Батыс қазақстан ауыл шаруашылығЫ 1946-2000 жылдарда
жүктеу/скачать 2,58 Mb.
|
| Ауыл шаруашылығы
Экономика – тарихи дамудың маңызды факторларының бірі. Батыс Қазақстан облысының экономикасы жалпы Қазақстан экономикасының құрамдас бір бөлігі болып табылады. Экономика негізгі екі жетекші саладан-ауылшаруашылығынан және өнеркәсіптен тұрады. Кеңес Социалистік Республикалар Одағы жоспарлы экономика саясатын жүргізді. Жоспарлы экономика негізінде бесжылдық жоспарлар белгіленді. Ауыл шаруашылығы да өз кезегінде екіге бөлінеді: 1. Егіншілік. 2. Мал шаруашылығы. 1946-1950 жылдардағы біздің облыстың колхоздарының ерекшелігі оңтүстік топтарындағы егіншілік аймақтарының қысқаруы мен солтүстік топтарындағы аймақтарының өсуімен сипатталады. Бұны мына мәліметтерден көруге болады:
Оңтүстік аудандардағы мұндай егіншілік аймақтарының қысқаруы табиғи жағдайлармен байланысты. Яғни жаңбырдың аздығына, күннің ыстығына, құрғақшылыққа байланысты бұл аудандардағы ауыл шаруашылығы мәдениетінің тұрақты өнімдерін алуға кері әсерін тигізді. Осы оңтүстік аудандардағы егін танаптарының қысқаруына қарамастан осы бесжылдықта егіншілік кәсіптің негізінен өскенін байқаймыз. Ал транспорт, механизация, ауыл шаруашылығы құралдарына келсек, трактор паркіндегі соңғы жылдардағы толықтырулар болмаған себепті олардың техникалық жағдайлары шамалы болатын. Осы жағдайларды жақсарту үшін 1412 ескі тракторды істен шығарып, олардың орнына 647 жаңа трактор әкелу көзделген болатын. Осылайша бесжылдық соңында ауыл шаруашылығы жұмыстарында барлығы 2112 трактор жұмыс істеуі керек болған. Комбайн паркінде де 777 ескірген комбайынды ауыстырып, бесжылдықтың соңында жұмыстарға 821 комбайынды қатыстыру көзделген. Ауыл шаруашылығы жұмыстарын механикаландырудың проценті мынадай болды:
Соғыстан кейінгі кезеңде, мал шаруашылығы өз дамуының жаңа кезеңіне енді. Оның интенсивті өсуі үшін қолайлы жағдайлар жасалды. Мемлекет колхоздар мен совхоздарға зор материалдық – техникалық көмек көрсетті, шаруашылықтың еңбек ресурстары Кеңес Армиясының қатарынан қайтып келген жауынгерлер есебінен толықтырылды. Соғыстан кейінгі бесжылдықта бүкіл Қазақстанмен бірге біздің облысымыздың да еңбекшілері едәуір табысқа жетті. Мал шаруашылығы қауырт өрледі. 1946-1950 жылдары облыстың колхоздарында қоғамдық мал барлық түлектерден 617 мың 848 басқа өсті. Мұның ішінде ірі қара малы бесжылдық ішінде 75 мың, яғни 49,8 процент, қой мен ешкі мыңнан астам, яғни 99 процент, жылқы 39 мың, яғни 100 процент, түйе 37,7 процент, ал шошқа екі есе дерлік өсті. Ет тресінің совхоздарында 5 жылда мал 131 мың басқа, 49,4 процентке өсті, төл алу ісі жақсарды. Көптеген колхоздарда 100 аналық малдан 95 бұзау, 92 құлын алынды. Малдың өнімділігі де артты. 1950 жылы облыстың колхоздары соғыстан бұрынғы 1940 жылға қарағанда мемлекетке 10 миллион 477 мың литр сүтті, 47 мың центнер етті, 9 мың центнер жүнді артық тапсырды. Мал шаруашылығының өнімділігін арттыруда Приурал, Теректі Зеленов аудандары едәуір табыстарға жетті. Теректі ауданында 1950 жылы әрбір сауын сиырдан 1468 литр, Приурал ауданында 1541 литр, Зеленов ауданында 1293 литр сүт алынды. Облыста әрбір сауын сиырдан 2000 литрден астам сүт алып жүрген колхоздар да аз болмаған. Мысалы, Теректі ауданының Калинин атындағы колхозының сауыншысы Дядюренко Анна Василиьевна 1950 жылы өзіне бекітілген 12 сиырдың әрқайсысынан 2464 литр сүт сауды. Қой қырқуда Теректі, Приурал және Бөрлі аудандарының колхоздары мол өнімге ие болды. Приурал ауданының Володарский атындағы колхозы 1950 жылы үлкен қойдан 4 килограмнан астам меринос жүнін қырықты. Облысымыздың егіншілері де осы жылдары бірталай табыстарға жетті. 1950 жылы облыс мемлекетке астықты 1949 жылға қарағанда 2 миллион 30 мың пұт артық тапсырды. Ал, бағалы азықтық дақыл – жаздық бидай мемлекет белгілеген жоспардан 855 мың пұт артық тапсырылды. Бұл жөнінде Теректі, Приурал, Зеленов және Бөрлі аудандарының колхоздары тамаша табыстарға жетті. Мысалы, Приурал ауданындағы Молотов атындағы колхозда Шевцев бригадасы 250 гектар жаздық бидай көлемінің әрбір гектарынан 126 пұттан бидай алды. Бұл жеңістерге жетуде машина – трактор станциялары, механизатор кадрлар, тракторшылар, комбайншылар, машинистер, механиктер шешуші роль атқарды. Тек 1950 жылы ғана облысымыздың колхоздары мен совхоздары 345 қуатты шынжыр табанды трактор, 189 комбайн, 145 автомашина, тракторға тіркейтін 287 кең адымды шөп машинасын, 134 өздігінен жүретін сенокосилька және т.б. ауылшаруашылық машиналарын алды. Мұның бәрі негізгі ауыл шаруашылық жұмыстарын тез механикаландыру үшін қолайлы жағдай жасады. 1950 жылы ауыл шаруашылық жұмыстарын механикаландыру 1946 жылға қарағанда 2 есе дерлік көп. Ауыл шаруашылығында техниканы пайдалану жақсарды, трактордың, комбайнның, шөп шабатын машинаның жұмыс өнімділігі артты. Облыстың машина – трактор станциялары 1950 жылы мемлекеттік жоспарды асыра орындады. Мысалы, Буденный атындағы машина – трактор станциясы трактор жұмысының жоспарын 113,3 процент орындады. 1950-1954 жылдары да облыс еңбекшілері елеулі табыстарға жетті. 1950 жылғымен салыстырғанда 1954 жылы облыс колхоздары мен совхоздарында ауыл шаруашылық дақылдарының барлық егіс көлемі 65,9 процент ұлғайды. Азықтық бағалы дақыл-жаздық бидайдың егіс көлемі колхоздарда 31,5 процент, совхоздарда 171 процентке артты. Дәнді дақылдардың егіс көлемі негізінен тың және тыңайған жерлерді игеру есебінен ұлғайтылды. Облыс колхозшылары мен колхозшы әйелдері, машина-трактор станциялары, совхоз қызметкерлері, барлық шаруашылық еңбекшілері 1954 жылы партия мен үкіметтің тың және тыңғайған жерлерді игеру жөніндегі тапсырмасын орындауға барлық күш-жігерлерін жұмсады. Осының нәтижесінде облыс колхоздарында 454 мың гектар, совхоздарда 116 мың 700 гектар тың және тыңайған жер игерілді. 1953-1954 жылдары облыстың колхоздары мен совхоздары қоғамдық мал шаруашылығын өркендетуде елеулі табыстарға ие болды. Көптеген колхоздарда, совхоздарда сиырдың, шошқаның саны 1950 жылғымен салыстырғанда едәуір өсті. Малдың тұқымын асылдандыруға, өнімділігін арттыруға бағытталып бірталай шаралар іске асырылды. Осының нәтижесінде 1954 жылы облысымыз мемлекетке 117 мың центнерден астам сүт пен 43 мың центнерге жуық жүнді 1953 жылғыдан артық тапсырды. Колхоздарда сүт өндіру 1950 жылға қарағанда едәуір артты. Облысымыздың барлық шаруашылықтарынан мемлекетке 1954 жылы 1953 жылмен салыстырғанда жұмыртқа екі есеге жуық, ал 1950 жылғымен салыстырғанда 91134 центнер ет, 70 мың центнерге жуық сүт көп тапсырылды. 1950-1955 жылдары облысымызда 9 машина-трактор станциясы ұйымдастырылды. Бұл кезеңде машина-трактор станцияларының жаңа орталықтары пайда болды. Жөндеу мастерскойларын, тұрғын үй және мәдени құрылыстарға мемлекеттен көп ақша босатылды. Семиглаво-Мар, Жұлдыз тағы басқа бірнеше машина-трактор станцияларының құрылыстары үшін мемлекеттен ондаған миллион сом қаржы босатылды. 1954 жыл – бұл тың және тыңайған жерлерді игерудің алғашқы жылы еді. Тың және тыңайған жерлерді игеру ауыл шаруашылығының барлық салаларын өркендетуге бағытталған, мерзімінде қолданылған және қажетті шара болды. Орал өңірі республиканың астық қоймаларының біріне айналды. Облыс колхоздары мен совхоздарында 1954 жылдан 1958 жылға дейін 1 миллион 200 мың гектар тың және тыңайған жер игерілді. 1953 жылғымен салыстырғанда егіс көлемі 2,3 есе ұлғайтылып, 1958 жылы 1,5 миллион гектарға жетті. Мұның өзі астық өндіру мен мемлекетке тапсыруды едәуір арттыруға мүмкіндік берді. 1957 жылдың қуаңшылық болғанына қарамастан, 1956-1957 жылдардың өзінде-ақ облыс мемлекетке 48 миллион пұт астық тапсырды. Алайда ауыл шаруашылық дақылдарының шығымдылығы төмен болды және ауа райына қарай жыл сайын қауырт ауытқып отырды. Егіншіліктегі сапа көрсеткішін жақсартуда 1958 жыл бетбұрыс жылы болды. Бұл мезгілде егіншілік мәдениеті жақсарып, бидайдың, арпаның және басқа дақылдардың егіс көлемі ұлғайтылды. Мысалы, сол жылы бидай егісінің көлемі 1953 жылғы 220 мың гектар орнына 829 мың гектарға жеткізілді немесе 3,7 есе ұлғайтылды. 1958 жылы әрбір гектардан жоспарлы 6,2 центнер орнына 8,9 центнер өнім алынып, барлығы 67 миллион пұттан астам астық жиналды. Облыс Одақ қоймасына 50,7 миллион пұт астық құйып, мемлекеттік жоспарды мерзімінен бұрын және едәуір асыра орындады. Орал өңірі бұрын ешқашан мұншама астық тапсырған еместі. Осы жетістіктері үшін Орал облысы республикада бірінші болып, Ленин орденімен наградталды. Колхоздардың экономикасы едәуір нығайды. Егер 1953 жылы колхоздардың ақшалай табысы 9,1 миллион сом болған болса, 1958 жылы колхоздардың саны едәуір азайғандығына қарамастан табыс мөлшері 50,8 миллион сомға дейін көтерілді немесе 5 еседен аса көбейді. Облыста совхоздар саны көбейді және экономикасы нығайды. Олардың астық өндірудегі арасалмағы 49 процентке дейін өсті. Совхоздар 6 миллион сом пайда келтірді. Міндет астық өндіруде қол жеткен табыстарды баянды ету болатын. Осы міндетті орындау жолында диқандар қажырлы және жанқиярлық еңбек етті. Астық өндіру мен оны мемлекетке тапсыру үздіксіз өсті. 1951 жылдан 1955 жылға дейін колхоздар мен совхоздар мемлекетке 14 миллион 165 мың пұт немесе орта есеппен жыл сайын 2 миллион пұт астық тапсырған болса, 1956 жылдан 1960 жылға дейін мемлекет қоймасына 157 миллион пұт астық құйды. Орта есеппен жыл сайын тапсырылған астық 31,4 миллион пұт болды, басқаша айтқанда ол 11 еседен аса өсті. Астық өндірудің өсуі егіс көлемін ұлғайту есебінен ғана емес, ең алдымен егіншілік мәдениетін жақсарту есебінен болғанын атап көрсеткен жөн. Жерді өңдеу мен дәнді дақылдарды өсірудің агротехникасында жемісті өзгерістер болды. Сортты тұқымдардың ара салмағы 1953 жылғы 30 проценттен 1960 жылғы 90 процентке дейін өсті. Егін әдетте, зябь пен парға орналастырылатын болды. Егін салу мерзімі 30-35 күннен 10-15 күнге дейін азайды. Егер бұрын егін жинау 45-60 күнге созылатын болса, 1965 жылдары ол 25-30 күнде аяқталып отырды. Облыс диқандары 1959-1966 жылдары мемлекетке барлығы 288,2 миллион пұт астық тапсырды және сатты, бұл жоспарда белгіленгеннен 78 миллион пұт көп. 1962 жылы облыс 1 миллион 120 мың гектар егіннің әрбір гектарынан орта есеппен 11,7 центнер өнім жинап, мемлекетке әрбір гектарынан 8,5 центнер астық тапсырды. Колхоздар мен совхоздар Одақ қоймасына 62,5 миллион пұт астық құйып, 2 жылдың жоспарын орындады. 1963 жылдың ауа райы қолайсыз болды, соның өзінде бұл жылы да бағындырылған тың өзінің күшін көрсетті. 1 миллион 225,7 мың гектар егіннің әрбір гектарынан орта есеппен 9 центнер астық алынды және жалпы өнім 71 миллион пұт орнына 46,6 миллион пұт астық сатылды. 1964 жылы Орал өңірінің колхоздары мен совхоздары астық өндіруде қуанышты нәтижелерге ие болды. Олар 1 миллион 387 мың гектар егіннің әрбір гектарынан орта есеппен 11 центнер өнім жинап, мемлекет қоймасына 56,2 миллион пұт астық құйды, бұл екі жылдың жоспарына жуық. Тың жерлерді игеру, астық өндіруді арттыру облыс колхоздары мен совхоздарындағы мал шаруашылығының өркендеуіне қолайлы әсер етті. Ауыл шаруашылығының еңбеккерлері қоғамдық малдың санын көбейту және мал шаруашылығы өнімдерін өндіруді арттыру жолында қажырлы күрес жүргізді. Ең алдымен жемшөп базасы едәуір нығайтылды. Егер тың жерлерді игеруге дейін облысымызда мал азығының жайып бағу, пішен сияқты түрі үстем болған болса, 1960 жылдары солтүстік аудандар ғана емес, оңтүстік аудандарда жемшөп рационында сүрлем мен құрама жемшөптердің ара салмағы артты. 1952 жылғы қатты қыстан кейін мал шаруашылығы да шапшаң қарқынмен өркендей бастады. Астық және қой совхоздарының ұйымдастырылуы тауарлы астық пен жем өндіруді арттыру үшін де, мал шаруашылығын өрге бастыру үшін де кең мүмкіндік ашты. 1950-1960 жылдары малдың саны көбейді, оның өнімділігі артты. Мал шаруашылығы өнімдерін өндірудің өсуі мемлекеттің бұл өнімдерді бұрынғыдан анағұрлым көп дайындауына жағдай туғызды. Облыс ет пен сүт жөнінде ішкі қажетін толық қанағаттандырып, одақтық және республикалық қорларға едәуір мөлшерде өнім тапсырды. Малдың саны едәуір көбейді. 1954 жылғымен салыстырғанда 1967 жылы малдың барлық түлігінің абсолютті өсімі 2 миллион бас болды. Қой мен ешкі жоғары қарқынмен өсті. Мал шаруашылығының интенсивті өркендеуімен қатар ет өндіру едәуір ұлғайды. 1954-1962 жылдарда облыста малдың барлық түлігінің өсу қарқыны тұтас Қазақ ССР-індегіден едәуір жоғары болды. Ал қой шаруашылығының өсу қарқыны жөнінде Орал облысы республикада бірінші орын алды. Орал өңірі қой шаруашылығы өркендеген ауданға айналды. Қой негізінен совхоздарда шоғырландырылды. Қой санының шапшаң өсуімен қатар оның сапасы едәуір жақсарды. Қой шаруашылығы өз төлінің есебінен өркендетілді. Соның өзінде жыл сайын қой етке тапсырылды. 1950 жылдың екінші жартысы – 1960 жылдары облыста ірі қараның саны 160 мың бас, оның ішінде сиыр – 70 мың бас көбейді. Мысалы, «Жеміс-Жидек» совхозы 1964-1967 жылдары әрбір сиырдан бұзау алған. 1965 жылдан бері «Аңқаты» асыл тұқымды мал совхозы 100 сиырдан 100 бұзау өсірді. Совхоз сиырларды қолдан ұрықтандыруды ойдағыдай қолданды. Тың жерлерді игеруге және жемдік дақылдар өндірудің арттырылуына байланысты солтүстік аймақтың колхоздары мен совхоздарындағы шошқаның саны 1954 жылғымен салыстырғанда 4 еседен аса көбейді. 1967 жылы оларда 61 мыңнан астам шошқа болған. Шексіз кең дала, көктемгі қалың шөп, мол жайылым қой шаруашылығын интенсивті өркендетуге және осының негізінде арзан қой еті мен жүн өндіруді онан әрі арттыруға қолайлы болды. Қойды көп өсірудің экономикалық тиімділігі ескеріліп, облыста мал шаруашылығының осы саласын өрге бастыруға бағытталған елеулі шаралар жасалды. Осындай шаралардың бірі кейбір совхоздар мен колхоздардың негізгі шаруашылық бағытын өзгерту, оларды қой еті мен жүн өндіруге бейімдеу болды. Бұл шараның тиімділігі 1954 жылы жылқы совхозының негізінде ұйымдастырылған «Фурманов» совхозының мысалынан көрінеді. Ауа райының қаталдығына, жартылай шөлейт жайылымдағы шөптің аздығына қарамастан, совхоз ұжымы жартылай биязы жүнді қой өсіруді ойдағыдай жүзеге асырды. Қой санын көбейту өз төлінің есебінен жүргізілді. Таза пайда 3,8 миллион сомға жетті. Облыстың мал шаруашылығында қойдан кейін екінші орынды ірі қара алады. Қоғамдық секторға оның сапа құрамы мынадай: етті сүтті тұқым 16 процент, етті тұқым 84 процент. Етті, сүтті мал қала маңындағы астықты шаруашылықтарда, аудандардың солтүстік тобында өсіріледі. Осы аймақтың озат совхоздары мен колхоздары сүт өндіруде елеулі табыстарға жетті. Соның ішінде Жданов атындағы совхозда етті, сүтті мал шаруашылығы жақсы өркендетілген. Каталог: images -> stories -> downloads -> electrresursy -> trudy pps trudy pps -> Исатай Кенжалиев trudy pps -> Батыс қазақстан ауыл шаруашылығЫ 1946-2000 жылдарда trudy pps -> Құрастырғандар trudy pps -> Бірінші тарау trudy pps -> Құрастырғандар: тарих ғылымдарының кандидаты, профессор Шынтемірова Баян Ғаббасқызы trudy pps -> Мұханбетжанова Ә. Молдағалиев Б. Ерниязов О electrresursy -> Бюллетень новых поступлений (І квартал 2008 ж.) Орал, 2008 жүктеу/скачать 2,58 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||