Барылдауық қоңыздар немесе Барылдақ қоңыздар, Ызылдақ қоңыздар (лат. Царабідае) – қатты қанаттылар отрядына жататын түн қоңыздары, жыртқыш қоңыздардың үлкен тобы. Жер шарында кең тараған 25 мыңдай түрі белгілі, оның 1000-ға жуығы Қазақстанда кездеседі, негізгі туыстары: Сарабұс, Саолосома, Сіцінееа.
Олардың көбісі ұшу қабілетінен айырылған, есесіне өздерінің ұзын аяқтарымен өте жылдам жүгіреді. Барылдақ қоңыздар - белсенді жыртқыштар. Олар қоңыздармен, жұлдызқұрттармен, құрттармен, шырышты ұлулармен айқасуға мүмкіндік беретін күшті жақтармен қаруланған
Олардың көбісі ұшу қабілетінен айырылған, есесіне өздерінің ұзын аяқтарымен өте жылдам жүгіреді. Барылдақ қоңыздар - белсенді жыртқыштар. Олар қоңыздармен, жұлдызқұрттармен, құрттармен, шырышты ұлулармен айқасуға мүмкіндік беретін күшті жақтармен қаруланған
Барылдақтар (Bombyliidae) туыстасы. Екіқанаттылар тобы (Diptera). Имаго кезінде шырынмен және тозаңмен қоректенеді. Гүлдердің үстінен ұшып ұзын тұмсығымен ұшу кезінде шырынын сорады. Дернәсілдері - турақанаттылардың, жарғаққанаттылар, көбелектер және шыбындардың тоғышарлары мен жыртқыштары. Шыбындардың қанаттарының ұзындығы 1-30мм, мөлдір әртүрлі немесе толық боялған. Денесі шағын, жалпақ, дөңгелек пішінді және сары, қоңыр, қара түсті қалың түктермен көмкерілген. Тұмсығының ұзындығы денесінің ұзындығынан асып тұрады және алдыға бағытталған. Жұмыртқасы – гимоноптероид типті (0,5-1мм). Бір жастағы дернәсілі жалын тәріздес (1- 2мм). Ересектері құрттәрізді (10-15мм)
Барылдақтар (Bombyliidae) туыстасы. Екіқанаттылар тобы (Diptera). Имаго кезінде шырынмен және тозаңмен қоректенеді. Гүлдердің үстінен ұшып ұзын тұмсығымен ұшу кезінде шырынын сорады. Дернәсілдері - турақанаттылардың, жарғаққанаттылар, көбелектер және шыбындардың тоғышарлары мен жыртқыштары. Шыбындардың қанаттарының ұзындығы 1-30мм, мөлдір әртүрлі немесе толық боялған. Денесі шағын, жалпақ, дөңгелек пішінді және сары, қоңыр, қара түсті қалың түктермен көмкерілген. Тұмсығының ұзындығы денесінің ұзындығынан асып тұрады және алдыға бағытталған. Жұмыртқасы – гимоноптероид типті (0,5-1мм). Бір жастағы дернәсілі жалын тәріздес (1- 2мм). Ересектері құрттәрізді (10-15мм)
Барылдауық қоңыздар күндіз топырақ арасында жасырынып, түнде қорек іздейді. Сопақша денесінің ұзындығы 1 – 2 мм-ден 80 – 90 мм-ге дейін барады. Түсі көбінесе жылтыр қара, қара, жасыл болады. Жіңішке 3 жұп аяқтары жүгіруге, ауыз қуысы кеміруге жақсы бейімделген. Басы кеудесінен айқын бөлектенген, ұзын мұртшалары бар. Барылдауық қоңыздар дернәсіл және қуыршақ сатылары арқылы дамиды. Жұмыртқаларын тамыз айында топырақ арасына салады, олардан 15 – 20 күнде дернәсіл шығады. Дернәсілдер топырақтың тереңірек қабаттарында қыстап, көктемде жер бетіне шығады да, дәнді өсімдіктердің жапырағымен қоректенеді. Мамыр айында пайда болған қуыршақ 12 – 15 күнде қоңызға айналады. Барылдауық қоңыздардың көпшілігі жәндіктерді, моллюскілерді, құрттарды, т.б. жеп пайда келтіреді. Ал кейбір түрлері (мысалы, астық, тары, т.б) дәнді дақылдардың зиянкестері. Барылдауық қоңыздардың 8 түрі қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген. [1]
Барылдауық қоңыздар күндіз топырақ арасында жасырынып, түнде қорек іздейді. Сопақша денесінің ұзындығы 1 – 2 мм-ден 80 – 90 мм-ге дейін барады. Түсі көбінесе жылтыр қара, қара, жасыл болады. Жіңішке 3 жұп аяқтары жүгіруге, ауыз қуысы кеміруге жақсы бейімделген. Басы кеудесінен айқын бөлектенген, ұзын мұртшалары бар. Барылдауық қоңыздар дернәсіл және қуыршақ сатылары арқылы дамиды. Жұмыртқаларын тамыз айында топырақ арасына салады, олардан 15 – 20 күнде дернәсіл шығады. Дернәсілдер топырақтың тереңірек қабаттарында қыстап, көктемде жер бетіне шығады да, дәнді өсімдіктердің жапырағымен қоректенеді. Мамыр айында пайда болған қуыршақ 12 – 15 күнде қоңызға айналады. Барылдауық қоңыздардың көпшілігі жәндіктерді, моллюскілерді, құрттарды, т.б. жеп пайда келтіреді. Ал кейбір түрлері (мысалы, астық, тары, т.б) дәнді дақылдардың зиянкестері. Барылдауық қоңыздардың 8 түрі қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген. [1]
Таралуы
Олардың таралу кеңістігі - арктикалық тундрадан тропикалық ормандарға дейін, бірақ кей түрлерінің сиреп кеткені соншалық, қамқорлыққа мұқтаждық танытып отыр. Мәселен, Авинов барылдақ қоңыздары, венгер, Геблер және кавказдық қоңыздар Ресейдің Қызыл кітабына ендірілген.
Тәуліктік өмір сүру салты
Осы қоңыздардың барлық күн және түн тіршілік түрлері белгілі. Көктемде жер ылғалдылығына, төмен температураға байланысты түнде тіршілік ететін қоңыздар күндіз де тіршілік ете бастайды. Осылай көктемде жазық жерде бұл қоңыздарды еркін көруімізге болады. Ал жаз басында альпі көгалдарында түнде тіршілік ететін, дегенмен күндіз аса белсенді болатын Царабұс, Птеростіцһұс, Цалатһұс және Небріа секілді қоңыздар кездестіре аласыз. Бір қызықтығы бұндай құбылыс әсіресе Карпат және Кавказдың ылғалдың облыстарына тән
