Бахишева с. М

Сурет 1 - Ғылымдағы жүйелік тұрғының қарастырылу багыттары

Жүйелік ойлаудың алғашкы кезендері жүйетаным проблемасына көптеген 
зерттеушілер кызығушылык танытқан кездерде осы саладағы басылымдар мен 
зерттеулердің күрт өсуін көруге болады. 
Ол кезенде жүйелік зерттеулер 
мәселесі бойынша қосылған ғылыми үлес ретіндегі 
теория лык жэне 
логикалық-әдіснамалық күралдардың көптеп жасалуы болды.
Жүйетанудыц онтологиясы.
«Жүйе» түсінігіне катысты онтологиялык 
позиция жүйелік түрғы қалыптаспастан көп бүрын, ежелгі грек философтардың 
синкретикалык (гр.- synkretismos - түтастык, бүтіндік) көзкарастарында 
байқалды. Осыган байланысты «жүйе» түсінігінің калыптасуы объектілердің 
түтастығы мен оның бөліктерге бөлінетінін үғыну аркылы жүргізілді. Жүйені 
бөліктерден түратын түтастық деп қарастыру тек бөліктердің жиынтығы ғана 
емес, сонымен қатар, олардың өзара байланысы, өзара әрекеттесуі, карым - 
катынасы ретінде төмендегідей сипатта зерттелді:
- «жүйе» - көптеген өзара байланысты элементтердің шектелген түрі [4, 
6.25];
- «жүйе» - түрлі тәсілдер арқылы өзара эрекеттесуші компоненттердің 
кешені [23, 6.21];
- «жүйе» - бірліктердің жай ғана жиынтығы емес, сол бірліктердін 
арасындағы қатынастардың жиынтығы [16, б. 88].
Онтологиялык бағытгың «жүйе» ұғымын жасақтайтын келесі бір тармағы 
XX ғасырдағы жүйелік түрғыны қарастырумен байланысты пайда болып, 
элементгер жиынтығына емес сапалар жиынтығына назар аударды:
- «жүйе» - сапасы 
жағынан өзін кұрайтын элементтердің сапасын 
бермейтін, белгілі бір түтастықты қүрайтын элементтердің өзіндік реттелген 
түрі[20, 6.19];
- « жүйе» - динамикалық және тұракты 
қатынастары 
негізінде 
байланысқан 
бірнеше элементтердің белгілі 
бір сыртқы жағдайларда 
туындайтын жүйеқүраушы кайшылықтарын шешіп отыру 
мақсатына сәйкес 
сапаларын қамтамсыз етуге кажетті жэне жеткілікті дәрежеде біріккен түрі [29, 
6.66];
- «жүйе» - интегралдык (бүтіндік) сапаларға жэне заңдылықтарға ие, 
тұтастык 
пен 
бірліктің 
тұрақтылығын 
кұрайтын 
өзара 
байланысты 
элементтердің түрі [35,6.10] және тағы баскалары.
Жүйелер элемі сан алуан болғандықтан оны классификациялау да түрліше 
жүргізіледі, мысалы:
- шығу тегіне қарай - табиғи және жасанды жүйелер;
- мазмұнына қарай - материалдық (пэндік) және идеалдык (теориялық) 
жүйелер;
- себеп - салдарлык байланыстарына карай - анықталған, нақты жэне 
ықтималдық жүйелер;
- сыртқы ортаның ыкпалына қарай - ашық жэне жабық жүйелер [26, 6.17];
- даму сипатына қарай -динамикалық және түракты жүйелер;
- басқару тетіктеріне қарай - басқарылатын және баскарылмайтын 
жүйелер;
17

- ұйымдастырылу сипатына карай - өздігінен ұйымдаскан және 
ұйымдаспаған жүйелер;
- элементтерінің қозғалыстарына қарай - механикалык, физикалык, 
химиялык, биологиялық жэне әлеуметтік жүйелер [4, 6.21-25].
Жүйелік тұргының нақты ғылымдық жэне практикалык колданылуының 
кеңеюіне байланысты «адамға тэн жүйелер», гуманитарлык жүйелер [45], тепе 
-теңдікті жэне тепе -теңціксіз жүйелер [46] тзрізді жаңа типологиялар пайда 
болды.
Зертгеушілер А.С. Аверьянов, Е.Б. Агошкова мен Б.В. Ахлибинский 
еңбектерінде, жүйелер аныктамасының өте көп болуы мен олардың эртүрлілігі 
ғылыми таным пэнінің калыптасу кезендерінің түрлі болуына байланысты 
делінген. Яғни, жүйе жэне жүйелілік туралы онтологиялық түсініктер таным 
әрекетінің бірінші актісіне сай келеді -таным объектісін бөліп алу,оны 
«органикалық түтастық» деп түсіну, ендеше, бүл жерде зерттеу пэнін бөліп 
алуға дейінгі әрекеттер қамтылатыны түсіндіріледі [47; 48, 6.177].

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: