Бас редактор Байжуманов М. К

ISSN 1607-2774 
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің хабаршысы № 4(92)2020 
290 
 
Мал шаруашылығын қарқынды дамыту елдің түрлі аймақтарындағы шарттарға сәйкес, 
жаңа технологияларды әзірлеуге белгілі бір талаптар қояды. Осы орайда ет және жүн 
өндірісін ұйымдастыруда қолда бар малды, өндірістік қуаттылықты, технологиялық 
құралдарды, мал азығын, еңбек және басқа ресурстарды тиімді пайдалануға негізделген 
тиімді әдістер қажет.
Қазіргі нарық жағдайында ашық бәсекелестік, экономиканың тиімділік дәрежесін 
жоғарылату және бәсекеге қабілетті салаларында өнімнің өсуіне және сапасын жақсартуға 
тікелей байланысты. Осы дәрежеге жету үшін, аз шығын жұмсалатын тиімді технология 
жолын пайдалану керек. Сол себептен нарық экономикасы жағдайында, етті-майлы қой 
шаруашылығын дамытуда озық бағытарды пайдалану, етті-майлы қойлардың жақсы 
сипаттамалары, яғни тез өсіп жетілуі және жоғары ет өнімділігі, халықтың сапалы жас қой 
етімен қамтамасыз етуде маңызы зор. Қазақстанда барлық түрдегі етке деген мұқтаждық, 
халықтың жан басына шаққанда – 57 кг, соның ішінде қой етіне – 7 кг. Елде 15 % шамасында 
ет шет елдерден сатылып алынады. Сол себептен бірден бір әдіс, етті-майлы қой 
шаруашылығында, аз шығынды технологиямен қой етін өндіруді жоғарылату, селекциялық 
бағытқа сүйене отырып, қой тобын толықтыру, өнімділігін жоғарылату, туыстық жұптарды 
сұрыптау жолымен, егіз туылған қозылар және бір жылда бір рет төлдеудің орнына 
малдардың жиі төлдеуін ұйымдастыру керек. Олай болса қой шаруашылығында өндірілетін 
өнімдерді өңдеуді үдету қажет, ол үшін қойлардың тобын толықтыру есебінен және 
саулықтың төлдегіштігін жоғарылату негізінде қойлардың тез көбеюінің өнімділігін арттыру [1-
2]. 
Шөлді аймақтың таулы аудандарында бес бөлікті жайылым айналымы ұсынылады. 
Жыл бойы және жылдың әр мезгіліне қарай жайылымдарда қамау жүйесі бойынша 
аумақтарда шөбін шабумен бірге жаю және жайылымды уақытша демалдырып алмастыра 
пайдаланады. Сонымен қатар, мұнда кейбір аумақтарға шөп себіліп, ал оны екінші жылы 
күзде немесе үшінші жылдың басында пайдалана бастайды. Шөлді аймақтың құмды 
аудандарында төрт бөлікті жайылым айналымы тиімді, және мұнда жеке аумақта ұстау 
немесе қамау жылына бір рет қана пайдаланады [3-4]. Қой етін өндіру шаруашылық 
жағдайына байланысты жайып семірту немесе бордақылаудың екі типін қолдану арқылы іске 
асырылады: қарқынды – тәуліктік тірілей салмақ өсімі 200-250 г, ұзақтығы 60 күнді қүрайтын, 
5-6 айлық салмағы 35-40 кг қозыларды етке өткізу; жеделдетілген-қарқынды – тәуліктік 
тірілей салмақ өсімі 120-150 г, 90-120 күнді құрайтын 7-8 айлық салмағы 37-45 кг болғанда 
қозыларды етке өткізу. Қозыларды етке өткізуге 45-60 күн қалғанда жүнін қырқып, 1,0-1,5 кг 
қозы жүнін алады. Етке өткізуге дейінгі қалған уақытта қозы жүні 2,5-3 см өсіп, сойылғаннан 
кейін сапалы қозы терісін алуға мүмкіндік береді. 
Жұмыстың тәжірибелік бөлігі Батыс Қазақстан облысы, «Шаруа» шаруа қожалығында 
жүргізілді. Саулықтың сүт өнімділігі қозы туылған кезден, 20 күндік жасына дейінгі салмақ 
қосуы арқылы анықталды, әдістемедегі қорытындыда қозының 20-күндік жасындағы тірі 
салмағыннан туылған кездегі салмағы алып тасталынды. 
«Шаруа» шаруа қожалығы жағдайында еділбай қойының өнімділік сапасы, аналық 
қойлары мен қошқарлары ірі, қошқарлардың тірідей салмағы 100 кг, ал жасы үлкен ана 
саулықтар – 64,5-74,7 кг, алғашқы тумалар – 56,0-58,5 кг болды. 
Тұқымдық қошқарлардан қырқылып алынған жүн 2,0-2,8 кг, ал аналық саулықтан – 1,5-
2,0 кг, ал жас төлдерден – 0,9-1,0 кг, ал жуылған жүн шығымы, тиісінше – 66,8; 68,1 және 
71,4% болды.
Еділбай қойларының жүнінің морфологиялық құрамы мамық, өтпелі қылшықтан және аз 
мөлшерде құрғақ жүннен тұрады. Қошқарлардың жамбасындағы жүні – 56,0-59,0 % мамық, 
32-30% өтпелі қылшық талшықтан, 5-10,5% қылшықтан және құрғақ қылшықтан, 2,0% аз өлі 
талшықтан, ал саулықта тиісінше – 58-59; 33-34; 9,0% тұрады. 
Жүннің жіңішкелігі, мамық талшығы, малдың жамбасында және санында анықталды. 
Қошқарда – 20,7 мкм, өтпелі жүн – 27,4-49,4 мкм, қылшық жүн – 93,4-103,2 мкм, ал 
саулықттарда тиісінше – 20,1-22,0; 48,5-58,2; 81,0-95,5 мкм болды. 
Мал тобын толықтыру яғни олардың санын көбейту жекелеген ерекшелігіне сай және 
оларды азықтандыру және бағу жағдайына байланысты. 
Біз «Шаруа» шаруа қожалығының қошқарлары мен саулықтарының шағылыстырудың 
әр түрлі нұсқауларын қолданып, олардың саны жағынан қанша қозы туылғанына 

ISSN 1607-2774 
Вестник Государственного университета имени Шакарима города Семей № 4(92) 2020 
291 
байланысты зерттеулер жүргіздік (1-кесте). 
Қойдың бас санының көбейуінің себебі 17,8% саулық егіз төлдеді және бұл 
шаруашылықта қойлардың төлдеуін сығылыстыру арқылы іске асырылды. 
Осы кезде 41 бас ана саулықтан жыл ішінде 2-мәрте төл алынды, ал 15 ана саулық екі 
жылда 3-мәрте төл берді. Сондықтан төлдегіштік 117% құрады. Жас төлдердің енесінен 
сүттен ажыратқандағы сақталуы 98,3% болды. Жалқы және егіз түрінде туылған 
саулықтарды сондай қошқарлармен будандастырғанда орташа төлдегіштігі бойынша ерекше 
айырмашылық анықталмады. 
Кесте 1 – Әр түрлі нұсқаулар арқылы будандастырғандағы ана саулықтың төлдегіштігі, 
%
Саулықтардың туу типі 
Туылған қозы саны саулықтардың төлдегіштігі 
егіз (n=25) 
жалқы (n=25) 
орташа 
Егіз 
129,6 
118,4 
124,0 
Жалқы 
129,8 
116,4 
123,1 
Егіз және жалқы қошқарларды егіз түрінде туылған саулықтармен жұптастырып 
будандастырғанда саулықтардың төлдегіштігі (129,6-129-8%), сондай қошқарларды жалқы 
болып туған саулықтарда қолданғандағы төлдегіштігінен (116,4-118-4%) анағұрлым жоғары 
болды.
Саулық бірінші рет егіз қозы бергенде оның кейінгі қозылауында, төлдегіштігі 
анағұрлым артық болды. Барлығын қорытындылай келгенде, жалқы және егіз болып туылған 
қошқарларды егіз түрінде туылған саулықпен будандастыру саулықтардың төлдегіштігін 
жоғарылататын шара болды. 
Еділбай қойының сүт өнімділік деңгейін және оның қозысының тірі салмағымен 
байланыстылығы зерттелді. Жалқы туылған саулықтың орташа сүттілігі 1,026 кг немесе 120 
күн кезіндегі сүттілігі 123,1 кг, ал егіз туған саулықтарда бұл көрсеткіштерінің сәйкестік теңдігі 
– 1,156 және 138,7 кг болды (2 кесте). 
Кесте 2 – Еділбай тұқымды саулықтарының ай сайынғы сүт маусымындағы орташа 
күндік сауылған сүттің өзгерісі (кг) 
Сүттену айлары 
Аналық саулықтар тобы және тірілей салмағы 
63,0 
58,0 
53,0 
орташа 
M±m 
M±m 
M±m 
M±m 
Жалқылар (п=10) 
I 
1,426±1,42 
1,240±0,94 
1,154±0,65 
1,273±1,07 
II 
1,450±1,47 
1,342±1,28 
1,251±1,25 
1,348±1,07 
III 
1,030±1,47 
0,853±1,49 
0,722±0,95 
0,868±1,06 
IV 
0,692±1,45 
0,602±0,91 
0,550±1,03 
0,615±0,60 
120 күннен кейін орташа 
1,149±1,67 
1,008±1,88 
0,919±1,80 
1,026±2,21 
Егіздер (п=10) 
I 
1,592±1,67 
1,438±1,50 
1,320±1,09 
1,4501,34 
II 
1,550±1,06 
1,482±0,74 
1,330±0,89 
1,454±0,87 
III 
1,170±1,51 
1,293±0,96 
0,852±1,02 
0,994±1,24 
IV 
0,834±1,39 
0,706±1,11 
0,638±1,27 
0,726±0,64 
120 күннен кейін орташа 
1,286±1,04 
1,146±0,97 
1,035±0,93 
1,156±1,86 
Сүттің ең көп мөлшері екінші айдағы сүт кезеңінде байқалды, ал келесі 3-ші, әсіресе 4-
ші айда сүт мөлшері едәуір кеміді. Кестеде көрсетілгендей қойлардың салмағы артқан сайын 
саулықтардың сүттілігі артатыны байқалды. 
Еділбай саулықтарының сүтінде – 7,46% майы, 5,52-5,57% ақуызы, 5,14-5,77% қант, 
0,82-0,96% күлі болды, сүттің тығыздығы – 1,029-1,030 г/см және қышқылдығы – 19,0-19,4 
0 
Т 
болғаны анықталды. 
Қозылардың дамуы олардың туылғаннан сонау енесінен сүттен ажыратқанша жүреді. 
Қозыларды енесінен сүттен ажыратқан кезі - өте маңызды кезең. Қозылардың өсуі және 
дамуы туылғаннан бастап, енесінен ажыратқанға дейін, тірілей салмағының және сыртқы 
тұлғасының көрсеткішінің өзгерісін байқадық. 
Қозының өсуі және дамуы сүт мезгіліне және аналық саулықтың сүттілік өнімділігіне 
байланысты болды. Қозылардың қарқынды жылдам өсуі алғашқы сүттілік кезеңнің екі 
айлығында болды, ал одан кейін олардың өсу қарқыны едәуір төмендеді (3 кесте). 

ISSN 1607-2774 
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің хабаршысы № 4(92)2020 
292 
Кесте 3 – Жалқы және егіз саулықтардың қозыларының туылғаннан бастап сүттен 
ажыратқанға дейінгі тірілей салмағының өзгерісі 
Көрсеткіш 
Қозылар тобы 
жалқы (n=15) 
егіз (n=15) 
Қозының тірі салмағы, кг 
Туылған кезде 
4,9±0,3 
3,9±0,5 
1-айлығында 
12,8±0,5 
8,8±0,3 
2-айлығында 
19,2±1,0 
13,6±0,4 
3-айлығында 
24,6±1,1 
18,0±1,2 
4-айлығында 
29,1±1,8 
22,3±1,1 
Барлық мезгілдегі салмақ, кг 
24,2 
18,4 
Орташа күндік салмақ өсімі, г 
1-айдан кейін 
263 
163 
2-айдан кейін 
213 
163 
3-айдан кейін 
180 
144 
4-айдан кейін 
150 
133 
Барлық мезгілдегі күндік салмақ 
201 
153 
Алдыңғы екі айда жалқы қозылардың орташа тірілей салмағы 14,3 кг-ға көбейді, ал егіз 
қозылардың салмағы 9,8 кг, ал екеуінікі 19,56 кг көбейді. 
Соңғы екі айда қозылардың орташа күндік салмақ қосуы жалпы төмендеп жалқы 
қозылардың тәуліктік өсімі 3 айда – 180, ал 4 айда – небәрі 150 г болды. Бұл көрсеткіштер 
егіз қозыларда төмендеу болды (144 және 133 г).
Шаруашылықта мал тобын толықтыруын көбейту мақсатында 1,5 жылда екі рет қозы 
алу үшін сығымды қоздатуды қолданғанда 126 аналықтан 157 қозы немесе төлдегіштігі 124 
% болды, аналықтардың 22,2 % (n=28) егіз қоздады, яғни 2018-2019 жылдарға карағанда 7 % 
және 4,4 % көп. Саулықтардың сүт өнімділігін зерттегенде, барлық сүттілік мерзімінде жалқы 
саулықтарда және жалқы қозылаудағы күндік сүттілігі шамамен 1,026 кг болды.
Әдебиеттер 
1. К.Iskakov, B. Kulataev, G. Zhumagaliyeva, Pere Casanova. Productive and Biological Features of 
Kazach Fine-Wool Sheep in the Conditions of the Almaty Region/ Online Journal of Biological Science.2017. 
– Vol.17 – Iss.3-P. – 219-255. 
2. Mark Rutter S. Review. Grazing preferences in sheep and cattle: – Implications for production, the 
environment and animal welfare // Canadian Journal of Animal Science. – 2010. – Vol. 90(3). – P. 285-293. 
3. Медеубеков К.У., Нартбаев А., Аязов Г.У.,Ажимбетов Н.Н. Селекция североказахских мериносов на 
многоплодие. Воспроизводство и выращивание молодняка в овцеводстве. Сб.науч.тр. КазНИТИО. – 
Алма-Ата,1984. – С. 3-20. 
4. Мүлік К., Искаков Қ., Шаугимбаева Н.Н., Құлатаев Б.Т. Қазіргі таңдағы шаруашылық жағдайдағы 
қойларды азықтандыру мен күтіп-бағу ерекшеліктері // «Агроөнеркәсіп кешенді дамытудың ғылым мен 
білімнің басымды бағыттарының жаңа стратегиясы» Қазақ ұлттық аграрлық университетінің 85-
жылдығына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы, 2015. 
– Б. 337-340.
ТЕХНОЛОГИЯ ВЫРАЩИВАНИЯ ЯГНЯТ ЕДИЛЬБАЙСКОЙ ПОРОДЫ В ЗАПАДНОМ РЕГИОНЕ 
КАЗАХСТАНА 
Г.Е. Әбдіғалиева, Б.Т. Кулатаев, К.Х. Нуржанова 

жүктеу/скачать 9,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: