рецепторлардан сезгіштік жүйке талшықтары басталады. Рецепторлар организмнің ең аз
өмір сүретін клеткаларына жатады. Олар әрбір 250 сағаттан кейін дәм сезу баданасының
шетінен ортасына жылжып келетін жана клеткамен алмасады. Қөшкен кезінде жүйке
уштары қалыптасып, рецепторға айналады. Дәм баданасынан 2—4 сезгіштік жүйке
талшықтары шығып, тіл, жұтқыншақ және кезеген жүйкенің құрамында сопақша мидың
жалқы будасына келеді. Одан шыққан екінші нейрондар ішкі ілмектің құ-рамында
таламусқа жетеді. Одан, ми қыртысының дәм сезетін аймағына келетін, үшінші нейрон
басталады. Дәм рецепторлары төрт түрлі дәмді сезеді: тәтті, ащы, қышқыл, тұзды. Осы
әрбір дәмді түйсіну үшін жеке хеморецепторлар болады деген пікір бар. Мәселен, тілдің
түбінде ащы, ұшында тәтті, бүйірлерінде қышқыл және тұзды сезетін рецепторлар
топтасып орналасады. Алайда кейінгі кездегі зерттеулер бойынша, тілдің түбінде
орналасқан рецепторлардың ащы тітіркендіргіштерге сезімталдығы, оның ұшындағыларға
қарағанда, тек 6 есе, ал бүйіріндегі рецепторлармен салыстырғанда 4 есе ғана жоғары
екендігі көрсетілді. Рецепторлардың ұқсас тітіркендіргіштерді жіктеп айыра білу қабілетін
ажырату сезімталдығы деп атайды. Адамда дәм сезімталдығының әркелкі абсолюттік
табалдырығы болады. Ол организмнің әртүрлі (аштық, тоқтық т. б.) жағдайларына
байланысты. Тітіркендіргіш ұзақ әсер еткенде дәм талдағышы оған бейімделіп алады, яғни
оның сезімталдығы төмендейді. Талдағыштар бәрінен де тәтті және тұзды
тітіркендіргіштерге тез бейімделеді. Ал қышқыл, әсіресе ащы тітіркендіргіштерге
бейімделісі өте баяу өтеді. Бірнеше тітіркендіргіштер қатар немесе бірінен соң бірі әсер
еткенде қарама-қарсы дәм түйсігі туады не олар аралас сезіледі. Бұл алмасып бейімделу
деп аталады. Тұздыға бейімделу тіттіге, ал тәттіге бейімделу қышқыл мен ащыға
сезімталдықты арттырады. Сондықтан тұзды тамақтан кейін тұщы су тәттілеу болып, ал
тәтті тамақтан кейін алма, жүзім едәуір қышқыл болып көрінеді. Бірнеше дәмді заттарды
араластырғанда, қоспа құрамына кіретін заттардың дәмінен басқа жаңа түйсік пайда
болады.
Эволюциялық даму кезінде дәм сезу тағамды талғау немесе қабыл алмау механизмі
ретінде қалыптасты. Табиғи жағдайда дәм сезу түйсігі тағаммен қатар иіс сезу, тактильді
және жылулық түйсіктерімен қоса жүреді. Жас ұлғайған сайын ажырату сезімталдығы
кемиді. Дәрі кабылдау, темекі шегу дәм сезімталдығын төмендетеді. Оның жойылуы —
Достарыңызбен бөлісу: