Бағдарламасы студенттері үшін шымкент, 2023 2

67 
 
 
 
1
n
0
1
n
2
/
1
C
1
n
1
k
1








 
 
 
(14)
 
немесе оны логарифмдесе 

 

0
1
n
2
/
1
C
lg
1
n
1
n
k
1
lg
lg








(14a) 


0
2
/
1
C
lg
f
lg


қатысының графигін тұрғызса, онда көлбеулік бұрышының 
тангенсі 
(п– 
1)-ге тең болатын түзу сызық шығады. Реакция ретін анықтау үшін әуелгі 
концентрациялары әртүрлі болатын тәжірибе жүргізіп, ондағы концентрациялар рет 
кеміген-ге сәйкес болатын уақытты табады. Тәжірибе кезінде алынған қисық 
сызықтардың біреуіндегі әр түрлі нүктелердің бірін реакция басталуына теңеп есептейді. 
Бұүл әдістің салдары ретінде зат алмасуына, реакция жүруіне, заттардың 
ыдырауына арналған жартылай уақытты қарастырады. Бұл уақыттар 5-таблицада әр 
реттілік үшін арнайы келті-рілген. 
КҮРДЕЛІ РЕАКЦИЯ 
Күрделі реакция деп жалпы кинетикалық теңдеулерінің құрамында жай 
реакциялармен салыстырғанда бірнеше жылдамдық константасы бар реакцияларды 
айтады. Күрделі реакциялар қатарына қайтымды, параллельді (қосарлы), тізбекті және 
басқа реакциялар енеді. Бұл реакциялардың теориялық негізі системада бір мезгілде 
бірімен-бірі қатарынан әрқайсысына жай реак-циялардың кинетикалық теңдеуін 
қолдануға болатын құбылыстардың жүруі деп есептелетіндігі. 
Параллельді немесе қосарлы реакция деп берілген бір қосылыстан не заттан бір 
сәтте қатарынан екі не одан да көп өнім алынатын күрделі реакцияларды айтады. Оны 
жалпы мына төмендегідей етіп жазады: 
 
немесе С←А→В 
 
Берілген 
А 
реагентінен реакция нәтижесінде 
В 
және 
С 
одан да көп өнімдері 
бірімен-бірі қатарынан қосарласа шығады. Бұған екі бағытта жүретін бертолле тұзының 
ыдырауы жақсы мысал болады: 
Сол секілді көптеген радиоактивті элементтердің де ыдырауы бірден екі бағытта 
қосарласа жүреді. Органикалық химияда да параллельді реакциялар жиі кездеседі. 
Мысалы, фенолды азот қышқылымен өзара әрекеттестіргенде нитрлеу реакциясы бірден 
екі бағытта жүреді және мұнда осы кезде бірден орто-және паранитрофенолдар түзіледі. 
Жалғасымды немесе сатылы реакция деп бірінен кейін бірі жалғасып жүретін 
күрделі химиялық реакциялар түрін айтады. Оған мысал ретінде берілген 
А 
затынан 
В 
қосылысы түзіліп, реакция онан әрі жалғасып, сатылай жүріп 
С 
өнімі шығатын реакцияны 
келтіруге болады: А→В→С. Бұл реакциялар табиғатта кең таралған. Олар екі, үш не одан 
да артық жекеленген сатылы реакциялардан тұрады және олардың әрқайсысы әр түрлі 
молекулалық та, күрделі де болуы мүмкін. Дикарбон қышқылдары күрделі эфирлерінің 
немесе гликольдердің күрделі эфирлерінің, дигалоген туындыларының, майлардың және 
т. б. гидролиздеу реакциялары, яғни суда ыдырауы осы жалғасымды реакцияға жатады. 
Сол секілді үш сахаридті гидролиздегенде, әуелі дисахаридке ыдырап, онан әрі бұл 

68 
дисахарид моносахаридке жіктеледі. Оны үш сахаридті рафиноза дейді, оның 
гидролиздену реакциясы екі сатыдан тұрады: 
1. С
18
Н
32
О
16
+ Н
2
О→С
6
Н
12
О
6
+ С
12
Н
22
О
11
– дисахарид, 
2. С
12
Н
22
О
11
+ Н
2
О→С
6
Н
12
0
6
+ С
6
Н
12
О
6
– моносахарид. 
Жалғасымды реакциялардың жалпы немесе берілген жағдайдағы кинетикалық 
теңдеуін тауып, оны есептеу өте күрделі. Сондықтан оларды құрамына енетін жай 
реакцияларға жіктеп, олардың әрбір сатылы реакцияларын ескереді. Егер берілген реакция 
бірнеше сатылы реакциялардан тұрса және олардың реакция жылдамдығы біріне-бірі тең 
болмаса, онда жылдамдығы төмен болатын реакция берілген реакцияның жылдамдығын 
анықтайды. 
Кейде бір реакция өздігінен жүрмейді. Ал егер онда басқа бір реакция жүрсе, соған 
ілесіп, яғни соның жүруіне үйлесімді жүретін күрделі реакциялар түрі кездеседі. 
Мұндайларды ілесімді не орайластық реакциялар дейді. Мұндай реакцияларды жалпы 
түрде былай көрсетуге болады: 
1. 

жүктеу/скачать 4,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: