Бахишева с. М

- өздерін коршаған ортадан салыстырмалы түрде бөлінетін белгілі бір 
элементтер тобын белгілеп алу;
- осы элементтер тобына катысты ішкі (яғни осы элементтер тобынын 
өзара байланыстарын) және сыртқы (элементтер тобының коршаған ортамен 
байланыстарын) байланыстарды анықтау жэне классификациялау;
- сыртқы байланыстардың жиынтығын талдау негізінде жүйенің қоршаған 
ортамен өзара әрекеттесу принциптерін анықтау;
- ішкі байланыстар тобының ішінен жүйенің белгілі бір реттелу тэртібін 
қамтамасыз етіп отыратын жүйеқұраушы байланыстарды айқындау;
- жүйенің реттелу тэртібін зерттеу барысында оның кұрылымы мен 
ұйымдастырылуын 
анықтау 
(құрылымы 
жүйенің 
инварианттык жағын 
көрсетсе, ұйымдастырылуы - сандык сипаттамасы мен реттелу бағытын 
білдіреді);
- ұйымдастырылган топтардың тұтастыгы ретіндегі жүйенің негізгі тэртіп 
принциптерін тапдау;
- Жүйе тәртібінің тұрақты сипаты мен оның тиісті нэтижелерге қол 
жеткізуін камтамасыз етіп отыратын баскару процестерін зерттеу [4,6.36].
Бұл жерде таным әрекеті «түтас объект - оны талдау — тұтас объект 
(теориялық)» багытында іске асырылады. Сонымен қатар, жүйелік зертгеу 
бағдарламапарындағы талдау мазмүиы элементарлық талдаудан мүлдем белек. 
Өйткені, жүйелік талдауда зерттеушіні элементгердің тек жалаң өздері емес, 
олардың жүйенің өмір сүруі мен дамуындағы алатын орны мен ролі, олардын 
ішкі жэне сыртқы сипаттарының пайда болуы, яғни, элементтер белгілі бір 
жүйенің қызмет етуі үшін қажетті жэне жеткілікті екендіктері қарастырылады.
Екінші 
көзцарасты
ұстанушылар 
М.С.Каган, 
В.Н.Садовский, 
Г.П.Щедровицкий, т.б. жүйенің көпкұрылымдық жэне көпжүйелік мэнін негізге 
алып, жүйенің интегративтік бейнесін қарастырады. М.С.Каганның ойныша, 
«күрделі қозғалыстағы жүйелер туралы дұрыс түсінік оны үш қырынан -
пэндік, қызметгік жэне тарихи жақтарынан алуды талап етеді, өйткені, олар 
жүйелік тұрғы үшін қажетті жэне жеткілікті болып табылады» [18, 6.72; 22, 
6.14; 31, 6.4-5]. Бұл жағдайда жүйелік тұрғының пэндік жағына оны элементтік 
жэне құрылымдык талдау алынса, кызметтік жағына оның ішкі элементтерінін 
өзара байланысы мен сыртқы ортамен тікелей жэне кері байланыстары 
алынады, ал жуйелік зерттеулердің тарихи жағы генетикалык жэне болжамдык 
екі бағытта қарастырылады. Талдау барысында осы үш жақтылық пен жүйелік 
зерттеудегі екі бағыттың үйлесімді сақталуы, автордың пікірінше, жүйелік 
тұрғыдан зерттеуді бір қырынан ғана қарастыруды болдырмайды.
Солай бола тұрса да, жүйелік тұргының мэнін сипаттайтын 
үшінші
көзцарасты
үстанушылар жүйе ретіндегі объектіні бір кырынан талдауды 
ұсынды, оның мэні «жүйелік тұрғы - көпқырлы объектінің ең 
м а н ы з д ы , 
айқындаушы қырын анықгауға мүмкіндік беретін қарастыру түрі» [36, 6.41]. 
Осы маңызды, айқындаушы қыры болып мақсаты 
(жүйелік тұрғыда әуелі 
мақсат айқындалады, одан соң оған 
жеткізетін қүралдар анықталады) [41, 
6.21], бөлік (жүйелік тұрғы — бөліктерді бүтін мен тұтастык негізінде тану 
эдіснамасы) [101, 6.3], құрылым [47, 6.12; 48, 6.58], қызмет [45, 6.14; 46, 6.82]

тағы басқалар да қарастырыла апады. Осылардың негізінде жүйе кеңістігінде 
жүйелік - мақсаттыц, жүйелік - компоненттік, 
жүйелік - қүрылымдық,
жүйелік
- 
қызметтік, жүйелік - әрекеттік, жүйелік - ой әрекеттік, жүйелік -
тарихи
т.б. багыттар пайда болды.
Осылайша, жүйелік түрғынын мэнін айқындаудағы осы үш әдіснамалык 
көзқарастың 
барлығы да жүйені 
онтологиялық және 
гносеологиялық 
бағыттардың синтезі деп тануға негізделетіні белгілі болды. Осыған орай, 
жүйелік түргының әдіснамасы екі өзара байланысты міндеттерді шешуге 
қатысты қүрастырылады, олар: 
біріншіден,
жүйелік объектілерді шын мэнінде 
дүниеде бар екенін жэне ондағы козғалыстардың реттелу тэртібінің көрінісі 
ретінде зерттеу; 
екіншіден,
зерттелетін объектінің жүйелік байланыстарын 
көрсететін жэне танымның өзін реттеп отыратын категориялар жүйесін 
қүрастыру міндеттері.
Бүдан 
жүйелік түрғыны объект туралы білімдердің «киындыларын» 
интеграциялау әдіснамасы деп карастыратын екінші көзқарастың әдіснамалық 
бағдарламасы толык эрі бірізді сипатта екенін байқауға болады. •
Жүйелі түрғының эдіснамалык деңгейінде белгілі болған нәтижелерімен 
жүйелерді тану аякталмайды. Осы әдіснамалык 
деңгейіне кұрастырылган 
эдістер жалпығылымдық мәртебеге ие болып, олардың кез келген объектілерде 
қолданылуы жүйелердің 
изоморфтъщ
(гр-ІБОБ-теңдасас, осыдан шығатын -
табиғатынан 
ұксастық), 
изофункционапдыц
(қызметгеріндегі 
үқсастык), 
изоэволюциялық (дамуындағы үқсастық) принциптеріне негізделді. Бүл 
принциптер жүйелік объектілердің табиғатын тануда эрі маңызды, эрі біржақты 
болып табылады, сондықтан М.С.Каган оларды «бірегейлік принциппен» 
біріктіру арқылы ғана зерттеліп отырған объектілердің толық сипаттамасын 
бере алады [20, б. 48].
«Бірегейлік 
принципті» тек накты ғылымнын мазмұндық әдістерін 
пайдалана отырып қана жүзеге асыруға болады. Осыған байланысты 
зерттеушілер формальдық әдістерді эмпирикалық - мазмұндык әдістермен 
толыктырып пайдалану қажеттігіне назар аударды [4, 6.34-36].
Бүл әдістерді карастыру жүйелік зерттеулердің келесі бағытына жататын 
арнайы - гылымдық
жүйелік түжырымдамалар деңгейінде жүргізіледі. 
Жоғарыда берілген кестеге сай бүл бағытты келесі эпистемологиялык деңгейге 
жатқызып, осы деңгейде жүйе пэні жалпы түрде қарастырылмай, 
жүйелік 
объектілердің бөлек класына жататын, өзінің бірегей сипатгамасы бар жүйе 
ретінде карастырылады.
Жүйелік зертгеудің 
нақты - г ылыми әдісналіасы
төмендегі мәселелерді 
қарастырады:
- эр түрлі жүйелік объектілердің ерекшеліктерін анықтау;
- жүйелік зерттеулер әдістерінің өзгешеліктерін анықтау;
- нақты ғылым салалары үшін жүйелік түрғыларға қосымшалар жасау;
- жүйені жетілдіруге немесе жаңа жүйе жасауға арналган тәжірибелік - 
бағдарлы жүйелік зертгеулердің стратегияларын айқындау;
Свйтіп, осы деңгейде жүйелік тұрғының белгілі бір ғылым мен тәжірибе 
саласы үшін танымдық жэне праксеологиялык косымшалары жасалады.
23

Жұйелік зерттеулердің накты ғылым әдіснамасы аясында накты жүйелерді 
жасау немесе жетілдіруде жүйелік ұғымдар мен түсініктерге сүйене отырып, 
жүйелік тұрғының 
праксеологііялыц, немесе гылыми - цолданбалы
бағыттары 
құрастырылды. Оған негіз болған инженерлік ойлаудың жүйелік негіздері деуге 
болады, 50- жылдары инженерлік тэжірибеде А.И.Каценелинбойген ұсынган 
классикалық әдістермен қатар, конструктивтік әдіснама [51] деп аталган эдіс 
пайда болды, «яғни, тұтастық бөліктің алдын ала жүреді», немесе, 
конструктивтік идеялар оны жүзеге асыратын кұралдарга белгілі бір дэрежеде 
тэуелсіздігі туралы қағида калыптасты.
Инженерлік конструктивктік эдіснаманың басқа накты ғылымдардан 
көрініс табуы жүйелік тұрғының праксеологиялык бағыттарының сипаттарын 
айқындап берді.
Жүйелік тұргыны зерттеушілік қызметте ғана емес, жобалау, орындау 
әрекеттерінде пайдалануға болатын ерекше бір жүйелік әрекет деуге болады. 
Ол 
жүйелік әрекетгі жүйелік зерттеуден ажырата отырып, жүйелік әрекет 
субъектісі санасында болатын түбегейлі өзгерістердің болатынын, белгілі бір 
эрекет барысында тек оны сипаттау, немесе сол үлгімен жасалатын нәрсенің 
санын көбейте беру орнына «кажеттік және жеткілікті нэрселерді ғана жасау» 
парадигмасын 
басшылықка 
алуға 
ауысатынын 
атап 
көрсетеді[52,53]. 
Осылайша, «жүйе» түсінігінің қолданбалы сипаты пайда болып, 
чжүйе
дегеніміз- белгілі 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: