Бала психологиясының даму ерекшеліктері өміртай Зарина Мұхтарқызы мдожТ-41
жүктеу/скачать 43,76 Kb.
|
Бала психологиясының ерекшеліктері мақала Өміртай Зарина
| Негізгі бөлім
«Елбасы «Қазақстан - 2030» жолдауындағы «Қазақстан Миссиясы» бөлімінде : «Ертеңгі жас ұрпақтың денсаулығын, білімі мен өмірге деген көзқарасын дұрыс қалыптастыра білсек, сонда халық та артына данагөй тәрбиелі ұрпақты қалдыра алады... Олар өз елінің патриоты, әлемге танылған азаматы бола алады»,- деп атап көрсеткен» [1.6]. Осыған байланысты өсіп келе жатқан ұрпаққа дұрыс тәрбие беріп, бала психологиясының дамуының бастамасы балабақшадан, ата-анадан басталады. Қазіргі қоғам өмірне байланысты балаллар психологиясында біршама ерекшеліктер орын алды. Баланың психологиясын жан-жақты зерттеп, оның даралық ерекшеліктерін ескеріп, онымен дұрыс жұмыс жасау тәрбиешілреге маңызды. Балалардың психологиясына әсер ететін жағдайларды да жетік біліп, қалай онымен жұмыс жасау керек екенін де білу маңызды. Сол үшін болашақ педагог білімді, жан-жақты, байқағыш, психологиялық тұрғыдан да білімі болуы маңызды. Педагогика тәрбие туралы ғылым және оның негізгі міндеті балалардың жан-жақты дамуын қамтамасыз ету, болашақ қоғамда өзінше өмір сүруге дайындау. Осы міндеттерді атқару үшін балалар психологиясын жан-жақты зерттеп, шұғылдану керек. Балалар өсіп келе жатқанда, мектепке дейінгі кезеңде, есейген кезінде өзіндік ерекшеліктері болады, әлеуметтік ортада мінез-құлқы ерекшеленеді. Сол ерекшеліктерге байланысты оқыту, тәрбие беру, әр түрлі тапсырмалар беру керек. Байқап қарасақ балалар тез қабылдағыш болады. Сол үшін оларға біз жақсы ақпараттар, дұрыс қарым-қатынас жасап, дұрыс әлеуметтік орта қалыптастырсақ осының бәрі оң әсерін тигізеді. Баланың психологиялық және дербес ерекшеліктерін ескеріп ұғынбай оны дұрыс тәрбиелеу мүмкін емес. Бірақ барлық ата-аналардың психологиялық білімі жоқ болғандықтан, мән бере бермейді. Тәрбиешінің міндеті ата-анаға психологиялық мағлұмат беру. Бала бір-біріне ұқсас болып дүниеге келгенімен, оның қандай қасиетке ие болатынын тек тәрбие шешеді. Сол тәрбие отбасында, балабақшадағы қатынастарға байланысты. Мектеп жасына дейінгі баланың дербес жетілуі көптеген жағдайларға байланысты. Баланың дербес психофизиологиялық ерекшеліктерімен түсінік қабілеті, жанұядағы көңіл-күй, ата-ана талабы мен тілегі аса маңызды. Баланың жас ерекшеліктерін ескеру, соған сай жұмыс жасау керек. Мысалы: сәбилер тобы мен ересектер тобына бірдей талап қоюға болмайды. Баланың есейген сайын жүріс-тұрысы, іс-әрекеті дұрыстала бастайды. Әрбір баланың өзіне тән ерекше қасиеттері бар. Біреуі жігерлі, біреуі тез еліктейтін, екіншісі сабырлы, үшіншісі енжар және сезімтал. Бұлай болуының себебі бар. Туғаннан әрбір бала жоғарғы жүйке жүйесінің белгілі бір түрін иеленеді. Жоғарғы жүйке әрекетінің типі жалпы ептілікке, сөйлеу шапшаңдығында басқаша айтқанда олардың сезімдері жылдам әрі оңай пайда болып, эмоционалдық тұрғыда жарқын байқалады. «Баланың дұрыс психикасының ерекшелігі - танып-білуге деген белсенділігі. Баланың құштарлығы өзін қоршаған әлемді тануға және осы әлемнің құрылысын өзінше бейнелеуге бағытталған. Бала ойнай жүріп тәжірибеден өтеді, себеп-салдарлық байланыстар мен тәуелділіктің себебін ашуға тырысады» [2.125]. 3-тен 6 жасқа дейінгі аралықты мектепке дейінгі кезең деп есептейді. Осы кезде балаллар тез өсіп жетіледі. Жоғарғы жүйке жүйесінің дамуы да жоғарылайды, екінші сигналдық системасы да дамиды және психикасының дамуына да септігін тигізеді. Өйткені бала құрбы-құрдастарымен, айналасындағы үлкен адамдармен жиі-жиі қарым-қатынасқа түседі, бұның өзі баланың логикалық ойлауына ерік сапасы мен есінің, қабылдауы мен қиялының, зейінінің дамуына да әсер етеді. Осының нәтижесінде бала алдыңғы кезеңдерге қарағанда қоршаған ортамен қарым-қатынасы артып, жас кезеңдеріне сай ерекшеліктер пайда бола бастайды [6.132]. 3 жастан кейінгі кезеңде бала заттар мен өз бетінше әрекет ете бастайды. Және үлкендер тарапынан қамқорлық күтеді, сөздері анық емес, түсініксіз болады [6.132]. 3 жастан жоғары қарай сөздік қоры көбейеді, тілдік қарым-қатынасы жоғарғы сатыға көтеріледі. Ойлау қабілеті де дамиды, өздігінен ой қорыта алады. 3 жастың соңына қарай рөлдік ойындар ойнайды [6.132]. 4 жасқа келгенде денесінің бұлшық етінің күші артып, ептілігі, икемділігі, қимыл-қозғалысы икемділігі байқалады. Көргені мен естігінен ұзақ есіне сақтай алмайды. Рөлдік ойындарда тек күнделікті көріп жүргенін ғана бейнелейді [6.132]. 5 жасқа келгенде қимыл-қозғалысы нақты дамиды. Үлкендермен еркін қарым-қатынасқа түскеніне байлнысты сөздік қоры молайып, тәрбиешінінің сөздерін жақсы түсінеді. Ертегі мен әңгімедегі кейіпкелерге баға береді, талдау жасайды соның нәтижесінде есте сақтау, қиял, ойлауы дамиды. Бала 6 жасқа келгенде ерекше қарқынмен дамып, іс-әрекеті де нақтыланады. Осы жаста ойынның мазмұны күрделеніп, өмірдегі барлық шындықты бейнелеуді көздейді [6.132]. Жүйке жүйесінің дамуы да баланың психологиясына әсері мол. Баланың жүйке жүйесінің күшті немесе әлсіз екенін мынадай көрсеткіштер дәлелдейді: ұйқысының тыныш болуы, тез ұйықтай алуы, тез ұйықтай алмауына байланысты. Жүйке жүйесінің қозғыштығы көрсеткішіне өзін қоршаған ортаға жаңаны тез қабылдап, өмірдегі өзгерістерге тез бейімделуі, көпшілік ортада өзін емін-еркін ұстап, жаңа ортаға тез бейімделуі, есте тез сақтауы, тез сөйлеуі осының бәрі жүйке жүйесінің қызметіне байланысты [6.133]. Балалардың темперамент типтері де өз жас ерекшеліктеріне сай өзгереді. Темпераменттің табиғи, қарапайым көріністері балалық шақта жақсы байқалады. Бала өскен сайын оның сыртқы ортамен қарым-қатынасы күрделене түседі де, оның айналасындағы үлкендерден алатын әсері де мол болады. Соған байланысты темперампенттің өзгеріске түсетін ерекшеліктері бүркемеленеді [6.133]. Темперамент баланың жеке басының реакциясының негізгі түрі болып келетін қасиет. Балалық шақта ол таза күйінде де кездеседі. Бірте-бірте өмір сүру барысында саналық өзгеріске түсіп отырады. Даму барысында темпераменттің бір белгісінің әлсіреп, екіншісінің күшеюі салдарынан мінез-құлықтың кейбір жақтарының өзгеріске ұшырап отыруы да ықтимал. Даму барысында туындайтын осындай сапалы өзгерістердің осы күрделі үрдісінің бәрі тұрмыс-салтына, әрекеттері мен тәрбиесіне тәуелді. Өйткені өмір жағдайлары темпераментке материалдық негіз болып табылатын жүйке жүйесі қызметінің өзгешеліктеріне ықпал жасайды. Мысалы бір жағдай психикалық үдерістің әсерлігі мен эмоциялық қозуына ағысы мен күшінің дамуына жағдай туғызуы, ал басқа жағдайлар керісінше психикалық даму қарқынын баяулатып, оның белсенділігін басып, тежеуі мүмкін [6.134]. Балалардың зейінін бақылауда маңызды. Егер 6 жасар бала өзіне маңызды ойынмен ойнап жатса, ол оны көп уақыт ойнай береді. Осылайша ол ұзақ бар ықыласын қойып өнімді әрекет жасай алады. Әрине бұлай баланың зейінін шоғырландыру үшін ол балаға қызықты іс-әрекет болуы керек. Үлкендер сөз нұсқаулығымен баланың зейінін шоғырландыра алады. Балаларда ырықсыз зейін басым болады. Балаларға біркелкі және жалықтыратын іс-әрекет жасатудың қажеті жоқ. Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиясының төмендеуінің көрсеткіштері және оларды түзеу жолдары: 1. Баланың интеллектуалды дамуындағы кемшіліктері Оқу үдерісінде тәрбиешілер мезгіл-мезгіл өздерінің құрдастарының жалпы массасынан айырмашылығы бар балаларға назар аударады, олар сыныпта не болып жатқаны мүлдем қызықтырмайды немесе басқа балалармен араласпайды, бірақ бар сондай-ақ тырысқандар, бірақ пайдасыз. Психологтар мұндай нәрестелердің көптеген себептерге байланысты жүретін интеллектуалды даму деңгейінің жеткіліксіз деңгейінде екендігіне сенеді. Себептер мен кемшіліктерді анықтау - психологиялық қызметтегі мамандар мен дефектологтардың басым міндеті. Жүргізілген диагностикалық сараптама негізінде мамандар түзетуші іс-қимыл жасап, балалармен зерттеу жүйесін дамытады. Мектеп жасына дейінгі балаларды түзету және дамыту бойынша сабақтар кіші топпен және анықталған проблемаға байланысты жеке жүргізіледі. Ішкі топтарда бірнеше бала бір даму проблемасымен біріктіріледі. Зияткерлік дамудағы кемшіліктері бар балалармен сабақтар аптасына 1-2 рет өткізіледі, сабақтардың ұзақтығы белгіленген мерзімнен аспауға тиіс. 2. Когнитивті салада кемшіліктер. Балалар психологтары әзірлеген психологиялық-гигиеналық негіздер күндізгі сағат 10.00-ден 12.00-ге дейін түзету-дамыту сабағын жоспарлауды ұсынады. Бұл уақыт мидың интеллектуалдық функцияларын ынталандыру үшін, сондай-ақ психикалық еңбекпен қамтуды күшейту үшін ең тиімді болып саналады. Бұл жағдайда түзету жұмыстарына бөлінген аптаның күнін ескеру қажет. Дүйсенбі ақыл-ой жүктемесінің жоғарылауына мүлдем сәйкес келмейді, өйткені бұл күн жұмыс күні деп саналады және ми қызметінің әлеуеті аз. Сейсенбі мен сәрсенбіде ми қызметінің белсенділігі жоғарылайды, сондықтан осы күндері өткізілген сабақтар өте нәтижелі. Бейсенбі күні мұғалім-инноватор Шаталовтың айтуынша, «энергетикалық тесік» деп аталады. Бүгінгі күні интеллектуалдық саладағы кемшіліктерді өтеу үшін түзету дамып келе жатқан сабақ жоспары жоспарлы түрде жүргізілмейді. Сәйкесінше, жұма өнімді ми қызметінің жаңа өсуімен сипатталады және психикалық жаттығуларға жарамды. Сондықтан балалардағы зияткерлік функциялардың кемшіліктерін түзету үшін дұрыс таңдау сейсенбі, сәрсенбі және жұма болады. Бала, оның ерекшеліктері, топтарда күн сайын, дүйсенбі және бейсенбі күндері қажет болған жағдайда қарапайым ойын жаттығуларын жүргізу керек. 3. Эмоционалды-сауық саланың кемшіліктерінің болуы. Кем дегенде, мектепке дейінгі жастағы балалардың эмоционалды-сауық саласында бұзушылықтар бар. Бұл мінез-құлықтың ауытқуларында, өз еркімен эмоцияларды реттеуге және эмоцияларды басқаруға қабілетсіздікте көрінеді. Мұндай балалар тым белсенді, тыныш, жарамсыз, күлкілі, кейде агрессивті болып саналады. Мұндай проблема ата-аналардың көпшілігі анық бұзушылықтарды жоққа шығарып, психологтың көмегінен бас тартқандығына қарамастан, балалардың мамандарының араласуын талап етеді. Өкінішке орай, білікті көмексіз олар тек ауырлатады, уақыт өте келе үйренуге және девиантты көріністерге көшеді. Аптасына екі рет эмоционалдық және еріктілік бұзылыстары бар мектеп жасына дейінгі балаларға арналған түзету және дамыту сабақтары өткізіледі. Мамандардан басқа, мінез көріністерін түзету жөніндегі күш-жігерді психологиялық қызмет мамандарының ұсыныстарына сәйкес әрекет ететін топтың оқытушылары басқарады. Белгілі бір жас санатындағы баланың психологиялық сипаттамаларын мектеп жасына дейінгі балалар үшін түзету-дамыту сабағы жоспарланған сәтте ескеру қажет. Осы жастағы балалардың жетекші қызметі - ойын. Мұғалімдер міндетті түрде өз сабақтарында сәттерді және элементтерді ойнайды. Түзету шаралары осы қағидаға негізделеді, ал сабақтар жоспары алдын-ала дайындалады. Тақырыптық жоспарлау пәндерді көрсете отырып, сабақ кестесін кезең-кезеңмен жасауды қамтиды. Түзету әрекеттерінің күткен нәтижесі міндетті түрде есепке алынады, осы мақсат үшін сессияның соңында рефлексия немесе кері байланыс жоспарланған дұрыс. Ойын сәтін жоспарлау кезінде психологтар арт-терапия, құмды терапия, ертегі терапиясының элементтерін пайдалануды ескереді, өйткені психотерапевтік техника мектепке дейінгі жастағы балалармен жұмыс істеуде олардың тиімділігін ұзақ уақытқа дәлелдеді. Осы әдістердің элементтерін қамтитын түзету дамып келе жатқан сабақ балалардың әртүрлі патологиялармен жұмыс істеуі үшін тиімді пайдаланылады. Кейбір мектеп жасына дейінгі балалар проблемалары балалар білім беру мекемесіне кірген сәттен бастап көрінеді. Өздерінің құрдастарының арқасында мұндай нәрестелер белгілі бір функциялар мен дағдыларды қалыптастырудың жеткіліксіздігімен ерекшеленеді. Кіші мектепке дейінгі жастағы балалардың жағдайына байланысты, бала психологты қарқынды қадағалауды қажет етеді. Кішкентай балалардың толқындық формасының даму ерекшелігі баланың ақыл-ой дамуының айқын көрінісін бермейді. Кіші мектеп жасына дейінгі және ерте жастағы балалармен жеке сабақтарды баланың оқу орнының жағдайына бейімделуін жетілдіру бағытында жоспарлау және өткізу керек [4.78]. Қазіргі уақытта баланы мектепке дайындау, белгілі бір дағдыларды игеруге бейімдеу заманымыздың көкейкесті мәселелерінің бірі болып отыр. Сондықтан балабақшада тәрбиеленуші әрбір баланың психологиялық ерекшеліктеріне мән беру аса маңызды мәселе. Атақты психолог ғалымдары Л.С. Выготский, А.И. Леонтьев, А.С. Запорожец, Л.Д. Венгер, Д.Б. Эльконин, Е.И. Игнатьева, Ю.К. Бабанский, И.Я. Лернер т.б. зерттеушілердің еңбектерінде мектеп жасына дейінгі балалардың жеке басының қалыптасуына әсер ететін әртүрлі іс-әрекеттердің ішіндегі ең маңыздысы шығармашылық белсенділіктің сапалығына назар аударады [5.36]. Алайда мектепке бару қарсаңында баланың психологиялық даму деңгейінде жекелей өзгешеліктер өсе түседі. Бұл өзгешеліктер мынадан көрінеді: балалар бір-бірінен ақыл-ой, адамгершілік және жекелей дамуымен ажыратылады. Олай болатын болса, балаларға психологиялық қолдау жасау балабақшаның ең негiзгi мiндетi болып табылады. Осы мақсатта, менің ойымша, әрбір балабақша ұжымы да ұйымшылдықпен бірлесе жұмыс атқаруы керек. Жыл бойы тәрбиеленушілер тізімі олардың қозғалысына орай өзгертіліп, балалар дамуы бақылауға алынып отырылуы тиіс. Тоқсанына бір рет диагностикалық карта толтырылып, тәрбиеленушілердің жеке психологиялық ерекшеліктері есепке алынып, психологиялық күнделіктері толтырылып отырылуы тиіс. Әрбір тәрбиеші тәрбиеленушілердің психологиялық дамуына яғни балалардың есте сақтау қабілетін анықтау мақсатында көру арқылы "Суреттерді есте сақта!", есту арқылы "Сөздерді есте сақта" әдістемелері; ойлау қабілетін анықтау мақсатында "Бір сөзбен ата!", "Төртіншісі артық", "Қисынсыздықтар", "Жыл мезгілдері" әдістемелері; қабылдау қабілетін анықтау үшін "Не жоғалды", "Мынау не?", "Мына суреттерде не жетіспейді?", "Реттілігін анықта" әдістемелері, зейінділікті анықтау үшін "Белгілерді қой", "Айырмашылықтарын тап" әдістемелері; қиялдау қабілетін анықтау үшін "Фигуралардың суретін салып бітіру", "Әңгіме ойлап тап", "Сурет " әдістемелері бойынша диагностика жүргізе алады. Және де психотүзету әдісі арқылы шамадан тыс белсенді балаларды ең алдымен ойынға тарта отырып, сол арқылы оның бойындағы шеттен тыс энергияны пайдалы нәрсеге бағыттау керек. Осындай шамадан тыс белсенді балаларға "Ұста, ұстама", "Қатып қал", "Терезе арқылы сөйлесу" т.б. сол сияқты ойындар өткізуге болады. Бала психологиясының даму ерекшеліктерін бақылап, оны дамыту бағытында ата-аналармен пікірлесулер өткізіледі және тәрбиешілерге де түрлі кеңестер берілуі тиіс. Атап айтқанда ата-аналармен "Бақытты балалар мекені", "Отбасы-тәрбиенің ұясы", "Менің бақытты отбасым", "Отан-отбасынан басталады" атты тренингтер және "Баланы неге ұруға болмайды" тақырыбында кеңестер, "Сіз қандай ата-анасыз?" тағы сол сияқты сауалнамалар жүргізілген дұрыс. Сонымен қатар тәрбиешілерге де тренингтер өткізіліп, сауалнамалар алынуы керек. Тәрбиеленушілерді жан-жақты дамыту мақсатында түрлі ойындар, санамақтар, ойын-жаттығулар жүргізіліп, топтар үнемі бақылауда ұстап және оқу іс-әрекетіне үнемі қатыстырылып отыру керек. Психологиялық диагноз қою-бұл бір-бірімен байланысты психологиялық қасиеттер мен күй-жағдайлар комплексінің динамикасын, қабілетін, мотивациясын, тұлғаның тұрақты көрсеткіштерін құрылымдық жағынан талдау жасап бейнелеу. Зерттеу нәтижесінде анықталған диагнозға сүйене отырып зерттелінген қасиеттерді жетілдіру, өңдеу және дамыту, немесе емдеу туралы нұсқаулар жасалады. Психологтардың жүргізген зерттеулері көмегімен балалардың психологиялық ерекшеліктерін, өмір сүру заңдылықтарын, қарым-қатынастық ерекшеліктерін анықтап береді [7.53]. жүктеу/скачать 43,76 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|