Бахишева с. М
|
Бахишева С.М (2)
| Жүйетанудың
гносеологиясы. Жүйелік тұрғы философиясының гносеологиялық ба ғыты таным пэнің бөліп алып оны жүйе ретінде қарастыратын келесі эпистемологиялық деңгейді карастырады. Онын бастауы да ежелгі грек философиясы мен ғылымында жатыр, бірақ ол кезде процесс пен әрекетгі танудағы жүйелі көзқарастар болғанымен білімдер жүйесі таным процесінің нәтижесі ретінде алынған жоқ. XX ғасырдың екінші жартысында гана кеңінен карастыра бастаған бүл бағыттағы зерттеулер Л.А.Петрушенко еңбектерінен көруге болады [49]. «Жүйе» ұғымының объективтік мэнін аша отырып, автор «жүйе идеализациялау нэтижесінде, ойша абстракцияларда ғана болады, оны шындык болмыстан басқа жолдармен бөліп алып карастыруға болмайды» деп жүйенің өзінен өзі емір сүрмейтінін дэлелдейді [49, 6.17]. Автор «жүйе» ұғымы — «шындық пен шарттылықтьщ күрделі, рефлексиялық қоспасы», ол «көмекші шындықгың» ролін атқару арқылы «негізгі шындықты» танудың кұралы қызметін орындайды» дейді [49,6.18]. Осы жерде жүйеге гносеологиялық көзқарастың онтологиялык көзқарастан басты айырмашылығын байқауға болады. Егер онтологиялык көзкарас бойынша ойлаудың барлық формальдық ерекшеліктері қ а р а с т ы р ы л а т ы н объектіге тікелей аударылса, гносеологиялық көзқараста басты назар субъектінің зерттеу бағдарына, оның қарастырылып отырған объектіні белгілі бір қатынастар жиынтыгы ретінде «көруге үмтылуына», яғни, назар объектіні жүйе ретінде тану бағытындағы эрекетгерге аударылады [50]. Жүйелік зерттеулердің гносеологиялық тұжырымдарынын бірі —жүйенін салыстырмалылығы туралы түсінік берілуі [6, 6.40; 37, 6.21]. Егер «жүйе» - объектіге танымдық қатынастың сипатгамасы болса, онда зерттеу м і н д е т т е р і н е сай «белгілі бір объект жүйелік болып та, жүйелік емес болып та қарастырыла алады» [23, 6.49]. Осыдан келіп бір объектіде көптеген жүйелердің болуы, көпжүйеліліктің болуы анықталды. Л.А.Петрушенко бұл туралы «заттарда шексіз жэне сансыз көп жүйелер болады, бірақ заттарды жүйелер құрмайды, сол сиякты жуйелерді де заттар құрмайды» [49, 6.1 7]. Осы көпжүйелілік туралы идеялар ғылымдағы интеграциялық процесстердің негізіне алынуы кажет болды. Осыған орай И.В.Блауберг былай дейді «күрделі объектіге тұтастық туралы басқа да түсініктерді жоққа шығаратын жалғыз ғана түсінікті «байлап беруге» болмайды. Бұндай объектілерді зерттей отырып, біз бір тұтасгыкты ғана немесе тұтастыктың бір деңгейін ғана ала алмаймыз, біз зерттеліп отырган объектінің әрқайсысы белгілі бір тұтас бейнені қүрайтын эр түрлі «киындыларын» карастыра аламыз. Осындай белек бейнелерді жинактау денгейі ғылыми білім мен ғылымның әдіснамалык қамтылу деңгейлеріне байланысты болады» [1, 6.115]. Жүйелік зертгеулердің гносеологиялық бағыты бойынша жүйелік тұрғының баска да түсініктері, соның ішінде, жүйелік бағдардың жалпы танымдық міндеттерін білдіретін байланыстары: кұрылымы, жүйекұраушы факторлары, т.б. кұрастырыла бастады. Жүйенің негізгі сипаттарынын бірі болып оның түтастығы алынды, сонымен катар, тұтастық тек жүйенің өзінің қасиеті ретінде ғана емес, оны өз элементтеріне қосылмайтын және сыртқы ортаға қарсы - тұратын ішкі түтастык ретінде зертгеу тэсілі болып қарастырылады. Гносеологиялык көзқарас бойынша «жүйе- деп іиікі байланыстары негізіиде үйымдасцан және ерекше ациқатта өмір сүретін бөліктер, байланыстар, қарым- цатынастар мен процестер жиынтыгын түсінеміз » [1, 6.113]. Жүйеге белгілі бір кызметтер тэн, олар: дамудың өзіндік тәртібі, заңдылықтары мен нәтижелері, өзгерістер мен дамудың уақытгық жэне кеңістіктік сипаттары, көлемі, жылдамдығы, қүрамы және бағыттылығымен сипатгалады. Әрбір жүйенің өзіне тән құрылымы, элементтер қүрамы және қызметі, қоршаған ортада кызмет етуі, өзіндік мақсат кою және баскару ерекшеліктері аркылы байқалады. Объектінің сипатына қарай жүйелер биологиялық, логикапық, қоғамдық жэне т.б. болып бөлінеді. Жүйе күрылымындағы байланыстарды реттей отырып, зерттеушілер жүйенің көпқұрылымдық феноменін- зрбір өзера байланысты кіші жүйенің өзі белгілі бір құрылымда болатынын анықтады. Осыдан келіп, ғалымдардың «күрылым кем дегенде «тігінен», жэне «көлденеңінен» қарастырыла алады» деген түжырымдары пайда болды [21, 6.67]. Көпкұрылымдық феномені бір элементтің бірнеше бөліктері өздерінің түрлі қырларынан осы қүрылымдағы басқа элементтерімен де, сонымен катар, бір жүйедегі басқа құрылымдардың элементтерімен байланысқа түсе алатын касиеттерінен пайда болды. А.Н.Аверьяновтың пікірі бойынша [47, 6.39], «кұрылым-жүйедегі элементтер қозғалысының, реттелуінің нәтижесі», дей отырып, бір жүйедегі түрлі қүрылымдардын ретгелу деңгейі бірдей болмауы да мүмкін деуге болады. Жүйенің реттелуі мәселесі туралы Э.Г.Юдин «үйымдастырылу» түсінігін ендіреді, оған кажеттігіне үлкен мэн бере отырып, щүрылым деп жүйеніц инварианттық, өзгермейтін негізін айта аламыз, ал үйымдастырылу түсінігі жүйеніреттей отырып, оныңреттелу багытын да білдіреді » дейді [6, б. 14]. Көпкұрылымдык және оның реттелуі мен байланыстары туралы түсініктер жүйе тұтастығын камтамасыз етіп отыратын жүйеқұраушылык мәселесін карастыру қажеттігін алға қояды. П.К.Анохин өз еңбегінде жүйецұрауиіылыц 19 факторын іздестіру мен цалыптастыруды жүйелік тұргының міндетті цагпдасы ретінде ұсынады [50]. Жүйе онтологиясын зерттеушілер жүйеқүраушылық туралы - «жүйені кұрайтын барлык кұбылыстар, байланыстар, катынастар» [6, 6.16]; гносеологиясын зерттеушілер - «объектіні жүйе ретінде қарастыруға қатысты фактор» [35, 6.44]; әдіснамасын қарастырушылар - жүйе ретіндегі күрылымды, оның кызметін түсіндіретін фактор [40, 6.39-41]; праксеологиялық позициясын карастырушылар [42, 6.52- 68] жүйе ретіндегі объектінің пайда болуы мен өмір сүруіне қажетті жэне жеткілікті факторлар дейді. Сөйтіп, зерттеушілердің көпшілігі жуйецүраушылыц фактор ретінде басцару мацсатын, цүрылымын, жүйенің негізгі қызметін және басты ңайшылыцтарын карастырады. Жүйетану туралы зерттеу еңбектерінде ғалымдар тұтастық жэне элементтік тұжырымдамалары салыстырыла отырып, жоғарыда келтірілген маркстік «кіші клетка» түсінігіне сай барлъщ цүбылыстардан оныц цозгаушы күші болатын негізін, белгілі бір зацдылъщтар бойынша құрастырыла отырып жүйелі цүрылым түзуге өзек болатын бастащы «кірпііитерін» табу цажет деген тұжырымға келген. Олар «егер біз бастапкы атомды, карапайым элементгі біле алмасак, онда біздің жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|