Сөз мәдениеті, оның элементтері

1. Тіл – тұлғаны қалыптастырудың, әлеуметтік тұрақтануының маңызды құралы. Оқу-тәрбие үрдісінде тіл ерекше орынға ие.

Егер сөзді педагог белгілі бір мақсатта тәрбиелеу құралы ретінде пайдаланса, оның ықпалы, сөзсіз, артады. Кез-келген мамандық бойынша мұғалімнің, тәрбиешінің сөйлеу материалы дұрыс, мотивті түрде таңдалып, тәрбие мақсатына, ситуацияға, белгілі бір жағдайлардың ерекшеліктері мен сипатына сәйкес жүзеге асырылуы үлкен жауапкершілікті қажет етеді.

Тіл және сөз объективті ақиқатта әрдайым біртұтас, ажырамас бөлік ретінде танылғанмен, олар бірдей емес. Тіл – бұл берілген ұжымның барлық мүшелері түгел қабылдайтын жалпыға бірдей мазмұнға ие, сөйлеу практикасында бекітілген тілдік белгілердің (морфема, сөз, сөйлем) жүйесі. Сөз (сөйлеу) – бұл ұжымның тілі өзінің нақты практикалық қолданысын табатын жеке индивидтердің тілдік әрекеті.

Тіл мен сөздің айырмашылықтары бірін-бірі толықтырады. Егер кез-келген нақты қолданыстан абстракцияланған тіл қарым-қатынас жсаудың әмбебап құралы болып танылса, нақты тілдік ситуацияда белгілі бір мазмұнға ие аталған қарым-қатынас құралды сөз болып табылады. Яғни, сөз және тіл – бұл өзара байланысқан тілдік әрекеттің екі түрлі формасы.
2. Қарым-қатынас құрылымын таңдауда адамның, әсіресе, педагогтың жалпы мәдениет деңгейі айқындалады.

Егер педагог алдын-ала міндеттерді белгілеп, оларды көз алдына елестетсе, оқушылармен қарым-қатынас орнату тиімді болар еді: ол қандай мақсатпен сөйлеуі керек, ол нені айтуы керек, қалай сөйлеген дұрыс. Яғни, сөздің психологиялық құрылымын осы мақсатқа бағындыруы тиіс.

Осылайша, мұғалімнің педагогикалық шеберлігі оның ауызша сөйлеудің тәрбиелеу қасиеттерін меңгеру іскерлігіне тәуелділігі анықталды. Осыған байланысты педагогикалық кадрларды даярлаудың маңызды шарты – студенттердің бойында тілге мұқият қарауды және олардың сөйлеу мәдениетін дамытуға нақты бағытталуды белгілеу қажет. Себебі, тіл және сөз – болашақ кәсіптік әрекеттің басты құралы бюолып табылады.
3. Педагогтың оқушылармен қалай сөйлесетіні, оларды қалай түсінетіні, олардың ойлау әрекетін бағыттауы, бағалауы үлгірім мен тәрбиелік ықпалға ерекше әсер етеді. Педагогтың қызметі – сыныпта қолайлы психологиялық ахуал тудыру, материалды оқушылардың мүмкіндігінше меңгеруіне қол жеткізу, тәрбиелік мақсатты жүзеге асыру.

Мынадай ситуацияны көз алдымызға елестетейік. Мұғалім сыныпқа кірді. Балалар 5-ші сабақтан кейін шаршап отыр. Үй тапсырмасын тексеруге ұзақ дайындалып жатыр, біреудің тіпті дәптері де жоқ. Педагог бұнда тұтас сыныпқа, немесе тапсырманы орындамаған оқушыларға ескерту жасауына болады. Сөгіс, ашулы дауыс, үзілді-кесілді сөздер балаларға жағымсыз әсер етіп, олардың белсенділігін, әңгімеге қатысу тілегін, жауапты толықтыру, мысал келтіру және т.б. ұмтылыстарын төмендетуі мүмкін. Бұл жағдайда мұғалім жұмыс жасау ахуалын тудыра алмайды. Сыныппен дұрыс қарым-қатынас орната алмас еді.

Ал бұл ситуацияда тәжірибелі шебер мұғалім шыдамдылықпен оқушылардың кітап, дәптерлерін алып шығуларын күтіп, егер бір-екі оқушы тапсырманы орындамаған болса, тұтас сыныпқа «нотация» оқымай (олармен соңынан бөлек әңгімелеседі), оқушыларға қызықты тапсырма беруді ойлар еді. Әрбір сұрақты жан-жақты ойластыра отырып, мұғалім олардың белсенділігін құптайды. Сабақ оқушылар үшін де, педагог үшін де жеңіл әрі тиімді өтер еді. Оқытудың әдіс-тәсілдерін дұрыс қолдану, теориялық дайындықтан басқа мұғалімнің оқушылармен тіл табыса білуі де маңызды. Сондықтан, оқушыларға бағытталған сөз салмақты, байсалды болғаны жөн. Мұғалім сөзі дөрекі, тіл тигізуші болмауы дұрыс. В.А.Сухомлинский былай жазған: «Байқаңыз! Сөзіңіз өмір бойы тыртығы қалатын нәзік тәнге тиген қамшыдай болмасын...Егер сөз шын жүректен шығып, шынайы болса ғана, сөзде өтірік, теріс түсінік, «ұрсу», «сөгіс беру» тілгеі болмаса ғана, сөз жасөспірімнің жүрегін қорғайды және сақтайды...Педагог сөзі ең алдымен жұбатуы керек»

Мұғалім сөзі оқу-тәрбие жүйесінің маңызды элементі болып табылады. Ауызша сөйлеу шеберлігі, балалардың назарын өзіне аудару және ұстау іскерлігі, сендіру, қызығушылығын ояту іскерлігі, көңіл-күйіне әсер ету – бұл қасиеттерсіз мұғалімді елестету мүмкін емес.

Сөйлеу мәдениеті – бұл әдеби тіл нормаларына сәйкес сөздерді қолдану, айту, өзгерту, басқа лексемалармен біріктіріу, сөйлемді дұрыс құрастыру. Тіл нормалары (орфографиялық, орфоэпиялық, лексикалық, грамматикалық, стилистикалық) дегеніміз қарым-қатынаста қажет болатын құралдардың жиынтығы. Олар әдеби тілге тән, оларсыз сөйлеу мәдениеті болмайды.

Сөйлеу мәдениеті екі компоненттерден құралған: тілдік элементтер мәдениеті және қарым-қатынасты орнату мәдениеті.

Сөйлеу мәдениеті жайындағы ғылым тілтану саласына жатады, ол, ең алдымен, лексика, орфография, орфоэпия, морфология, синтаксис, стилистикамен байланысты. Бірақ тілдік құралдардың мәнерлілігі жайындағы ғылым басқа ғылымдардың элементтерін жинақтайды, олар: әдебиет теориясы, психология, педагогика, анатомия және физиология, физика (акустика) және т.б. Жоғары оқу орны оқытушысының, мұғалімнің сөзі нақты, дұрыс, түсінікті, әдемі, қысқа да нұсқа және т.б. қасиеттерге ие болуы тиіс.

Сөйлеу мәдениеті ұғымына сөздік қордың байлығымен анықталатын лексикалық мәдениет енеді. Бай сөздік қоры – бұл сөйлеу мәдениетінің ажырамас бөлігі. Тілдің байлығы сөздердің санымен емес, оларды түрлі мағынасында қолдану қасиетімен де анықталады. Бұл құбылыс полисемия деген атауға ие. Сөздерді қолдануда өте абай болған жөн. Сөйлеу барысында ең қажетті және келісті сөздерді қолдану дәлдікке – сөйлеу мәдениетінің маңызды сапаларына әкеледі.

Сөздің мәнерлілігіне және дәлдігіне тілдік құралдардың алуан түрін қолдану арқылы қол жеткізуге болады. Олар: синонимдер (әйгілі, атақты, даңқты, танымал), паронимдер (абонемент – абонент, адресат – адресант) және т.б.

Педагогикалық қарым-қатынас үрдісіндегі сөзге қойылатын маңызды талаптардың бірі – қарапайымдылық және ықшамдық. Егер материал артық сөзсіз, үнемді ұсынылса, осы арқылы нақтылыққа, дәлдікке, тиімділікке, сенімділікке жол ашылады. Керісінше, көп сөз, бос сөз педагогикалық ықпалдың әсерін төмендетеді.

Сөздің сапасын тавтология да, яғни бір нәрсені бірнеше рет қайталама сөздермен жеткізу, төмендетеді. Мысалы, әрбір оқушымен жеке жұмыс, бос вакансия, өз өмірбаянын жазу және т.б.

Ауызша сөйлеуде қыстырма сөздерді (жаңағы, осылайша, яғни, әрине, сосын, ия және т.б.) қолдану да тыңдаушыларға кері әсерін тигізеді.

Педагог сөзі бейнелі де мәнерлі болуы керек. Бұл талаппен шаблонды сөз тіркестері мен сөздерін қолдану сәйкес келемейді. Олардың нақты мағынасы көбінесе болмайды, сөзге бюрократтық, кеңселік сипат береді. Дайын трафарет, штамптарды қолдану адамның шығармашылық ойын тежейді.

Сөйлеу мәдениетінің ажырамас бөлігі – сөздің грамматикалық сауаттылығы, яғни сөздің, сөз тіркестерінің, сөйлемдердің формаларын қолданудағы норматив. Әрбір сөз таптарына (зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік) белгілі бір бекітілген өзгертулер тән. Синтаксистік ережелерге сүйене отырып, мұғалім өз сөзінде оқушылардың қабылдауына жеңіл болатын жай сөйлемдерді қолданғаны жөн. Әрдайым тек жай сөйлемдерді қолданып қоймай, сөздің бірізділігін, мәнін, ырғақтығын жоймау үшін күрделі құрмалас сөйлемдерді қолданған дұрыс. Хабарлы сөйлемдермен қатар материалдағы негізгі мәселені көрсетуде, оқушылардың назарын аударарда, олардың ақыл-ойын белсендендіруде, проблемалық ситуацияны тудыруда сұраулы, риторикалық сөйлемдер қолдану орынды.

Педагог сөзі сауаттылығымен қатар мәнерлілігімен, бейнелілігімен, эмоционалдығымен ерекшеленеді. Оған фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, афоризмдер, анафора, градация, инверсия сынды стилистикалық фигуралар жатады.

Интонация – ауызша сөйлеудің жүрегі. Оның екі түрі бар: логикалық және эмоционалдық-экспрессивті. Логикалық интонацияның мақсаты – сөйлемде маңызды мәнге ие сөздерді айқындау. Эмоционалдық-экспрессивті интонация мұғалімге өзі әңгімелеп отырған адамдарға, құбылыстарға, оқиғаларға деген қарым-қатынасын, көзқарасын, сезімін, бағасын көрсетуге мүмкіндік береді.

Осылайша, тіл – бұл маңызды ақпарат құралы, педагогикалық қарым-қатынас құралы, тәрбиешінің тәрбиеленушілерге ықпал ету құралы. В.А.Сухомлинский сөздің маңызын былайша көрсетеді: «...Сөз – адамның мінез-құлқының өте нәзік салаларына өз әсерін тигізуге қабілеті бар өте жіңішке пышақ. Оны дұрыс қолдана білу іскерлігі – ұлы өнер. Сөз арқылы жан сұлулығын тудыруға болады, керісінше, сөзбен оны бүлдіруге де болады. Ендеше, тек сұлулықты тудыратын іскерліктерді меңгерейік».

Балалар педагогтың сөйлеу қабілеттерін өте жақсы сезеді. Кейбір дыбыстардың дұрыс айтылмауы олардың күлкісін келтіруі мүмкін, бір сарынды үн олардың іштерін пыстырса, дұрыс қойылмаған интонация, ашық әңгімедегі қатты дауыстап сөйлеу, өтірік, жасанды нәрсе ретінде қабылданып, оқушыларды мұғалімнен алыстатады.

Кейбіреулердің айтуынша, дауыс пен ырғақ – бұл адамға берілетін табиғи дарындылық. Бірақ қазіргі эксперименталдық физиологияның зерттеулері бойынша, дауыстың сапасын түпкілікті өзгерту әбден мүмкін. Тарих мәліметтеріне сүйенсек, осы бағыттағы адамның өзін-өзі жетілдіруінің таң қаларлық нәтижелерін көруге болады. Әйгілі Демосфен өзінің денелік кемшіліктерін жеңе отырып, Ежелгі Грецияның әйгілі саяси шешені атанған. Осылайша, Владимир Маяковский да 20 жасында аузына кішкентай тастарды толтырып алып, шулы Рион жағасында сөз сөйлеп, өзін халық алдында сөйлеуге дайындаған.

Бұлардың бәрі бізге үлгі болғанмен, олардың әдістемесін біз қолданбаймыз. Бұл тек техниканы меңгеруде адамға үлкен ұмтылыс, күшті ерік және жүйелі дайындық қажеттігінің дәлелі бола алады. Қазір театр педагогикасына негіздеоген сөйлеу техникасын дамытуға арналған жаттығулар жүйесі жинақталған.