сөзді аягына дейін тындап болмастан, морт кететін кылыктары осының салдарынан туады.

Жеткіншек жас кезеңіндегі мінездің кейбір көрсеткіштерінін шамадан тыс дамып кетуін акцентуация деп атайды. Акцентуацияның байкалу ерекшеліктерін Леонгард жан-жакты зерттеп, оныц типологиясын жасаган. Сонымен катар осы жас кезеңінде мазасыздану да бала өміршде едәуір орын алады.

Осы жас кезеңінің ерекшеліктерін ата-аналар, мектеп мұгалімдері, сынып жетекшісі, баска да жеткіншектің айналасындагылар жаксы түсінетін болса, барынша төзімдік көpceтiп, түсінушілік білдірсе, балалар жас киындыгын оңайырак көтереді.

Жеткіншек жастың ерекшеліктері:

• 
  барлык нәрсенің өз бетімен орындап, үлкендердің камкорлыгы мен акыл-кеңесінен құтылгысы келу;
  
• 
  үйге берілген тапсырмаларды жаттап алмастан өз сөзімен түciнiктi eтіп айтуга тырысуы;
  
• 
  үлкендерге сын көзбен карап, олардың айтканын сынап-мінеп, кей кезде өрескіл мінез көрсстуі жеткіншек icтi игеру жагынан әлі бала болса, ал талап кою жагынан ересек, өз мумкіндігін жогары багалап, бәpiн өзi істей алатындай ceзiнyi;
  

1. 
   Балалардың окудан баска айналысатын шаруасынын болмауы.
   
2. 
   Радио, теледидар, баска да акпарат көздерінен ересектерге арналган хабарларды көріп, соган еліктейтіндігі.
   
3. 
   Өзінен үлкен балалармсн танысып, солардың жарамсыз әрекеттеріне еліктейтіндігі.
   
4. 
   Kүнi-түнi фантастикалык және криминалистикалык әдебисттерді окып, ондагы кейіпкерлерге еліктеуі.
   

5. 
   Акцентуацияныц көpiнic бepyi.
   
6. 
   Агрессиясының анык байкалуы.
   

4.2.1. Сөздер катарын есте сактау әдістемесі

Сөздің тестерді вербалдық интеллектіні зерттеу әдістері деп атайды.

Мақсаты: кыска және ұзак мерзімді есте сактау кабілетін багалау және вербалдык интеллектіні дамыту.

4.2.2. Ассоциативтік ес көлемін аныктау әдістемесі.

4.2.4. "Шульте кестелер!" әдістемесі

4.2.5. Жеткіншектердің интеллектуалдык даму денгейін аныктау тесті

(ШТУР тестінің жеткіншектерге арналған модификациясы)

Мақсаты: орта буын окушыларының интеллектуалдык даму деңгейін және жалпы маглұматтылығын бағалау.

Тақырып 5. Жас өспірімдерге психологиялық қөмек көрсету

5.1. Жас өспірімдерге психологиялык кызмет көрсету міндеттері

Жас өспірім шак баланың жыныстык толысуынан басталып, ересектік орын алганга дейін созылатын, көптеген физиологиялык және әлеуметтік жагдайларга байланысты шектері аныкталатын жас кезеңі. Бұл кезец 15-18 жас аралыгында етеді және көптеген өзіне тән ерекшеліктермен сипатталады.

Жыныстык даму жөнінен жігіттер мен кыздардың көбі бұл жаста пубертаттык кезеңде болады. Осы физиологиялык процеске байланысты ұл-кыздардың бip-бipiнe көз салып, жыныстык кызыгушылыгы орын ала бастайды. Жас өспірімдік кезең бала мен ересектің арасындагы аралык жагдайда болады. Балалар материалдык жагынан әлі ата-аналар карауында. Мектепте оган, екінің бірінде, сен ересексің, үлкенсің десе, екінші жагынан, одан үнемі үлкендердің айтканын сынамастан орындауды талап етеді. Бұл жагдай мектептен баска жерде де анык байкалады. Сонымен катар, жогары сынып окушылары болашакта некелесуге, өз отбасын құруга әзірлену кезеңінде. Сондыктан, психолог алдында тұрган үлкен міндеттердің бipi — жыныстык тәрбие, болашак отбасы өмipiнe даярлау, карым-катынас мәдениетін тәрбиелеу болып табылады.

Жас өспірімдік шактың аса маңызды міндеттері - мамандык таңдау, еңбек пен коғамдык-саяси кызметке даярлану және болашак мамандык алатын оку орнын аныктау. Бұл міндеттерді жүзеге асыру баладан ұзак уақыт максатты даярлыкты талап етсе, үлкендер жагынан баланың мұқтаждыгын жаксы түciнiп оган кеңес бepiп, кол ұшын беруді кажет етед. Мамандык таңдау баланың жалпы дүниетанымдык іздешстері мен өмірлік жоспарларында орныгып, нактыланады.

Жас өспірім есейген сайын таңдау кажеттігі күшейе түседі. Ойдагы, киялдагы немесе абстрактілік көптеген мумкіндіктердің ішінен неғұрлым шындыкка жакынын, кабылдауга келетшін варианттарды тандау керек болады. Сондыктан мамандыкка баулу, баланың мамандык тандау мотивациясын, кызыгушылыгын, денсаулыгын және анатомо-физиологиялык мумкіншілігін зерттеп кәсіби багдар беру - психолог алдында тұрган екінші міндет болады.

Жас өспірімдік жас кезеңінде адам өзінің кандай екенін, каншалык құнды, кабілетті екенін барынша толыгырак, түсініп білгіci келеді. өзін-өзі багалаудыц екі тәсілі бар. Оның бipiншісі -өз талаптарының деңгейін жеткен нәтижелермен салыстырып багалау, ал екіншісі — әлеуметтік жарыс, өзі туралы теңірегіндегілердің пікірлерін салыстыру. Осы тәсілдер аркылы құрылган баланың өз "менінің" бейнелері күрделі әpi бip мәндес болмайтыны белгілі.

Мұнда накты "мен" (казір кандаймын), динамикалык "мен" (кандай болгым келеді, мұраттың "мен" (өзімнің адамгершілік ұстанымдарыма байланысты сондай болуга тиістімін), киялдагы "мен" (колымнан бәpi келетін болса, сондай болар едім) т.с.с. көз алдына елестететшін"мен" бейнелері бар. өзіне-өзі талдау нәтижесінде балалар өзіне объективті, төмен немесе асыра багалауы мумкін. Балалар психолог көмегімен "Мен" көpiнicтepiн аныктауга, оны зерттеуге мумкіндіктері болуы керек. Сондыктан әр баланы өзін-өзі танып білуге үйрету психологиялык кызметтің келесі міндеті.

Осы шакта эгоцентризм, невротизм белгілері болуы әбден мумкін. Сонымен катар жас өспірімдік рефлексияныц терендігі мен каныктылыгына байланысты көптеген әлеуметтік (әлеуметтік тегі мен ортасы, білім денгейі), жеке типологиялык (интроверсия-экстроверсияның дәрежесі) және өмірбаяндык (отбасында тәрбиелену жагдайлары, құрдастарымен карым-катынасы, окыган кітаптары мен көрген кинофильмдерінің сипаты) факторларга байланысты. Психолог осы шактагы баланың ерекшеліктерін аныктап, әркайсысына кажетті көмек крсетуі керек. Бұл жас өспірімдepгe психологиялык кызмет көрсетудің келесі мідеті.

Жас өспірімдік шакта достыкты кажетсіну күрт өседі және бұл сезім өте тұракты да терең бола бастайды. Достык туралы жас өспірімдік ұғым мен оның накты дәрежесі әр балада әр түрлі болады. Қыз балаларда олардың ертерек толысатындыгымен байланысты интимдік достыкты кажетсіну ер балалардан ерте басталады. Егер жастары бip шамалас ер балалар мен кыз балалардыц достык мұраттарын салыстырса, кыз балалар ер балаларга қараганда достыкка неғұрлым жогары талаптар коятындыгы көрінеді. Есейген сайын бұл айырмашылықтар жогалады.

Достыкка деген көзкарастың жекелей айырмашылыктары да өте үлкен. Біреулеp жұп достыкты гана мойындап, нагыз дос бipey гана болу керек деп санайды. Ал екіншілерінде екі, үш және одан да көп достар болады. Тіптен барлык таныстарымен достасатындар да кездеседі. Бұл мәселе тәлім-тәрбие барысында кеңінен аударатын проблемаларының бipi болгандыктан психологиялык кызмет көрсету барысында оны талдап, шын достыктың мән-магынасын балаларга көрсету психолог міндеттеінің бipi болып саналады.

Жас өспірімдердің бipeyлepi оңашалыкты ұнатса, eкіншілері жалгыздыктан үрейлене коркады, аз уакытка да жалгыз кала алмайды. Кейде мазасыздану, фобия белгілері де орын алуы мумкін. Психолог осы шактагы баланың психологиялык дамуындагы ерекшеліктерін аныктап, оның нормадан ауыткуларына ерекше кеңіл бөліп, әркайсысына жеке-дара кажетті көмек көрсетуі керек. Бұл жас өспірімдеpгe психологиялык кызмет көрсетудің келесі міндеті.

Адамның күрделі интеллектілік оперецияларды мeңгepyi және уұғымдык аппаратының баюы, теориялык интеллектінің калыптасуы және көpiнic бepyi жас өспірімдік кезенде жетіледі. Әcipece арнайы кабілеттер шапшаң дамиды. Мүдделердің багытталуының барган сайын саралана түсумен косылып, мұның өзi жастардың акыл-ой кызметінің құрылымын кіші жастардагыга қараганда күрделі де дара сипат береді

Қaзipгi кезде жаңа тестік жүйсін колдану аркылы жогары сынып окушыларын мамандык тандауга даярлануы кажеттілігін ескере отырып, олардың шыгармашылык кабылетін, білім меңгеруднгі дербестік дәрежесін арттыруга аса маңыз беру кажет болып отыр. Арнайы кабылеттерден калыптасуы окытудың сипаты мен катар психологиялык түзету-дамыту жұмыстарымен де тыгыз байланысты. Сондыктан психологтың келесі міндеті - жогары сынып окушыларыныц интеллектуалдык дамуына ыкпал жасау.

Осы аталган, тагыда баланың жас ерекшеліктерше, өмip талабына байланысты туып отырган міндеттерді басшылыкка ала отырып, әр психолог жас өспірімдермен жүргізетін кызметінің мазмұнын аныктайды.