Батыс Қазақстан облысы білім басқармасының мектепке дейінгі, жалпы орта, техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарының облыстық оқу-әдістемелік кабинеті «Өсімдік өмірінде химия»

Ақжелкеннің жапырақтары эфир майларына, С (58-290), К,Е витаминдеріне, каротинге (1,7 мг%) бай, ал тамыр жемістерінде бұл заттардан басқа В (В₁, В₂, В₆) және РР – 2 мг % витамин топтары бар. Мәуелерінде 6,0% дейін эфир майы болады.

Ақжелкен тәбет ашады, ішектегі газды жояды, ауруды, шаншуды, құрысуды басады.

Ақжелкенді косметикаға да қолданады. Ақжелкеннің тамырының қайнатпасы беттің күнге күюін бәсеңдетеді, ал тамырлардың қою қайнатпасын лимон шырынымен қосып, беттің сепкілін және терінің қоңыр пигменттенген дағын кетіру үшін пайдаланады (таңертең және кешке бетке жағады). Бетті ағарту үшін оны ақжелкеннің жаңа шырынымен күнде сылау керек.

Ақжелкен бақшалық – екі жылдық өсімдік, жапырақты және тамыр жемісті болып екі түрге бөлінеді. Жер үстіндегі бөлігі алғашқы жылы тамырдың қыста солып қалатын бір шоғыр жапырақтарынан тұрады, ал екінші жылы тамырдан биіктігі бір метрге дейін жететін, көп бұтақты бір немесе бірнеше сабақтар өседі. Жапырақтары үлпілдек, жылтыр немесе бұйра қабажақты және кетілген немесе тілік қалақша болып келеді. Жапырақты ақжелкеннің тамыры сыртынан – сарғыш, іші ақ, жұқа, көлденең салалары бар ұршық тәріздес, етженді, ал тамыржемістінікі – конус тәріздес немесе түп жағынан жоғары қарай бірқалыпты жіңішкерген шошақ.

Балдыркөк. Балдыркөк қоректі татымды (белогы көп) көкке жатады. өсімдік бойындағы өзіндік иіс пен дәм эфир майларынан тарайды, оларға балдыркөктің мәуелері аса бай келеді (2-6%). Эфир майларының негізгі компоненті лимонен (мәуелерде 60%-ке дейін болады) болып табылады.

Балдыркөк екі жылдық өсімдік, бірінші жылы тамырланады, дегелек құрайды, екінші жылы – гүлді сабақ пен мәуе түзейді. Жапырақтары қауырсынды-тілік келеді. Балдыркөктің бірнеше түрлері өсіріледі; тамырлы, жапырақты, сағақты. Тамырларының – тамыржемісі (диаметрі 8-12 см) етті, ірі, шар тәріздес дерлік, жапырақтынікі – тамыр жүйесі түкті тілікті.

Балдыркөк суыққа төзімді. Тұқымдары 4-6⁰С-де көктейді, көктері 2-3⁰С аязға төзеді. Балдыркөкті өсірудің үш әдісі бар: тұқым себеді, көшеттерді алдын-ала парниктерде өсіріп отырғызады және көктетеді (парниктерде). Оңтүстік аудандарда тұқымды жерге себеді (оны топыраққа сіңірмей үстіне құм төккен жақсы), ал солтүстіктеу аудандарда көшет өсіреді (ақпанда – жәшікке, мамырда – егістікте). Көктің екі жапырағы шыққан кезде, сеппе көшетті қазып алып, көшіріп отырғызады. 55-60 тәулік шамасында көшетті тұрақты жерге кең қатарлы немесе суыртпақты әдіспен қайта отырғызады.

Қазақстанда тез өсетін баддыркөктің тез пісетін тамырлы сорты – Яблочныйаудандастырылған. Тамыржемісі жұмыр, біршама жапырылған, жұмсағы ақ, тамыржемісінің ұзындығы 4-7 см, диаметрі 4-8 см. Көктеп шыққаннан өнім алғанға дейін 82-100 тәулік өтеді.